ISRAEL

[Daydiay Nakiranget (Nagregget) iti Dios; wenno, Makiranget ti Dios].

1. Ti nagan nga inted ti Dios ken Jacob idi agarup 97 ti tawenna. Iti daydi rabii a binallasiw ni Jacob ti naapres a ginget ti Jaboc tapno sumabat ken kabsatna nga Esau, rinugianna ti makigabbo iti maysa a lalaki a maysa a gayam nga anghel. Gapu iti kinaregget ni Jacob iti daytoy a dangadang, nasukatan ti naganna iti Israel kas maysa a tanda ti pamendision ti Dios. Kas panglaglagip kadagitoy a pasamak, pinanaganan ni Jacob daytoy a lugar iti Peniel wenno Penuel. (Ge 32:22-31; kitaenyo ti JACOB Num. 1.) Idi agangay idiay Bethel, pinatalgedan ti Dios dayta a pannakabalbaliw ti nagan, ket manipud idin masansanen a naawagan ni Jacob iti Israel agingga iti ipapatayna. (Ge 35:10, 15; 50:2; 1Cr 1:34) Nupay kasta, iti nasurok a 2,500 a panagparang ti nagan nga Israel, kaaduanna a tumukoy dayta kadagiti kaputotan ni Jacob kas maysa a nasion.​—Ex 5:1, 2.

2. Ti amin a kaputotan ni Jacob, kas pakabuklanda, iti aniaman nga espesipiko a panawen. (Ex 9:4; Jos 3:7; Esd 2:2b; Mt 8:10) Kas annak ken kapkaputotan ti 12 nga annak ni Jacob, masansan a naawaganda iti “annak ti Israel”; manmano a naawaganda iti “balay ti Israel,” “umili ti Israel,” “lallaki a taga Israel,” “estado ti Israel,” wenno dagiti “Israelita.”​—Ge 32:32; Mt 10:6; Ara 4:10; 5:35; Efe 2:12; Ro 9:4; kitaenyo ti ISRAELITA.

Idi 1728 K.K.P., nakaro a bisin ti rason no apay a nagdaliasat ti sangakabbalayan ni Jacob a mapan idiay Egipto. Sadiay a nagtalinaed dagiti kaputotanda kas ganggannaet iti 215 a tawen. Pitopulo ti bilang dagiti Israelita a karaman “iti balay ni Jacob nga immay iti Egipto,” malaksid ti assawa a babbai ti annak ni Jacob. Ngem bayat ti panagnaedda sadiay, nagbalinda a nakadakdakkel a bunggoy ti ad-adipen, a nalabit nagdagupda iti agarup dua wenno tallo a milion wenno nasursurok pay.​—Ge 46:26, 27; Ex 1:7; kitaenyo ti IPAPANAW.

Idi matmatayen ni Jacob, binendisionanna ti 12 nga annakna iti kastoy a panagsasaganad: Ruben, Simeon, Levi, Juda, Zabulon, Isacar, Dan, Gad, Aser, Neftali, Jose, Benjamin; ket babaen kadakuada naitultuloy ti urnos a panangiwanwan dagiti patriarka kadagiti tribu. (Ge 49:2-28) Nupay kasta, bayat ti periodo a pannakaadipen ti Israel, nangipasdek dagiti Egipcio iti bukodda a sistema ti panangaywan (a naiduma iti impasdek dagiti patriarka), nga intudingda ti sumagmamano nga Israelita kas opisial. Dagitoy ti nangbilang kadagiti naaramid a ladrilio ken timmulong kadagiti Egipcio a papanguluen, a nangdagdag kadagiti Israelita nga agtrabaho. (Ex 5:6-19) Iti sabali a bangir, idi impakaammo ni Moises dagiti pammilin ni Jehova iti kongregasion, inaramatna dagiti “lallakay ti Israel,” isuda a nagtawid iti akem a pannakaulo maipaay kadagiti “balay ti amma.” Isuda met dagidiay nangkuyog kenkuana iti idadatagna ken Faraon.​—Ex 3:16, 18; 4:29, 30; 12:21.

Iti naikeddeng a tiempo, iti ngudo ti naikeddeng nga 400 a tawen a pannakaparigat, idi 1513 K.K.P., rinumek ni Jehova ti Egipto a kabilgan idi a turay iti lubong ket inaonna ti ilina nga Israel manipud pannakaadipen babaen ti panangipabigbigna nga isu ti Soberano ken Mannakabalin-amin. Kimmuyog kadakuada ti “maysa a nakadakdakkel a naglalaok a bunggoy” a buklen dagiti di Israelita a siraragsak a dimmasig iti ili a pinili ti Dios.​—Ge 15:13; Ara 7:6; Ex 12:38.

Itatanor ti Nasion. Iti sidong ti tulag a naaramid ken Abraham, namatmatan kas maymaysa nga indibidual ti timmanor a kongregasion ti Israel, ket mabalin ngarud a ti maysa a nasinged a kabagian bawyenna wenno sakaenna ida manipud pannakaadipenda. Ni Jehova ti nasinged a kabagian iti sidong daytoy legal a tulag, iti kinapudnona, isu ti Amada, ket kas nainkalintegan a Manangsaka, nangipakat iti pannusa tapno papatayenna ti inauna nga anak ni Faraon gapu iti panagkedkedna a mangluk-at iti “inauna” nga anak ti Dios, ti Israel. (Ex 4:22, 23; 6:2-7) Ngarud ti Israel naispal manipud Egipto iti legal a pamay-an, ket nagbalin a sanikua a kukua laeng ni Jehova. “Dakayo laeng ti naam-ammok kadagiti amin a pamilia iti daga,” kinunana. (Am 3:2; Ex 19:5, 6; De 7:6) Nupay kasta, inkeddengen ti Dios a pakilangenanna ti Israel kas maysa a nasion, saan a kas kagimongan laeng dagiti patriarka. Binukelna daytoy a nasion ken impaayanna iti nateokratikuan a gobierno a naibatay iti Linteg ti tulag, kas maysa a konstitusion.

