Uzou Avọ Ikpegbisoi
Ivie Nọ I Bi Hrowo Ezuo na A Rueva Ikpe-Udhudoi Avọ 20 Na
1. Amono ogbiku jọ ọ ta nọ ae họ isu Europe ọ ikpe-udhusoi avọ 19 na?
“EUROPE ọrọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbizii o wo ẹgba nọ o kpehru gaga vi onọ a riẹ anwẹdẹ kpobi,” ere ogbiku na Norman Davies o kere. O fibae nọ: “Ogaga o rrọ eva Europe vi epaọ anwẹdẹ kpobi: avọ ogaga ona, ogaga okọ, ogaga uruemu-ẹwho, ogaga akpọ-soso.” Wọhọ epanọ Davies ọ tae, isu ọ “ ‘ogaga ikpe-udhusoi’ erọ obokparọ Europe e kake jọ Great Britain . . . rekọ evaọ uwhremu riẹ kọ Germany.”
‘IRORO IYOMA EVO A RẸ TE JẸ’
2. Nọ ikpe-udhusoi avọ 19 o je kuhọ, egaga akpọ vẹ e rehọ ẹta “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” gbe “ovie obọ obọze-ọre” na?
2 Nọ ikpe-udhusoi avọ 19 na i bi t’oba na, Uvie Germany u te zihe ruọ “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” na yọ Britain o te dikihẹ orria “ovie obọ obọze-ọre” na. (Daniẹl 11:14, 15) Ẹnjẹle Jihova ọ ta nọ: “Ivie ivẹ na, iroro [iyoma] evo a rẹ te jẹ; rekọ a rẹ te ta erue evaọ ehru emẹjẹ ọvo.” Ọ ta haro nọ: “Rekọ uvumọ oware o te kparobọ họ, keme urere na o gbẹ rọ kẹ oke nọ a ve fihọ.” (NW )—Daniẹl 11:27.
3, 4. (a) Ono o zihe ruọ osu-ologbo ọsosuọ ọrọ Esuo Germany, kọ ọvọ vẹ a re? (b) Didi izi Kaiser Wilhelm o lele?
3 Evaọ January 18, 1871, Wilhelm I o te zihe ruọ osu-ologbo ọsosuọ ọrọ Uvie Germany. Ọ tẹ rehọ Otto von Bismarck mu wọhọ okere-obe. Avọ ovao nọ ọ rẹriẹ ku ẹbọ uvie okpokpọ na, Bismarck ọ tẹ whaha ohọre kugbe erẹwho efa ọ tẹ re-ọvọ kugbe Austria-Hungary avọ Itali, onọ a je se Ọvọ Abasa na. Rekọ u kri hi isiuru ovie ọkpokpọ ọrọ obọ ẹkpẹlobọ-ọre na i te kpeke kugbe isiuru ovie obọ obọze-ọre na.
4 Okenọ Wilhelm I gbe ọnọ ọ rehọ ẹta riẹ, Frederick III, a whu no evaọ 1888, Wilhelm II nọ ọ rọ ikpe 29 ọ tẹ ruọ esuo. Wilhelm II, hayo Kaiser Wilhelm, ọ tẹ gba Bismarck họ no iruo ọ tẹ họre gaga re o ru okpomahọ Germany nyate akpọ na soso. Enẹ ogbiku jọ ọ ta: “Evaọ otọ Wilhelm II, [Germany] o te zihe ruọ orẹwho omoya gbe evega.”
5. Ẹvẹ ivie ivẹ na a rọ kerria “emẹjẹ ọvo,” kọ eme a jọ obei ta?
