EZEKIAS

[Ni Jehova Mangpapigsa].

1. Ari ti Juda, 745-717 K.K.P. Nalawag a nagbalin nga ari idi natay ti amana a ni Acaz, iti “maikatlo a tawen ni Hosea” nga ari ti Israel (nalabit kayatna a sawen ti maikatlo a tawen ni Hosea kas ari nga agbaybayad iti impuesto iti sidong ni Tiglat-pileser III). Opisial a mabilang ti panagturayna manipud Nisan ti sumaruno a tawen (745 K.K.P.). (2Ar 18:1) Dagiti mammadto bayat ti panagturay ni Ezekias ket isu da Isaias, Oseas, ken Mikias. (Isa 1:1; Os 1:1; Mik 1:1) Ni Ezekias ket nagsayaat nga ari nga “intultuloyna ti kimpet ken Jehova,” nga inaramidna no ania ti umiso kadagiti mata ni Jehova ken tinungpalna dagiti bilinna. Manipud rugi ti panagturayna imparangarangna a naregta iti panangitandudo iti pudno a panagdaydayaw, saan laeng nga iti Juda no di ket iti intero a teritoria ti Israel. Iti panangsurotna iti daldalan ni Jehova a kas iti inaramid ni David nga inapona, maikuna maipapan ken Ezekias a “kalpasan kenkuana awan idin ti kas kenkuana iti amin nga ar-ari ti Juda, uray pay dagidiay immun-una ngem isu.” Gapu itoy “adda idi kenkuana ni Jehova.”​—2Ar 18:3-7.

Gapuananna iti Literatura. Ni Ezekias ket pagaammo met gapu iti interesna iti pananggupgop iti sumagmamano a Proverbio ni Solomon, kas mabasa iti panglukat a benneg ti pagaammo itan kas kapitulo 25 agingga iti 29 ti Proverbio: “Dagitoy met dagiti proverbio ni Solomon a sinakar dagiti lallaki ni Ezekias nga ari ti Juda.” (Pr 25:1) Insuratna ti kanta ti panagyaman a nailanad iti Isaias 38:10-20 kalpasan a pinaimbag ni Jehova iti makapapatay a sakitna. Dakamatenna iti dayta “dagiti napili a kantak a matokar iti kuerdas.” (Isa 38 Ber 20) Patien ti dadduma nga insurat ni Ezekias ti Salmo 119. No umiso dayta, agparang a naisurat daytoy a salmo idi prinsipe pay laeng ni Ezekias ken saan pay nga isu ti ari.

Kasasaad Idi Agturay ni Ezekias. Idi nagtugaw ni Ezekias iti trono, awan anamong ti Dios iti pagarian ti Juda agsipud ta ni Acaz nga amana nagaramid iti adu a nakarimrimon nga ar-aramid iti sanguanan ni Jehova ken binay-anna nga agtultuloy lattan iti Juda ti panagdaydayaw iti ulbod a didios. Gapuna, impalubos ni Jehova nga agsagaba ti daga iti im-ima dagiti kabusorna, nangnangruna iti maikadua a kabilgan a turay iti lubong, ti Asiria. Binakasan ni Acaz ti templo ken ti palasio tapno makaipaay iti pasuksok iti ari ti Asiria. Nakarkaro pay, pinutedputedna dagiti aruaten ti templo, inserrana dagiti ruangan dayta, ken nangaramid kadagiti altar maipaay kenkuana “iti tunggal suli idiay Jerusalem,” ket nagisaksakripisio iti sabali a didios. Babaen ti pannakialiansana, inyeg ni Acaz ti pagarianna iti sidong ti pannalaknib ti ari ti Asiria bayat ti panagturayna. (2Ar 16:7-9; 2Cr 28:24, 25) Ngem ni Ezekias, iti nasapa a paset ti panagturayna, “nagrebelde iti ari ti Asiria.”​—2Ar 18:7.