Iti las-ud ti tallo a bulan kalpasan a pimmanaw ti Israel manipud Egipto, nagbalin kas agwaywayas a nasion iti sidong ti Linteg ti tulag a nainaguraran idiay Bantay Sinai. (Heb 9:19, 20) Ti Sangapulo a Sasao, wenno Sangapulo a Bilin, nga insurat ti “ramay ti Dios” ti nagpaay kas balabala dayta a kodigo ti nasion, a nainayon iti dayta ti agarup 600 a sabsabali pay a linteg, paglintegan, alagaden, ken hudisial a pangngeddeng. Ngarud daytoyen ti kakompletuan a ragup dagiti linteg nga inikutan ti aniaman a nagkauna a nasion, agsipud ta detalyado unay a nailawlawag iti dayta ti relasion iti nagbaetan ti tao ken ti Dios, kasta met iti nagbaetan ti tao ken ti padana a tattao.​—Ex 31:18; 34:27, 28.

Kas nasion a naan-anay nga adda iti sidong ti teokrasia, inikutan ni Jehova ti isuamin nga autoridad​—panangukom, panangted iti linteg, ken panangituray. (Isa 33:22; San 4:12) Kasta met, daytoy a Naindaklan a Teokrata intalekna ti sumagmamano nga administratibo nga annongen kadagiti nadutokan a pannakabagina. Iti mismo a kodigo ti linteg, adda probision maipaay iti maysa a tumaud a dinastia ti ar-ari a mangibagi ken Jehova mainaig iti bambanag a pakaseknan dagiti umili. Nupay kasta, dagitoy nga ar-ari ket saan a naan-anay a monarka, yantangay nagsina ti kinaari ken kinapadi ken agpada nga agwaywayas dagita. Iti kinapudnona, nagtugaw ti ar-ari iti “trono ni Jehova” kas dagiti pannakabagina, a kasapulan nga agtulnog iti bilbilin ken pagalagadanna.​—De 17:14-20; 1Cr 29:23; 2Cr 26:16-21.

Sigun iti pagannurotan ti konstitusion, maipangpangruna ti panagdaydayaw ken Jehova ngem iti amin a sabali pay a bambanag, ket dayta ti kapatgan iti tunggal paset ti panagbiag ken aramid ti nasion. Ti idolatria ket nabatad a panangliput a maikari iti dusa nga ipapatay. (De 4:15-19; 6:13-15; 13:1-5) Ti sagrado a tabernakulo, ken ti templo idi agangay, agraman dagiti naibilin a sakripisio sadiay isu idi ti pisikal a sentro ti panagdaydayaw. Adda Urim ken Tummim nga aramaten ti papadi nga intuding ti Dios, a babaen kadagitoy a banag nangipaay ni Jehova iti sungbat iti napapateg ken naririkut a salsaludsod a nainaig iti biag wenno ipapatay. (Ex 28:30) Nayurnos dagiti regular a panagtataripnong dagiti lallaki, babbai, ken ubbing (inkapilitan kadagiti lallaki), ket makatulong dagita iti pannakataginayon ti naespirituan a salun-at ken panagkaykaysa ti nasion.​—Le 23:2; De 31:10-13.

Nayurnos nga adda dagiti agserbi nga uk-ukom agpaay iti “pinullo,” “saglilimapulo,” “ginasut,” ken “rinibu.” Iti kastoy a pamay-an, sidadaras a mataming ti kaskaso dagiti umili, ket mabalin a mayamang ken Moises dagiti panagapelar, a no kasapulan idatagna ti kaso iti sanguanan ni Jehova maipaay iti pinal a pangngeddeng. (Ex 18:19-26; De 16:18) Ti namilitariaan nga organisasion agraman ti inkapilitan a panagalana kadagiti agserbi a soldado ken ti pannakaiwaras ti bilin ket naibatay iti sistema a sinurot dagiti ukom.​—Nu 1:3, 4, 16; 31:3-6, 14, 48.

Ti nadumaduma a sibil, hudisial, ken namilitariaan a saad ket inakem dagiti nagtawid a pannakaulo dagiti tribu​—dagiti lallakay nga aduan kapadasan, nasaririt, ken masirib. (De 1:13-15) Nagtakder dagitoy a lallakay iti sanguanan ni Jehova kas pannakabagi ti intero a kongregasion ti Israel, ket babaen kadakuada ni Jehova ken ni Moises nagsaoda kadagiti amin nga umili. (Ex 3:15, 16) Dagitoy a lallaki ti siaanus a dimngeg ken nagdesision kadagiti hudisial a kaso, impaalagadda ti nadumaduma a benneg ti Linteg ti tulag (De 21:18-21; 22:15-21; 25:7-10), inannurotda dagiti nayetnagen a pangngeddeng ti Dios (De 19:11, 12; 21:1-9), indauluanda ti puersa militar (Nu 1:16), pinatalgedanda dagiti napagnunumuanen a tulagan (Jos 9:15), ken, kas maysa a komite nga idadauluan ti nangato a padi, inakemda ti dadduma pay a pagrebbengan (Jos 22:13-16).

Uray iti sidong daytoy baro a nateokratikuan nga estado ti Israel a sentralisado ti autoridadna, nataginayon latta ti urnos dagiti patriarka a buklen ti 12 a benneg dagiti tribu. Ngem tapno maipuera ti tribu ni Levi iti panagserbi iti militaria (tapno maipamaysada ti panawenda iti narelihiosuan a bambanag) ken mataginayon latta ti 12 a tribu nga addaan 12 a bingay iti Naikari a Daga, naaramid dagiti pormal a pannakabalbaliw dagiti listaan ti kapuonan. (Nu 1:49, 50; 18:20-24) Adda met parikut mainaig kadagiti kalintegan ti inauna. Kalintegan ni Ruben a tawiden ti dua a bingay kas inauna nga anak ni Jacob (idiligyo ti De 21:17), ngem naipukawna dayta gapu iti pannakidennana iti kamalala ni amana. (Ge 35:22; 49:3, 4) Masapul a mapunnuan dagitoy a bakante​—ti nabakantean a puesto ni Levi kasta met ti kaawan ti agik-ikut iti kalintegan ti inauna.