5 Okenọ Czar Nicholas II ọrọ Russia o s’ẹgwae udhedhẹ evaọ The Hague, Netherlands, evaọ August 24, 1898, idudu e jọ akpọ na soso. Ẹgwae ọnana gbe ọnọ o lele i rie evaọ 1907 o tẹ rehọ Okọto Ifue Ẹwhọ mu eva The Hague. Fikinọ a rọ utu ahwo okọto nana, Uvie Germany gbe Great Britain a tẹ viẹ ahwo họ nọ a gwọlọ udhedhẹ. A kerria “emẹjẹ ọvo,” epaọ ẹsenọ a rọ egbẹnyusu, rekọ ‘iroro iyoma evo a be jẹ.’ Ẹghẹ nọ a be rọ “ta erue evaọ ehru emẹjẹ ọvo” o sae wha uvi udhedhẹ ze he. Rọkẹ ẹjiroro esuo, eki, gbe ẹmo-ofio rai, ‘oware ovo o te kparobọ họ’ keme urere ivie ivẹ enana o “gbẹ rọ kẹ oke nọ [Jihova Ọghẹnẹ] o ve fihọ.”
“OMUKPAHE ỌVỌ ỌRẸRI NA”
6, 7. (a) Evaọ edhere vẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ro “zihe kpohọ ẹwho riẹ”? (b) Didi owọ ovie obọ obọze-ọre na ọ jẹ kpahe ẹkẹreharo ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na?
6 Be gbẹ taharo, ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ ta nọ: “[Ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na] o re ti zihe kpohọ ẹwho riẹ avọ ekuakua buobu, rekọ eva riẹ i re ti mukpahe ọvọ ọrẹri na. O re ti ru orọ eva riẹ, o ve ti zihe kpohọ ẹwho riẹ.”—Daniẹl 11:28.
7 Kaiser Wilhelm o zihe kpohọ “ẹwho” na, hayo uyero otọakpọ, ọrọ ovie anwae ẹkpẹlobọ-ọre na. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Ẹkwoma ẹbọ esuo nọ o re ru Uvie Germany gbe okpomahọ riẹ kẹre. Wilhelm II o hrowo ekwotọ t’obọ evaọ Africa gbe erria efa. Nọ ọ gwọlọ se esuo Britain abọ eva abade, ọ tẹ bọ ogbaẹmo-ame ologbo. “Oware wọhọ ikpe ikpe ọvo, ogaga egbaẹmo-ame Germany u te nwene no oware osese rro kẹle ọrọ Britain,” ere The Encyclopædia Britannica ọ ta. Re ọ ruẹse gbẹ jọ obaro, Britain o te ru ogbaẹmo-ame riẹ rro viere. Britain ọ tẹ jẹ re-ọvọ entente cordiale (ọrọwokugbe) kugbe France gbe ọvọ ọvo na kugbe Russia, onọ a te rria wọhọ Okuomagbe Abasa na. A ghale ogbaẹmo Europe fihọ abava no—Ọvọ Abasa na evaọ ofẹ jọ gbe Okuomagbe Abasa evaọ ofẹ odekọ.
8. Ẹvẹ Uvie Germany u ti ro wo “ekuakua buobu”?
8 Uvie Germany na o jẹ dhuaro, o tẹ whae ze nọ o ro koko “ekuakua buobu” họ kẹ Germany keme o jọ abọ ologbo ọrọ Ọvọ Abasa na. Austria-Hungary avọ Itali a jọ Roman Kathọlik. Fikiere, Ọvọ Abasa na o te je wo aruoriwo ipopu na, rekọ ovie obọ obọze-ọre na, avọ Okuomagbe Abasa riẹ nọ e rọ Kathọlik hi, a wo aruoriwo riẹ hẹ.
9. Ẹvẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ọ rọ wọso “ọvọ ọrẹri” na?