Idi agtugaw ni Ezekias iti trono ti Juda, dakdakes pay ti kasasaad ti makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian ti Israel. Gapu iti nakaro a basbasol ti Israel, impalubos ni Jehova nga agrigatda, nga agbayadda iti impuesto iti Asiria, ket din agbayag alun-onen ti Asiria ti Israel ken idestierona dagiti umili dayta.​—2Ar 17:5-23.

Ti Regtana iti Pudno a Panagdaydayaw. Dagus nga imparangarang ni Ezekias ti regtana iti panagdaydayaw ken Jehova idi nagtugaw iti trono iti edad a 25 a tawen. Ti immuna a tignayna isu ti panangilukat ken panangtarimaan iti templo. Kalpasanna, idi inayabanna a sangsangkamaysa dagiti papadi ken Levita, kinunana kadakuada: “Asideg iti pusok a patalgedan ti maysa a tulag ken Jehova a Dios ti Israel.” Tulag idi daytoy ti kinamatalek, nga arigna nainaguraran manen idiay Juda ti Linteg ti tulag, nga adda pay laeng bilegna iti daydi a tiempo ngem nabaybay-an. Buyogen ti kasta unay a regta, inorganisarna dagiti Levita kadagiti panagserbida, ket impasdekna manen dagiti urnos mainaig kadagiti pagtokar iti musika ken panagkanta iti daydayaw. Nisan idi, ti bulan a panangrambak iti Paskua, ngem narugit ti templo ken ti papadi ken dagiti Levita. Iti maika-16 nga aldaw ti Nisan, nadalusan ti templo ken naisubli dagiti aruatenna. Kalpasanna kasapulan idi a maaramid ti naisangsangayan a panangabbong iti basol maipaay iti intero nga Israel. Umuna, nangyeg dagiti prinsipe kadagiti sakripisio, datdaton gapu iti basol maipaay iti pagarian, iti santuario, ken kadagiti umili, ket kalpasanna naisakripisio ti rinibu a mapuoran a daton dagiti umili.​—2Cr 29:1-36.

Yantangay saan a narambakan ti Paskua iti kadawyan a tiempo gapu iti kinarugit dagiti umili, ginundawayan ni Ezekias ti linteg a mangipalpalubos a dagidiay narugit rambakanda ti Paskua kalpasan ti makabulan. Saan laeng a ti Juda ti inayabanna no di ket kasta met ti Israel babaen iti sursurat nga impaitulodna kadagiti tumataray a dimmanon iti intero a daga manipud Beer-seba agingga iti Dan. Adu ti nanguyaw kadagiti tumataray; ngem adda dagiti indibidual a nagpakumbaba nga umay, nangnangruna manipud iti Aser, Manases, ken Zabulon, ket timmabuno met ti sumagmamano a manipud iti Efraim ken Isacar. Malaksid iti daytoy, adu ti dimmar-ay a di Israelita a managdaydayaw ken Jehova. Nalabit narigatan idi a tumabuno dagidiay adda iti makin-amianan a pagarian a nagtalinaed iti pudno a panagdaydayaw. Kas kadagiti mensahero, aglak-amda met iti pannakabusor ken pannakauy-uyaw, yantangay rinuker idi ti kasasaad ti sangapulo-tribu a pagarian gapu ta nailumlomda iti ulbod a panagdaydayaw ken maap-apektaranda iti panangriribuk ti Asiria.​— 2Cr 30:1-20; Nu 9:10-13.

Kalpasan ti Paskua, naangay ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay iti pito nga aldaw buyogen ti kasta unay a rag-o nga uray la inkeddeng ti intero a kongregasion nga ibaybayag dayta iti pito pay nga aldaw. Uray kadagita a napeggad a tiempo, nagballigi ti pamendision ni Jehova iti kasta “naadda ti dakkel a panagrag-o idiay Jerusalem, ta awan idi ti kas iti daytoy idiay Jerusalem manipud al-aldaw ni Solomon nga anak ni David nga ari ti Israel.”​—2Cr 30:21-27.