Rinisut ni Jehova dagita a parikut babaen iti simple a pamay-an. Ti dua nga annak ni Jose, da Efraim ken Manases, naital-oda iti saad kas lehitimo a pannakaulo dagiti tribu. (Ge 48:1-6; 1Cr 5:1, 2) Gapuna, adda manen 12 a tribu nupay saanen a nairaman ti tribu ni Levi, ken kasta met nga adda dua a bingay iti daga a naited ken Jose nga ama da Efraim ken Manases. Iti kastoy a pamay-an, dagiti kalintegan ti inauna naikkat manipud ken Ruben, ti inauna nga anak ni Lea, ket naited dagita ken Jose, ti inauna nga anak ni Raquel. (Ge 29:31, 32; 30:22-24) Babaen kadagitoy a panagbalbaliw, dagitoy itan ti nagnagan dagiti 12 a tribu ti Israel (saan a karaman ti Levi): Ruben, Simeon, Juda, Isacar, Zabulon, Efraim, Manases, Benjamin, Dan, Aser, Gad, ken Neftali.​—Nu 1:4-15.

Manipud Sinai Agingga iti Naikari a Daga. Kadagiti 12 a managsimisim a naibaon iti Naikari a Daga, dua laeng ti nagsubli nga addaan iti nabileg a pammati a nangparegta kadagiti kakabsatda a mapanda rumaut ken makirupak. Iti kasta, gapu iti kinaawan pammati ti kaaduan, inkeddeng ni Jehova a matay idiay let-ang amin nga agtawen iti nasurok a 20 a rimmuar manipud Egipto, malaksid laeng iti sumagmamano. (Nu 13:25-33; 14:26-34) Iti kasta, dayta nakadakdakkel a pakarso ti Israel nagallaalla iti Peninsula ti Sinai iti las-ud ti 40 a tawen. Uray da Moises ken Aaron, natayda a saanda a nabaddekan ti Naikari a Daga. Di nagbayag kalpasan a rimmuar ti Israel manipud Egipto, ipakita ti maysa a panagsensus nga adda 603,550 a nababaneg a lallaki, ngem agarup 39 a tawen kalpasanna, nagbalin a 601,730 ti bilang ti baro a kaputotan, a basbassit iti 1,820.​—Nu 1:45, 46; 26:51.

Bayat ti panagallaalla ti Israel idiay let-ang, ni Jehova ti adda iti aglawlawda a kasla pader a mangsalsalaknib kadakuada, maysa a kalasag kadagiti kabusorda. Idi laeng nagrebeldeda kenkuana nga impalubosna a dumteng kadakuada ti dakes. (Nu 21:5, 6) Impaay met ni Jehova ti isuamin a kasapulanda. Inikkanna ida iti manna ken danum, inikkanna ida iti pagannurotan ti sanitasion a nangsaluad iti salun-atda, ken linapdanna pay ketdi ti panagrunot dagiti sapatosda. (Ex 15:23-25; 16:31, 35; De 29:5) Ngem iti laksid ti kasta a naayat ken namilagruan a panangaywan ni Jehova, maulit-ulit latta a nagtantanabutob ken nagrekreklamo ti Israel; ket pasaray timmanor dagiti rebelde a nangkarit kadagiti nateokratikuan a saad, a daytoy ti makagapu no apay a nasken ti nainget a panangdisiplina kadakuada ni Jehova, tapno ti dadduma masursuroda ti agbuteng ken agtulnog iti Naindaklan a Manangispal kadakuada.​—Nu 14:2-12; 16:1-3; De 9:24; 1Co 10:10.

Agngudngudo idin ti 40-tawen a panagdaliasat ti Israel idiay let-ang idi inyawat ni Jehova iti im-imada ti Amoreo nga ar-ari a da Sihon ken Og. Iti daytoy a panagballigi, tinawid ti Israel ti nakalawlawa a teritoria iti daya ti Jordan a sadiay ti nagsaadan dagiti tribu da Ruben ken Gad ken ti kagudua ti tribu ni Manases.​—De 3:1-13; Jos 2:10.

Ti Israel Bayat Dagiti Ukom. Kalpasan ti ipapatay ni Moises, indauluan ni Josue ti ilalasat dagiti Israelita iti Jordan idi 1473 K.K.P. iti panagturongda iti daga a nadeskribir kas “pagay-ayusan ti gatas ken diro.” (Nu 13:27; De 27:3) Kalpasanna, iti las-ud ti innem a tawen a nasaknap a panagparmek, nasakupda ti teritoria nga iturturayan ti 31 nga ar-ari iti laud ti Jordan, agraman dagiti nasarikedkedan a siudad a kas ti Jerico ken Ai. (Jos 1 agingga iti 12) Saan a mairaman ditoy dagiti tanap iti igid ti baybay ken ti sumagmamano a naipasngat a siudad, kas ti salindeg dagiti Jebuseo a nagbalin a Siudad ni David idi agangay. (Jos 13:1-6; 2Sm 5:6-9) Dagitoy a siudad a bumusbusor iti Dios ken nabay-an nga agtalinaed ket nagbalinda a kas sisiit ken kalkalunay iti bakrang ti Israel, ket ti pannakiinnasawa kadakuada nagbanag laeng iti ikakaro ti linak-amda nga ut-ot. Iti las-ud ti nasurok a 380 a tawen, manipud ipapatay ni Josue agingga iti naan-anay a panangparukma kadakuada ni David, dagiti kasta a managdaydayaw iti ulbod a didios nagtignayda kas “ahente a mangsubok iti Israel tapno maammuan no agtulnogda met laeng iti bilbilin ni Jehova.”​—Uk 3:4-6.

Ti kaparparmek a teritoria ket naibunong kadagiti tribu ti Israel babaen ti binnunot, kas imbilin ni Jehova ken Moises. Adda nailasin nga innem a “siudad a pagkamangan” tapno masaluadan dagiti di inggagara a nakapapatay. Dagitoy a siudad, ken ti 42 a sabsabali pay a siudad ken dagiti mataltalon a daga iti aglikmut dagitoy, ket naituding iti tribu ni Levi.​—Jos 13 agingga ti 21.