9 Kẹvẹ kpahe ahwo Jihova? U kri no nọ a bi whowho nọ “oke ahwo Egedhọ na” u ti kuhọ evaọ 1914.a (Luk 21:24) Evaọ ukpe oyena, Uvie Ọghẹnẹ evaọ obọ Ọreuku Devidi ovie na, Jesu Kristi, a rọ rehọ iẹe mu evaọ obọ idhiwu. (2 Samuẹle 7:12-16; Luk 22:28, 29) Evaọ March 1880, emagazini ọ Uwou-Eroro Na o rehọ esuo Uvie Ọghẹnẹ jẹhọ ekuhọ “oke ahwo Egedhọ na.” Rekọ udu ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọrọ Germany o ‘mukpahe Uvie ọrẹri na.’ Ukpenọ o re vuhu esuo Uvie na mu, Kaiser Wilhelm o “ru orọ eva riẹ” ẹkwoma ẹwhaharo omaa riẹ kẹ esuo akpọ. Rekọ evaọ ere oruo, ọ kọ ibi Ẹmo Akpọ I họ otọ.
OVIE NA O “SIOMAHỌ-EMU” EVAỌ ẸMO
10, 11. Ẹvẹ Ẹmo Akpọ I o ro muhọ, kọ ẹvẹ onana o rọ jọ “okenọ a fihọ”?
10 Ẹnjẹle na ọ ruẹaro nọ: “Nọ okenọ a fihọ u te [ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na] o re ti zihe tha ze obọ [obọze] ovatha-ọre; rekọ oke onana o rẹ te jọ wọhọ epa oke ọsosuọ họ.” (Daniẹl 11:29) “Okenọ [Ọghẹnẹ o] fihọ” kẹ ekuhọ esuo Egedhọ otọakpọ na u te evaọ 1914 okenọ ọ rehọ Uvie obọ odhiwu mu. Evaọ June 28 ọrọ ukpe oyena, ohwo igbulegbu obọ Serbia jọ, o kpe Archduke Francis Ferdinand ọrọ obọ Austria avọ aye riẹ evaọ Sarajevo, Bosnia. Oware nọ o wha Ẹmo Akpọ I ze oye.
11 Kaiser Wilhelm ọ tudu họ Austria-Hungary awọ re a ru Serbia kele. Avọ imuẹro uketha Germany, Austria-Hungary a tẹ w’ẹmo bru Serbia evaọ July 28, 1914. Rekọ Russia o te fiobọhọ kẹ Serbia. Okenọ Germany ọ w’ẹmo bru Russia, France (ọnọ ọ rọ ogbẹnya evaọ Okuomagbe Abasa na) ọ tẹ ruọ abọ Russia. Germany ọ tẹ jẹ r’ẹmo rri France. Re a sae vẹruọ Paris lọlọhọ, Germany ọ tẹ vẹro Belgium, ọnọ Britain o whowho kẹ akpọ soso nọ ọ rọ ẹmo na ha. Fikiere Britain ọ tẹ w’ẹmo bru Germany. Erẹwho efa a tẹ ruẹe, koyehọ Itali o kurẹriẹ kpohọ abọ ọdekọ. Evaọ etoke ẹmo na, Britain o te ru Ijipti ziọ otọ esuo riẹ re ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ọ siọ Ẹtẹre Suez ba ebrudhe jẹ vẹro Ijipti, ẹkwotọ anwae na ọrọ ovie obọ obọze-ọre na.
12. Evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ na, ẹvẹ eware e gbẹ rọ “jọ wọhọ epa oke ọsosuọ họ”?
12 The World Book Encyclopedia o ta nọ: “Ghelọ orro gbe ogaga Erivẹ na, Germany ọ jẹte kparobọ no evaọ ẹmo na.” Evaọ emo nọ ivie ivẹ na i fi vrẹ no, Uvie Rom, wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, o jẹ hae kparobọ ẹsikpobi. Rekọ oke onana, eware e “jọ wọhọ epa oke ọsosuọ họ.” Ẹmo na o te ku ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na. Nọ ọ jẹ fodẹ oware nọ o so onana ze, ẹnjẹle na ọ tẹ ta nọ: “Keme ekọ-oyibo erọ Kitim e rẹ te nyatha rọ suẹe, ozọ u ve ti muei o ve ti siomahọ-emu.” (Daniẹl 11:30a) Eme họ “ekọ-oyibo erọ Kitim” na?