Daytoy ket pudpudno a pannakaisubli ti pudno a panagdaydayaw saan ket nga apagbiit nga emosional a panagtataripnong laeng, kas makita iti simmaganad a napasamak. Sakbay a nagawidda iti pagtaenganda, dagiti dimmar-ay napanda dinadael dagiti sagrado a munmon, rinugpoda dagiti nangato a disso ken dagiti altar, ket pinukanda dagiti sagrado a teddek iti intero a Juda ken Benjamin ken uray pay iti Efraim ken Manases. (2Cr 31:1) Impakita ni Ezekias iti ulidan babaen ti panangrumekrumekna iti gambang a serpiente nga inaramid ni Moises, agsipud ta dagiti umili pinagbalinda dayta kas idolo, a nagpuorda iti dayta iti asuk a sakripisio. (2Ar 18:4) Kalpasan ti dakkel a piesta sinigurado ni Ezekias ti panagtultuloy ti pudno a panagdaydayaw babaen ti panangorganisarna iti nadumaduma a benneg ti papadi ken panangyurnosna iti pannakasuporta dagiti panagserbi iti templo; impaganetgetna ti panagtulnog iti Linteg mainaig iti panangted iti apagkapullo ken umuna a bungbunga agpaay kadagiti Levita ken papadi, nga iti dayta naimpusuan a nagtignay dagiti umili.​—2Cr 31:2-12.

Kumaro ti Panangriribuk ti Asiria. Idi tiempo a narigat dagiti kasasaad, idi a parparmeken ti Asiria ti isuamin nga adda iti dalanna, nagtalek ni Ezekias ken Jehova a Dios ti Israel. Nagrebelde iti ari ti Asiria ket kinabilna ti sumagmamano a siudad dagiti Filisteo, a nabatad a nagbalin dagita a kaaliansa ti Asiria.​—2Ar 18:7, 8.

Bayat ti maikapat a tawen ni Ezekias (742 K.K.P.), rinugian ni Salmaneser nga ari ti Asiria a lakuben ti Samaria. Idi maikanem a tawen ni Ezekias (740 K.K.P.), nakautibo ti Samaria. Naidestiero dagiti umili ti sangapulo-tribu a pagarian, ket dagiti Asirio nangiserrekda iti sabali a tattao nga agyan iti daga. (2Ar 18:9-12) Gapu itoy, ti pagarian ti Juda, a mangirepresentar iti teokratiko a gobierno ken pudno a panagdaydayaw iti Dios, nagbalin a kasla bassit nga isla a napalikmutan iti naranggas a kabkabusor.

Ni Senaquerib, ti anak ni Sargon II, tinarigagayanna nga inayon ti pannakaparmek ti Jerusalem kadagiti gunggonana iti gubat, nangnangruna ta winaswasen ni Ezekias ti inaramid ni amana nga Ari Acaz a pannakialiansa iti Asiria. Idi maika-14 a tawen ti panagturay ni Ezekias (732 K.K.P.), ‘simmang-at ni Senaquerib maibusor kadagiti amin a nasarikedkedan a siudad ti Juda ket innalana ida.’ Intukon ni Ezekias a bayadanna ni Senaquerib tapno maispal ti agpegpeggad a siudad ti Jerusalem, nga iti daydi a gundaway inkalikagum ni Senaquerib ti nagdakkel a kantidad a 300 a pirak a talento (a. $1,982,000) ken 30 a balitok a talento (a. $11,560,000). Tapno mabayadan daytoy a gatad, napilitan ni Ezekias a mangited iti amin a pirak a masarakan iti templo ken iti naarian a paggamengan, malaksid pay iti napapateg a metal nga impaikalupkop ni Ezekias kadagiti ruangan ken bautek ti templo. Napnek iti daytoy ti ari ti Asiria, ngem saan a nagpaut dayta.​—2Ar 18:13-16.