Iti tunggal ruangan ti siudad, adda dagiti nadutokan nga ukom ken opisial a mangtaming kadagiti hudisial a parparikut, kas nailanad iti Linteg ti tulag (De 16:18), adda met dagiti pannakabagi a lallakay a mangtarawidwid iti bambanag agpaay a pagimbagan ti kaaduan nga umili iti siudad. (Uk 11:5) Nupay nataginayon dagiti tribu ti pakabigbiganda ken tawidda, napukaw ti kaaduan a paset ti sentralisado nga urnos ti panangidaulo a naannurot bayat ti panagyanda idiay let-ang. Ti kanta da Debora ken Barak, dagiti pasamak iti pannakigubat ni Gideon, ken ti ar-aramid ni Jefte ipakitada nga adda parikut mainaig iti kaawan ti panagkaykaysa. Timmaud daytoy a kasasaad kalpasan a pimmusay ni Moises ken ti sunona a ni Josue ken idi saan a nagpaiwanwan dagiti umili iti di makita a Pannakauloda, ni Jehova a Dios.​—Uk 5:1-31; 8:1-3; 11:1–12:7.

Idi natayen ni Josue ken dagiti lallakay a kapanawenanna, nangrugi nga agbaliwbaliw ti kinamatalek ken kinatulnog dagiti umili ken Jehova, kas iti indayon nga agpallapallayog iti nagbaetan ti pudno ken ulbod a panagdaydayaw. (Uk 2:7, 11-13, 18, 19) Idi pinanawanda ni Jehova ken nagserbida kadagiti Baal, inikkatna ti pannalaknibna ket impalubosna a dagiti nasion iti aglawlaw sumrekda a mangkamkam iti daga. Nabigbig ti nasukir nga Israel a kasapulanda ti agtignay a sangsangkamaysa gapu iti kasta a pannakairurumen, ket nagpakpakaasida ken Jehova. Gapuna nangibangon ni Jehova iti uk-ukom, wenno manangisalakan, a mangispal kadagiti umili. (Uk 2:10-16; 3:15) Adda nagsasaruno a mamaingel nga uk-ukom kalpasan ni Josue, a pakairamanan da Otniel, Ehud, Samgar, Barak, Gideon, Tola, Jair, Jefte, Ibzan, Elon, Abdon, ken Samson.​—Uk 3 agingga iti 16.

Ti tunggal pannakaispal ket nagbanag iti panagkaykaysa ti nasion. Adda met sabali pay a paspasamak a nagkaykaysaanda. Iti maysa a pasamak, idi sidadangkok a narames ti kamalala ti maysa a Levita, sipupungtot a nagkaykaysa ti 11 a tribu iti panagtignayda maibusor iti tribu ni Benjamin, a mangipakita a binigbig ti intero a nasion dayta a panagbasol ken responsabilidad. (Uk kap 19, 20) Ti amin a tribu ket sangsangkamaysa nga immadani iti lakasa ti tulag iti tabernakulo idiay Silo. (Jos 18:1) Nakariknada ngarud iti pukaw kas maysa a nasion idi a ti Lakasa inagaw dagiti Filisteo gapu iti kinagaramugam ken dakes nga aramid ti papadi iti daydi a tiempo, nangnangruna dagiti annak ti nangato a padi a ni Eli. (1Sm 2:22-36; 4:1-22) Idi natayen ni Eli ken nagbalin ni Samuel a mammadto ken ukom ti Israel, naadda ti panagkaykaysa iti Israel, ta nagdaliasat ni Samuel a nangrikus iti intero nga Israel tapno tamingenna dagiti saludsod ken supiat iti nagbabaetan dagiti umili.​—1Sm 7:15, 16.

Ti Nagkaykaysa a Pagarian. Narurod unay ni Samuel, idi 1117 K.K.P., idi inrupir ti Israel: “Mangdutokka maipaay kadakami iti ari a mangukom kadakami a kas iti amin a nasnasion.” Nupay kasta, ni Jehova imbagana ken Samuel, “Umimdengka iti timek dagiti umili . . . ta saan a sika ti linaksidda, no di ket siak ti linaksidda iti panagarik kadakuada.” (1Sm 8:4-9; 12:17, 18) Kalpasan dayta, napili ni Saul a Benjamita kas kaunaan nga ari ti Israel. Nupay nasayaat ti panangirugina iti panagturayna, ti kinadursokna idi agangay ket nagresulta iti panagsukir, panagsukir a nagbanag iti panagrebelde, ket ti panagrebelde nangituggod kamaudiananna iti iyaamangna iti maysa a mannakiuman iti espiritu​—iti kasta kalpasan ti 40 a tawen napaneknekan a saan a nasayaat ti panangiturayna!​—1Sm 10:1; 11:14, 15; 13:1-14; 15:22-29; 31:4.

Ni David a kameng ti tribu ni Juda, maysa a ‘lalaki a naanamongan iti puso ni Jehova’ (1Sm 13:14; Ara 13:22), ket napulotan kas ari a kasukat ni Saul, ket iti sidong ti nasayaat a panangidaulona, dagiti beddeng ti nasion dimmanon agingga kadagiti naikari a pagpatinggaanda, manipud “karayan ti Egipto agingga iti dakkel a karayan, ti karayan Eufrates.”​—Ge 15:18; De 11:24; 2Sm 8:1-14; 1Ar 4:21.

Bayat ti 40 a tawen a panagturay ni David, naipasdek ti nadumaduma a saad kas kanayonan iti urnos dagiti tribu. Adda idi grupo dagiti nasinged a manangbalakad nga adda iti sibay ti ari, malaksid pay kadagiti naimpluensia a lallakay a nagserbi iti sentralisado a gobierno. (1Cr 13:1; 27:32-34) Kalpasanna, naadda ti ad-adu nga opisial iti nadumaduma a departamento ti gobierno a buklen ti piprinsipe ti tunggal tribu, papanguluen, opisial ti palasio, ken kamkameng ti militar nga addaan iti annongen a panangtarawidwid. (1Cr 28:1) Tapno epektibo a mataming ti sumagmamano a bambanag, nangdutok ni David iti 6,000 a Levita kas uk-ukom ken op-opisial. (1Cr 23:3, 4) Naipasdek ti dadduma pay a departamento agraman dagiti nadutokan a mangaywan kadagita tapno asikasuenda ti pannakasukay dagiti talon ken tapno tamingenda ti nadumaduma a bambanag​—dagiti kaubasan ken pagaramidan ti arak, dagiti kaolibuan ken dagiti abasto a lana, ken dagiti dinguen ken ar-arban. (1Cr 27:26-31) Ti pinansial a kasapulan ti ari ket inasikaso met ti maysa a sentro a departamento ti pagidulinan iti gameng a naisina iti departamento a mangimatmaton iti gamgameng a naidulin iti nadumaduma a lugar, kas iti nadumaduma a siudad ken purok.​—1Cr 27:25.

