Kọ Whọ Riẹ?

U WO utho jọ nọ a kere eme fihọ evaọ oware wọhọ etoke ikpe egba ihrẹ (700) rite egba ezeza (600) taure ekele oke mai na o te ti te. Utho nana o rrọ oria nọ a re fi eware anwae họ nọ a re se Bible Lands Museum evaọ Jerusalem. Eghogho-utho nọ a re ki ahwo fihọ a jọ ruẹ e riẹ evaọ oria nọ o kẹle Hebrọn evaọ Izrẹl. A kere fihọ utho nana nọ: “Ma rọ odẹ Yahweh Sabaot bọwo Hagaf ọmọzae Hagav ehao.” Ẹvẹ ẹme nana o ro dhesẹ nọ ẹme Ebaibol uzẹme? U dhesẹ nọ evaọ oke anwae ahwo a riẹ odẹ Ọghẹnẹ nọ o rrọ Jihova na ziezi, yọ a jẹ hai se odẹ na kẹse kẹse. Evaọ ẹvẹrẹ Hibru oke anwae, ibieme ene a ro kere odẹ na, eye họ YHWH. Whọ rẹ jọ ighogho-itho oke anwae ruẹ eware efa nọ ahwo nọ a jẹ hae dhẹ dhere ai a kere. A kere odẹ Jihova fihọ eria sa-sa evaọ igbẹhẹ ighogho-itho na, gbe edẹ ahwo nọ a fi odẹ Jihova ba ro se.

Aye jọ nọ ọ rẹ kiẹ otọ eme Ebaibol nọ a re se Dr. Rachel Nabulsi evaọ yunivasiti Georgia ọ ta kpahe eware nọ a kere fihọ ighogho-itho evaọ oke anwae na, inọ: “Odẹ na YHWH nọ o romavia unuẹse buobu evaọ eria nana u wuhrẹ omai eware buobu. . . . Eware nana kpobi nọ a kere fihọ ighogho-itho na i dhesẹ nọ ahwo Izrẹl avọ ahwo Juda a rọ Ọghẹnẹ nọ a bi se YHWH zaharo ho.” Ẹme nọ ohwo na ọ ta na ọ nwane rọwokugbe Ebaibol, keme whọ rẹ jọ Ebaibol na ruẹ odẹ Ọghẹnẹ nọ a rọ ibieme Hibru ene, YHWH kere asia idu buobu. A te je fi odẹ Ọghẹnẹ ba edẹ buobu nọ a mu kẹ ahwo evaọ Ebaibol na.

Otọ ẹme na “Yahweh Sabaot” nọ a kere fihọ utho na họ, “Jihova olori egbaẹmo.” Onana u dhesẹ nọ evaọ oke anwae, orọnikọ odẹ Ọghẹnẹ ọvo ahwo a jẹ hai se kẹse kẹse he, rekọ ẹme na “Jihova olori egbaẹmo” o jẹ hai no unu rai ze gaga re. Onana u dhesẹ re inọ ẹme Ebaibol uzẹme keme ẹme na “Jihova olori egbaẹmo” o romavia enwenọ unuẹse egba ivẹ gbe udhone-gbesa (283) evaọ Ikereakere Hibru na. Yọ obe Aizaya, Jerimaya, gbe Zẹkaraya o mae jọ romavia.