Gapuananna iti Panagibangon ken Inhenieria. Iti umad-adani nga iraraut ni naagum a Senaquerib, nangiparangarang ni Ezekias iti kinasirib ken namilitariaan nga estratehia. Sinullatanna ti amin nga ubbog ken gubuayan ti danum iti ruar ti siudad ti Jerusalem tapno, inton mapasamak ti ilalakub, maibusan dagiti Asirio iti abasto a danum. Pinatibkerna dagiti sarikedked ti siudad ken “nangaramid iti naruay a pika ken kalasag.” Ngem saan a nagtalek iti daytoy a namilitariaan nga alikamen, ta idi inummongna a sangsangkamaysa dagiti panguluen ti militar ken dagiti umili, pinaregtana ida a kinunana: “Bumilegkayo ken pumigsakayo. Dikay agbuteng wenno uray agkullayaw gapu iti ari ti Asiria ken maigapu iti intero a bunggoy a naikuyog kenkuana; ta kadatayo adda ad-adu ngem iti adda kenkuana. Kenkuana adda takiag a lasag, ngem adda kadatayo ni Jehova a Diostayo a tumulong kadatayo ken mangirupak kadagiti bakaltayo.”​—2Cr 32:1-8.

Ti maysa kadagiti naisangsangayan a gapuanan ti inhenieria kadagidi kadaanan a tiempo isu ti kalasugan ni Ezekias. Daytoy agsikkosikko a kalasugan ket mangrugi iti bubon ti Gihon (iti daya ti makin-amianan a paset ti Siudad ni David), a dumanon iti agarup 533 m (1,749 pie) iti Ban-aw ti Siloam idiay Ginget Tyropoeon iti baba ti Siudad ni David, ngem iti uneg ti baro a pader a nainayon iti makin-abagatan a paset ti siudad. (2Ar 20:20; 2Cr 32:30) Nakasarak dagiti arkeologo iti naikitikit a kadaanan a Hebreo a letletra iti pader daytoy akikid nga usok, nga addaan iti promedio a katayag a 1.8 m (6 pie). Mabasa iti maysa a kapaset ti kitikit: “Ket kastoy ti pannakalussokna:—Bayat [. . . ] pay laeng [. . . ] ti panagpiko, a tunggal tao adda iti sanguanan ti padana a tao, ket bayat nga adda pay tallo a kasiko a lussoken, [nangngeg] ti timek ti maysa a tao a mangpukpukkaw iti padana a tao, ta adda rekka iti bato iti kannawan [ken iti kannigid]. Ket idi nagtartarusen ti usok, dagiti agkungkungkong tinikapda (ti bato), tunggal tao iti sanguanan ti padana a tao, piko iti piko; ket ti danum manipud iti ubbog nagayus nga agturong iti pagurnongan iti 1,200 a kasiko, ket ti kangato ti bato iti ngatuen ti ulo (ul-ulo) dagiti agkungkungkong ket 100 a kasiko.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 321) Ngarud ti usok ket nakungkong iti bato manipud agsinnumbangir nga ungto, a nagsabet iti tengnga​—maysa a naisangsangayan a gapuanan ti inhenieria.

Pannakapaay ni Senaquerib Idiay Jerusalem. Kas ninamnama ni Ezekias, inkeddeng ni Senaquerib a rumaut iti Jerusalem. Bayat a kadua ni Senaquerib ti buyotna a manglaklakub iti natibker pannakasarikedkedna a siudad ti Laquis, imbaonna ti maysa a paset ti buyotna agraman ti maysa a bunggoy dagiti panguluen ti militar tapno ikalikagumda ti isusuko ti Jerusalem. Ti pannakangiwat ti grupo isu ni Rabsaque (saanna a nagan, no di ket namilitariaan a titulona), a nalaing nga agsao iti Hebreo. Inuyawna ni Ezekias ken rinurodna ni Jehova iti napigsa a timek, nga impasindayagna a saanen a kabaelan nga ispalen ni Jehova ti Jerusalem kas iti didios ti sabali pay a nasnasion a saan a nakaisalakan iti dagdaga dagiti managdaydayawda manipud iti ari ti Asiria.​—2Ar 18:13-35; 2Cr 32:9-15; Isa 36:2-20.