Sinunuan ni Solomon ni amana a David kas ari idi 1037 K.K.P. Isu nagturay iti “amin a pagarian manipud iti Karayan [Eufrates] agingga iti daga dagiti Filisteo ken agingga iti beddeng ti Egipto” iti 40 a tawen. Ti panagturayna ket panawen ti naisangsangayan a kinatalna ken kinarang-ay, ta dagiti nasion iti aglikmut nagtultuloy a “nangyegda kadagiti sagut ken nagserbida ken Solomon iti amin nga al-aldaw ti panagbiagna.” (1Ar 4:21) Pagaammo unay ti kinasirib ni Solomon yantangay isu ti kasisiriban nga ari idi nagkauna a tiempo. Ken bayat ti panagturayna, nagtengan ti Israel ti alimpatok ti kinabileg ken kinadayagna. Maysa kadagiti naindaklan unay a gapuanan ni Solomon isu ti pannakaibangon ti nangayed a templo, a dagiti plano dayta ket inted kenkuana ti napaltiingan nga amana a ni David.​—1Ar kap 3 agingga iti 9; 1Cr 28:11-19.

Ket nupay naaddaan iti kasta unay a dayag, kinabaknang, ken sirib, nagtungpal ni Solomon iti pannakapaay, ta impalubosna a ti adu a ganggannaet nga assawana ti mamagtallikud kenkuana manipud nasin-aw a panagdaydayaw ken Jehova ket inaramidna ti narugit nga ar-aramid dagiti ulbod a relihion. Kamaudiananna, natay ni Solomon a di naanamongan iti imatang ni Jehova, ket ni Rehoboam nga anakna ti simmukat kenkuana.​—1Ar 11:1-13, 33, 41-43.

Yantangay saan a masirib ken saanna a pampanunoten ti pagbanagan ti pangngeddengna, ad-adda pay a pinadagsen ni Rehoboam dagiti awit nga impabaklay ti gobierno kadagiti umili. Kas nagbanaganna, simmina ti sangapulo a makin-amianan a tribu iti sidong ni Jeroboam, kas impakpakauna ti mammadto ni Jehova. (1Ar 11:29-32; 12:12-20) Gapuna, nabingay ti pagarian ti Israel idi 997 K.K.P.

Maipaay kadagiti detalye mainaig iti nabingay a pagarian, kitaenyo ti ISRAEL Num. 3.

Ti Israel Kalpasan ti Pannakaidestiero Idiay Babilonia. Bayat ti simmaganad a 390 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Solomon ken ti panagsina ti nagkaykaysa a pagarian ken agingga iti pannakadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P., ti termino nga “Israel” gagangay a tumukoy laeng iti sangapulo a tribu nga inturayan ti makin-amianan a pagarian. (2Ar 17:21-23) Ngem idi nagsubli ti natda kadagiti amin a 12 a tribu manipud pannakaidestiero, ken nagtultuloy agingga iti maikadua a pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P., ti termino nga “Israel” sinaklawna manen ti amin a kaputotan ni Jacob nga agbibiag iti daydi a tiempo. Manen, dagiti umili ti amin a 12 a tribu naawaganda iti “intero nga Israel.”​—Esd 2:70; 6:17; 10:5; Ne 12:47; Ara 2:22, 36.

Dagidiay nagsubli idiay Jerusalem idi 537 K.K.P. a kadua ni Zorobabel ken ti nangato a padi a ni Josue (Jesua) ramanenna ti 42,360 a lallaki (kasta metten ti assawa ken annakda; mainayon iti ad-adipen ken dagiti propesional a kumakanta), ket rinugian dagitoy nga ibangon manen ti balay a pagdaydayawan ken Jehova. (Esd 3:1, 2; 5:1, 2) Idi agangay, adda sumagmamano a nagsubli a kadua ni Esdras idi 468 K.K.P. (Esd 7:1–8:36), kasta met idi 455 K.K.P., adda pay dagiti indibidual a kimmuyog ken Nehemias idi dimteng idiay Jerusalem nga addaan iti napateg nga annongen a mangbangon manen kadagiti pader ken ruangan ti siudad. (Ne 2:5-9) Nupay kasta, adu nga Israelita ti nagtalinaed a naiwarawara iti intero nga imperio, kas nadakamat iti libro ti Ester.​—Est 3:8; 8:8-14; 9:30.

Nupay saan a nakasubli ti Israel iti sigud a pannakabalinna kas agwaywayas a nasion, kaskasdi a nagbalin a Hebreo nga estado nga addaan iti dakkel a wayawaya iti sidong ti panangituray ti Persia. Nadutokan dagiti diputado nga agtuturay ken dagiti gobernador (kas kada Zorobabel ken Nehemias) manipud kadagiti Israelita a mismo. (Ne 2:16-18; 5:14, 15; Hag 1:1) Dagiti lallakay ti Israel ken ti piprinsipe ti tunggal tribu ket nagtultuloy a nagakem kas manangbalakad ken pannakabagi dagiti umili. (Esd 10:8, 14) Naipasdek manen ti organisasion ti papadi, a naibatay kadagiti kadaanan a rekord ti kapuonan a siaannad a naitalimeng, ket iti panagandar manen ti kasta a Levitico nga urnos, naalagad dagiti panagisakripisio ken ti dadduma pay a kalikaguman ti Linteg ti tulag.​—Esd 2:59-63; 8:1-14; Ne 8:1-18.

Idi natnag ti Imperio ti Persia ken timmanor ti panangdominar ti Grecia iti lubong, nabingay ti Israel gapu iti dangadang iti nagbaetan dagiti Ptolemy ti Egipto ken dagiti Seleucido ti Siria. Ti Seleucido a dinastia iti sidong ti panagturay ni Antiochus IV (Epiphanes) determinado idi a mangpukaw iti panagdaydayaw ken kaugalian dagiti Judio. Ti kakaruan a panagreggetna ket napasamak idi 168 K.K.P. idi a naibangon ti maysa a pagano nga altar iti ngatuen ti altar ti templo idiay Jerusalem ken naidedikar iti Griego a dios a ni Zeus. Nupay kasta, kasungani ti imbunga daytoy makaklaat a pasamak, ta dayta ti nakaigapuan ti iyaalsa dagiti Macabeo. Eksakto a tallo a tawen kalpasanna, ti nagballigi a panguluen dagiti Judio a ni Judas Macabeo indedikarna manen ken Jehova ti nadalusan a templo babaen iti maysa a piesta, ti Hanukkah, a ramrambakan dagiti Judio sipud iti daydi a tiempo.

Iti simmaruno a siglo, napasaran ti Israel ti adu a riribuk a nagbanag iti ad-adda a pannakayadayona iti urnos dagiti tribu a nailanad iti Linteg ti tulag. Bayat daytoy a periodo, nagduduma idi a kasasaad ti imbunga ti bukod a panangituray dagiti Macabeo wenno Hasmonaeano, ket timmanor met ti gunglo dagiti Saduceo a dumasdasig kadagiti Hasmonaeano ken ti gunglo dagiti Fariseo a bumusbusor kadagiti Hasmonaeano. Kamaudiananna, naayaban a bumallaet ti Roma, ti kabilgan idin a turay iti lubong. Bimmallaet ni Heneral Gnaeus Pompey, ket kalpasan ti tallo a bulan a panaglakub nakautibona ti Jerusalem idi 63 K.K.P. ket pinagbalinna ti Judea a paset ti imperio. Ti Roma dinutokanna ni Herodes a Dakkel kas ari dagiti Judio idi agarup 39 K.K.P., ket agarup tallo a tawen kalpasanna sibaballigi a naparmekna ti Hasmonaeano a turay. Sakbay unay ti ipapatay ni Herodes, nayanak ni Jesus idi 2 K.K.P., kas ‘maysa a dayag ti ili ti Israel.’​—Lu 2:32.

Ti autoridad ti imperio ti Roma iti Israel bayat ti umuna a siglo K.P. ket naited kadagiti agtuturay iti distrito ken kadagiti gobernador, wenno prokurador. Dakamaten ti Biblia dagiti agtuturay iti distrito a kas kada Felipe, Lisanias, ken Herodes Antipas (Lu 3:1); kasta met kada Gobernador Poncio Pilato, Felix, ken Festo (Ara 23:26; 24:27); ken kada Ari Agripa I ken II (Ara 12:1; 25:13). Iti uneg ti pagilian, adda latta nagtalinaed nga urnos a kaar-arngi ti urnos a pannakailanad ti kapuonan iti tunggal tribu, kas makita idi imbilin ni Cesar Augusto ti panagpasalista dagiti Israelita kadagiti mismo a siudad dagiti inapoda. (Lu 2:1-5) Dagiti “lallakay” ken dagiti panguluen a papadi a Levita ket addaan pay laeng idi iti dakkel nga impluensia kadagiti umili (Mt 21:23; 26:47, 57; Ara 4:5, 23), nupay ti adun kadagiti naisurat a kalikaguman ti Linteg ti tulag ket sinuktandan kadagiti tradision ti tattao.​—Mt 15:1-11.

Kasta ti kasasaad idi mangrugi ti Kristianidad. Umuna, dimteng ni Juan a Manangbautisar (ti nangipakpakauna iti iyaay ni Jesus) a namagsubli iti adu nga Israelita ken Jehova. (Lu 1:16; Jn 1:31) Kalpasanna, intultuloy ni Jesus ken dagiti apostolna ti trabaho a panangispal, a nagreggetda a nagtrabaho iti tengnga dagiti “napukaw a karnero iti balay ti Israel,” a linuktanda dagiti bulsek a mata manipud kadagiti palso a tradision ti tattao ken kadagiti nasaysayaat a pagimbagan ti nasin-aw a panagdaydayaw iti Dios. (Mt 15:24; 10:6) Nupay kasta, adda laeng “natda” a nangawat ken Jesus kas Mesias ket naisalakanda. (Ro 9:27; 11:7) Isuda dagidiay sirarag-o a nangidir-i kenkuana kas ti “Ari ti Israel.” (Jn 1:49; 12:12, 13) Ti kaaduan, a di namati ken Jesus (Mt 8:10; Ro 9:31, 32), sinuportaranda dagiti panguluen ti relihionda a nangyikkis iti: “Ikkatem! Ikkatem! Ilansam!” “Awan ti arimi no di ni Cesar.”​—Jn 19:15; Mr 15:11-15.

Idi agangay napaneknekan nga ulbod daytoy napalalo a panagtalek ken Cesar. Dagiti panatiko a grupo iti Israel rinubrobanda ti nagsasaruno nga iyaalsa, ket iti tunggal gundaway nagsagaba ti probinsia iti nadangkok a panangdangran dagiti Romano, dagiti panangdangran a nangdegdeg met iti gura dagiti Judio iti Romano a turay. Kimmaro unay ti kasasaad idi agangay nga uray la saanen a kabaelan a pasardengen dagiti lokal a puersa ti Roma ket ni Cestius Gallus, gobernador ti Siria, nagtignay maibusor iti Jerusalem buyogen ti nabilbileg a puersa tapno mapagtalinaed ti panangituray ti Roma.