Nariribukan unay ni Ezekias ngem intultuloyna ti nagtalek ken Jehova ket nagpakaasi kenkuana idiay templo, kasta met nga imbaonna ken mammadto Isaias ti sumagmamano kadagiti pannakaulo dagiti umili. Ti sungbat ni Isaias, a nagtaud ken Jehova, kunaenna a makangngegto ni Senaquerib iti damag ket agsubli iti bukodna a daga, a mapapatay sadiay inton agangay. (2Ar 19:1-7; Isa 37:1-7) Iti daytoy a gundaway pimmanawen ni Senaquerib manipud Laquis ket napan idiay Libna, a nadamagna sadiay a rimmuar ni Tirhaca nga ari ti Etiopia tapno makirupak kenkuana. Nupay kasta, ni Senaquerib nangipatulod iti sursurat ken Ezekias babaen iti mensahero, nga intultuloyna dagiti pangtana ken rinurrurodna ni Jehova a Dios ti Israel. Idi naawatna dagiti mangum-umsi a surat, inukrad dagita ni Ezekias iti sanguanan ni Jehova, a simmungbat manen babaen ken Isaias, a rinurodna met ni Senaquerib ken impasiguradona a saan a makastrek dagiti Asirio iti uneg ti Jerusalem. Kinuna ni Jehova: “Pudno unay nga ikanawakto daytoy a siudad tapno isalakanko maipagapu kaniak a mismo ken maipagapu ken David nga adipenko.”​—2Ar 19:8-34; Isa 37:8-35.

Bayat ti rabii imbaon ni Jehova ti anghelna, a nangdadael iti 185,000 a kasasayaatan kadagiti buyot ni Senaquerib, “tunggal maingel, nabileg a lalaki ken manangidaulo ken panguluen iti pakarso ti ari ti Asiria, iti kasta isu nagsubli nga addaan sibabain a rupa iti bukodna a daga.” Gapuna naan-anay a naikkat ti pangta ni Senaquerib iti Jerusalem. Idi agangay “naaramid a bayat nga agrukruknoy idi iti balay ni Nisroc a diosna, da Adramelec ken Sarezer, bukodna nga annak, kinabilda isuna babaen ti kampilan.”​—2Cr 32:21; Isa 37:36-38.

Adda dagiti nasarakan a kitikit a mangiladladawan iti panangparmek ni Senaquerib kadagiti puersa ti Etiopia. Kunaen dagitoy: “No maipapan ken Ezekias, ti Judio, saan a nagpasakup iti panangiturayko, linakubko ti 46 kadagiti nabibileg a siudadna . . . ket pinarmekko (ida) . . . Isu a mismo pinagbalinko a balud idiay Jerusalem, ti naarian a pagtaenganna, kas iti maysa a tumatayab iti tangkal.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 288) Saanna nga ibaga a nakautibona ti siudad. Daytoy ti mangpasingked iti salaysay ti Biblia maipapan ti iyaalsa ni Ezekias iti Asiria ken ti pannakapaay ni Senaquerib a mangkautibo iti Jerusalem. Maitunos iti kadawyan kadagiti kitikit ti pagano nga ar-ari, nga itan-okda ti bagbagida, ni Senaquerib iti daytoy a kitikit surokanna ti gatad ti pirak nga imbayad ni Ezekias, a 800 a talento, maisupadi iti 300 iti Biblia.