Kalpasan a pinuoranna ti Bezetha, iti amianan ti templo, nagpakarso ni Gallus iti sango ti naarian a palasio, iti abagatan a laud ti templo. Iti dayta a kanito, kinuna ni Josephus a silalaka koma a nastrek ni Gallus ti siudad; nupay kasta, gapu iti panangitantanna, bimmileg dagiti rebelde. Idin dagiti sumarunson a bunggoy dagiti Romano nangbukelda iti mangsalaknib nga abbong, kas iti balay wenno bukot ti pawikan, babaen ti panagsalinongda kadagiti kalasagda ket rinugianda a tubtoben dagiti pader. Manen, idi agballigi koman dagiti Romano, nagsanudda idi otonio ti 66 K.P. Maipapan iti daytoy a panagsanud, kinuna ni Josephus: “Ni Cestius . . . kellaat a pinagsanudna dagiti buyotna, napukawan iti namnama, nupay awan sinagabana a pannakaabak, ken, kasungani ti amin a naipagarup, pinanawanna ti siudad.” (The Jewish War, II, 540 [xix, 7]) Daytoy nga iraraut iti siudad, a sinaruno ti kellaat a panagsanud, ket nagserbi kas pagilasinan ken nangipaay iti gundaway kadagiti Kristiano sadiay nga “agkamang iti bambantay” kas imbilin ni Jesus.​—Lu 21:20-22.

Iti simmaganad a tawen (67 K.P.), rinugian ni Vespasian a pasardengen ti iyaalsa dagiti Judio, ngem gapu iti di ninamnama nga ipapatay ni Nero idi 68 K.P. nagbalin nga emperador ni Vespasian. Iti kasta nagsubli idiay Roma idi 69 K.P. ket imbatina ti anakna a ni Tito tapno maituloy ti gannuatna, ket iti simmaganad a tawen, 70 K.P., naserrek ken nadadael ti Jerusalem. Tallo a tawen kalpasanna, naparmek dagiti Romano ti maudi a salindeg dagiti Judio idiay Masada. Kunaen ni Josephus a bayat ti intero a periodo a panangparmek iti Jerusalem, natay ti 1,100,000 a Judio, nga adu ti gapu iti angol ken nakaro a bisin. Kinunana nga adda 97,000 a nakautibo, nga adu kadakuada ti naiwarawara kas ad-adipen iti amin a paspaset ti imperio.​—The Jewish War, VI, 420 (ix, 3).

Maipaay iti pakabigbigan ti “sangapulo ket dua a tribu ti Israel” a natukoy iti Mateo 19:28 ken Lucas 22:30, kitaenyo ti TRIBU (“Manguk-ukom iti Sangapulo ket Dua a Tribu ti Israel”).

3. Dagiti tribu a namindua a nangbukel iti naisina a makin-amianan a pagarian ti Israel.

Napasamak ti damo a panagsina ti gobierno ti nasion idi natay ni Saul idi agarup 1078 K.K.P. Ti tribu ni Juda ti nangbigbig ken David kas ari, ngem ti dadduma pay a tribu pinagbalinda nga ari ti anak ni Saul a ni Is-boset; dua a tawen kalpasanna, napapatay ni Is-boset. (2Sm 2:4, 8-10; 4:5-7) Idi agangay narisut ti di panagkikinnaawatan ket nagbalin ni David nga ari iti intero a 12 a tribu.​—2Sm 5:1-3.

Iti naud-udi a paset ti panagturay ni David, idi naparmek ti iyaalsa ti anakna a ni Absalom, binigbig manen ti amin a tribu ti kinaari ni David. Nupay kasta, idi maisubli ti ari iti tronona, rimsua ti supiat no ania ti masurot a pagalagadan, ket iti daytoy a banag, ti sangapulo a makin-amianan a tribu a naawagan Israel ket nakisusik kadagiti lallaki ti Juda.​—2Sm 19:41-43.

Nagkaykaysa ti amin a 12 a tribu iti panangsuportada iti kinaari ni Solomon nga anak ni David. Ngem idi natay idi agarup 998 K.K.P., napasamak ti maikadua a pannakabingay ti pagarian. Dagiti laeng tribu da Benjamin ken Juda ti nangsuporta ken Ari Rehoboam, a simmukat iti trono ni amana a Solomon idiay Jerusalem. Ti Israel, a buklen ti sangapulo a dadduma pay a tribu iti amianan ken daya, pinilida ni Jeroboam nga agbalin nga arida.​—1Ar 11:29-37; 12:1-24; MAPA, Tomo 1, p. 947.

Idi damo, naipasdek idiay Siquem ti kabesera ti Israel. Idi agangay nayakar idiay Tirza, ket kalpasanna bayat ti panagturay ni Omri nayakar dayta idiay Samaria, a nagtalinaed a kasta iti las-ud ti simmaganad a 200 a tawen. (1Ar 12:25; 15:33; 16:23, 24) Binigbig ni Jeroboam a ti maymaysa a panagdaydayaw pagkaykaysaenna ti maysa nga ili, ket tapno ngarud mapengdan dagiti simmina a tribu iti panagturongda iti templo idiay Jerusalem maipaay iti panagdaydayaw, nangipasdek iti dua a nabalitokan a kigaw a baka, saan nga iti kabesera, no di ket iti dua nga ungto ti teritoria ti Israel, ti maysa idiay Bethel iti abagatan ken ti sabali idiay Dan iti amianan. Nangisaad met kadagiti di Levita a papadi a mangidaulo ken mangisuro iti Israel iti panagdaydayaw kadagiti nabalitokan a kigaw a baka ken kadagiti sukog-kalding a sairo.​—1Ar 12:28-33; 2Cr 11:13-15.

Kadagiti mata ni Jehova, nakaro unay daytoy a basol a naaramidan ni Jeroboam. (2Ar 17:21, 22) No nagtalinaed koma a matalek ken Jehova ken saan a bimmaw-ing iti kasta a nakaro nga idolatria, impalubos koma ti Dios nga agtultuloy ti dinastiana, ngem kas nagbanaganna, naikkat iti balayna ti panangituray idi napapatay ti anakna a ni Nadab, awan pay dua a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jeroboam.​—1Ar 11:38; 15:25-28.

No ania ti nagbanagan ti agturay, kasta met ti nagbanagan ti nasion ti Israel. Sangapulo ket siam nga ar-ari, malaksid ken Tibni (1Ar 16:21, 22), ti nagturay manipud 997 agingga idi 740 K.K.P. Siam laeng kadakuada ti sinunuan ti bukodda nga annak, ket maymaysa laeng ti naaddaan iti dinastia a naglayon iti maikapat a kaputotan. Pito kadagiti ar-ari ti Israel ti nagturay iti sagdudua a tawen wenno nakurkurang pay; ket ti dadduma sumagmamano laeng nga aldaw. Maysa ti nagpakamatay, uppat a sabsabali pay ti nasapa a natay, ket innem a dadduma pay ti pinapatay dagiti ambisioso a lallaki a nangagaw ken nagsaad iti trono. Nupay ni Jehu, ti kasayaatan kadakuada amin, naay-ayona ni Jehova babaen ti panangikkatna iti nakadakdakes a panagdaydayaw ken Baal nga inlungalong da Acab ken Jezebel, kaskasdi a “ni met laeng Jehu saanna nga inannadan ti magna iti linteg ni Jehova a Dios ti Israel buyogen ti isuamin a pusona”; impalubosna nga agtultuloy iti intero a daga ti panagdaydayaw iti kigaw a baka nga impasdek ni Jeroboam.​—2Ar 10:30, 31.

Imparangarang ni Jehova iti mabayag a panagituredna maipaay iti Israel. Bayat ti 257 a tawen a pakasaritaanda, nagtultuloy a nangibaon iti ad-adipenna tapno mamakdaar kadagiti agtuturay ken kadagiti umili maipapan kadagiti nadangkes a dalanda, ngem awan nagmamaayanna. (2Ar 17:7-18) Karaman kadagitoy a matalek nga ad-adipen ti Dios isu da mammadto Jehu (saan a ti ari), Elias, Mikaias, Eliseo, Jonas, Oded, Oseas, Amos, ken Mikias.​—1Ar 13:1-3; 16:1, 12; 17:1; 22:8; 2Ar 3:11, 12; 14:25; 2Cr 28:9; Os 1:1; Am 1:1; Mik 1:1.

No idilig iti Juda, dakdakkel ti parikut ti Israel iti panangsaluad iti teritoriana maibusor iti iraraut ti sabali a nasion, ta nupay mamindua nga ad-adu ti populasionna, gistay met mamitlo a nalawlawa ti daga a bantayanna. Mainayon iti sagpaminsan a pannakigubatna iti Juda, masansan a kagubgubatna ti Siria iti makin-amianan ken makindaya a beddengna ken rirriribuken pay ti Asiria. Ti maudi a pannakalakub ti Samaria ket rinugian ni Salmaneser V bayat ti maikapito a tawen ti panagturay ni Hosea, ngem gistay tallo a tawen ti nabusbos sakbay a ti siudad nakautibo dagiti Asirio idi 740 K.K.P.​—2Ar 17:1-6; 18:9, 10.

Ti pagannurotan dagiti Asirio nga inyussuat ni Tiglat-pileser III a suno ni Salmaneser ket isu ti panangikkat kadagiti kautibo manipud naparmek a teritoria sa maisukat kadakuada dagiti umili manipud sabali a paset ti imperio. Iti kasta, naatipa dagiti masanguanan a panagalsa. Gapu iti dayta, nailaok ti puli ken relihion ti dadduma a ganggannaet a bunggoy a naipan iti teritoria ti Israel, ket kamaudiananna nagbalinda a pagaammo kas Samaritano.​—2Ar 17:24-33; Esd 4:1, 2, 9, 10; Lu 9:52; Jn 4:7-43.

Ngem saan a naan-anay a napukaw ti sangapulo a makin-amianan a tribu idi natnag ti Israel. Adda tattao manipud kadagitoy a tribu ti nabatad nga imbati dagiti Asirio iti teritoria ti Israel. Awan duadua a pimmanaw ti dadduma gapu iti idolatria ti Israel ket nagturongda iti teritoria ti Juda sakbay ti 740 K.K.P., ket adda la ketdi kapkaputotanda a karaman kadagiti kautibo a naipan idiay Babilonia idi 607 K.K.P. (2Cr 11:13-17; 35:1, 17-19) Awan duadua a dagidiay kinautibo dagiti Asirio ket addaan met iti kapkaputotan (2Ar 17:6; 18:11) a karaman kadagiti nagsubli a natda a nangbukel iti 12 a tribu ti Israel idi 537 K.K.P. ken kalpasan dayta.​—1Cr 9:2, 3; Esd 6:17; Os 1:11; idiligyo ti Eze 37:15-22.

4. Ti Naikari a Daga, wenno ti teritoria a naituding iti nasion ti Israel (ti intero a 12 a tribu), no maidilig iti teritoria ti sabali a nasnasion (1Sm 13:19; 2Ar 5:2; 6:23), ken ti nagturayan dagiti Israelita nga ar-ari.​—1Cr 22:2; 2Cr 2:17.

Kalpasan ti pannakabingay ti nasion, masansan a ti “daga ti Israel” ket nausar a tumukoy iti teritoria ti makin-amianan a pagarian, a mangiduma iti dayta iti teritoria ti Juda. (2Cr 30:24, 25; 34:1, 3-7) Kalpasan ti pannakatnag ti makin-amianan a pagarian, ti Juda ti namagtalinaed iti nagan ti Israel ta dayta idi ti kakaisuna a pagarian a nabati kadagiti kaputotan ni Israel (Jacob). Ngarud, ti inusar ni mammadto Ezequiel a sasao a “daga ti Israel” kangrunaanna a tumukoy iti daga ti pagarian ti Juda ken ti kabeserana a Jerusalem. (Eze 12:19, 22; 18:2; 21:2, 3) Daytoy ti daga a naan-anay a napaglangalang iti 70 a tawen manipud 607 K.K.P. ken kalpasan dayta (Eze 25:3) ngem sadiay ti pakaummongan manen ti matalek a natda.​—Eze 11:17; 20:42; 37:12.

Maipaay iti pannakailadawan ti lugar ken kasasaad ti klima ti Israel, kasta met ti rukod, nagsaadan, nainkasigudan a kinabaknang, ken dadduma pay a banag a nainaig iti dayta, kitaenyo ti artikulo a PALESTINA.