Namilagruan a Pannakayatiddog ti Biag ni Ezekias. Kadagidi tiempo nga ipangpangta ni Senaquerib ti Jerusalem, nagsagaba ni Ezekias iti makapapatay a busali. Binilin ni mammadto Isaias nga iyurnosna ti ar-aramidna kas panagsagana iti ipapatayna. Iti daydi a tiempo, awan pay anak ni Ezekias, ket ngarud agpegpeggad a magessat ti naarian a Davidiko a linia. Buyogen iti lulua, sipapasnek a nagkararag ni Ezekias ken Jehova. Kalpasanna, ni Jehova pinagsublina ni Isaias tapno ipakaammona ken Ezekias a manayonan ti biagna iti 15 a tawen. Adda naipaay a namilagruan a pagilasinan, a ti anniniwan ti init napagsanud iti sangapulo a tukad iti “agdan ni Acaz.” (Kitaenyo ti INIT.) Iti maikatlo a tawen kalpasan dayta, naaddaan ni Ezekias iti anak a naawagan iti Manases, nga idi agangay isu ti nangsuno kenkuana iti trono.​—2Ar 20:1-11, 21; 21:1; Isa 38:1-8, 21.

Ti Biddut ken Panagbabawi ni Ezekias. Kunaen ti rekord ti Kasuratan a “maitunos iti pagimbagan a naipaay kenkuana saan a nagsubad ni Ezekias, ta timmangsit ti pusona ket naadda ti rurod maibusor kenkuana ken maibusor iti Juda ken Jerusalem.” (2Cr 32:25) Saan nga ibaga ti Biblia no daytoy a kinatangsit ket nainaig iti di nainsiriban a tignayna idi impakitana ti intero a gameng ti balayna ken ti intero a pagturayanna kadagiti mensahero ni Berodac-baladan (Merodac-baladan) nga ari ti Babilonia, a naibaon ken Ezekias kalpasan a naimbagan iti sakitna. Mabalin nga imparang amin ni Ezekias daytoy a kinabaknang tapno pagsiddaawenna ti ari ti Babilonia kas posible a kaaliansa maibusor iti ari ti Asiria. Siempre, daytoy gutugotenna ti kinaagum dagiti taga Babilonia. Busoren idi ni mammadto Isaias ti aniaman a pannakialiansa wenno panagpannuray iti Babilonia a nabayagen a kabusor ti Dios. Idi nangngeg ni Isaias no kasano a trinato ni Ezekias dagiti mensahero a taga Babilonia, insawangna ti naipaltiing a padto manipud ken Jehova nga inton agangay ipanaw dagiti taga Babilonia ti amin a banag ket ipanda idiay Babilonia, agraman ti sumagmamano kadagiti putot ni Ezekias. Nupay kasta, impakumbaba ni Ezekias ti bagina ket siaasi nga impalubos ti Dios a saan a dumteng ti didigra iti kaaldawanna.​—2Ar 20:12-19; 2Cr 32:26, 31; Isa 39:1-8.

Idi kaaldawan ni mammadto Jeremias, ti dadduma kadagiti pannakaulo dagiti umili iti Jerusalem nagsaoda iti nasayaat maipapan ken Ezekias gapu iti panagimdengna ken Mikias a taga Moreset, ti mammadto ni Jehova.​—Jer 26:17-19.

2. Inapo ni mammadto Sofonias, mabalin a ni Ari Ezekias.​—Sof 1:1.

3. Maysa a lalaki iti Israel a kaputotanna dagiti kadua ni Zorobabel a nagsubli manipud pannakaidestiero idiay Babilonia. Nalabit saan nga isu ni Ari Ezekias. (Esd 2:1, 2, 16; Ne 7:6, 7, 21) Mabalin a ti maysa a kaputotan daytoy nga Ezekias ket maysa kadagiti pannakaulo dagiti umili a, babaen iti selio, nangpatalged iti “mapagpiaran nga urnos” idi kaaldawan ni Nehemias.​—Ne 9:38; 10:1, 14, 17.