13, 14. (a) Eme họ “ekọ-oyibo erọ Kitim,” enọ e wọ ohọre bru ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ze? (b) Ẹvẹ ekọ-oyibo erọ Kitim efa e rọ lahwe nọ ẹmo akpọ ọsosuọ na ọ gbẹ j’otọ na?
13 Evaọ oke Daniẹl Kitim họ Saiprọs. Evaọ emuhọ ẹmo akpọ ọsosuọ na, Saiprọs o te kuomagbe Britain. Ofariẹ, wọhọ epanọ The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible o ta, odẹ na Kitim “u kugbe Ukiediwo-Ọre na soso, rekọ maero ofẹ abade Ukiediwo-Ọre na.” New International Version o fa eme na “ekọ-oyibo erọ Kitim” wọhọ “ekọ-oyibo ofẹ unueri ukiediwo-ọre.” Evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ na, ekọ-oyibo erọ Kitim kpobi e jọ ekọ-oyibo Britain, enọ e jọ ofẹ unueri ukiediwo-ọre Europe.
14 Nọ ẹmo na o gbe bi siotọ na, ekọ-oyibo Kitim e tẹ kẹ Egbaẹmo-Ame Britain ẹgba viere. Evaọ May 7, 1915, okọ-ẹmo Germany, U-20, u te zue okọ Lusitania na no unueri ofẹ obọze-ọre Ireland. Ahwo 128 erọ America e jọ usu ahwo nọ a whu na. Uwhremu na, Germany ọ tẹ wọ ẹmo-ofio abade riẹ ruọ Atlantic. Fikiere, evaọ April 6, 1917, Prẹsidẹnte United States, Woodrow Wilson, ọ tẹ w’owọ ẹmo rri Germany. Avọ obufihọ ekọ-ẹmo gbe egbaẹmo United States, ovie obọ obọze-ọre na—ọnọ ọ rọ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America na—ọ jọ ẹmo gidigba kugbe ovie ọwegrẹ riẹ.
15. Okevẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ro “siomahọ-emu”?
15 Fiki ohọre ọ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America, ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o te “siomahọ-emu” ọ tẹ rọwo nọ a fi rie kparobọ evaọ November 1918. Wilhelm II ọ tẹ dhẹ kpohọ igbo evaọ obọ Netherlands, esuo Germany o tẹ ruọ obọ ahwo buobu. Rekọ oma o te lọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ha.
OVIE NA Ọ J’OWỌ AVỌ “EVA-EDHA”
16. Wọhọ epanọ eruẹaruẹ na e ta, eme ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ru okenọ a fi ei kparobọ?
16 “[Ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre] o ve kuomarẹriẹ ọ vẹ te rehọ eva-edha mukpahe ọvọ ọrẹri na. Ọ vẹ zoma te kezọ kẹ enọ e se ọvọ ọrẹri na.” (Daniẹl 11:30b) Ere ẹnjẹle na ọ ruẹaro, yọ ere o via.
17. Eme o su kpohọ etovrẹ Adolf Hitler?
17 Nọ ẹmo na o kuhọ no, evaọ 1918, Esuo nọ ọ kparobọ na ọ tẹ gba Germany họ re a re-ọvọ udhedhẹ. Eme nọ e rọ ọvọ na e were ahwo Germany eva ha, esuo ọkpokpọ na ọ tẹ rọ whrehewhrehe no emuhọ ze. Germany ọ tẹ jọ lahiẹ lahiẹ evaọ ikpe jọ ọ tẹ jẹ ruẹ Ọbẹwẹ Ologbo nọ o lẹliẹ ahwo ima ezeza jọ ababọ iruo. Evaọ emuhọ ikpe 1930, eware i te kiehọ re Adolf Hitler ọ ziọ esuo. O te zihe ruọ osu evaọ January 1933 yọ evaọ ukpe nọ o kẹle riẹ, o te zihe ruọ prẹsidẹnte esuo nọ ahwo Nazi a je se Esuo Avesa.b
18. Ẹvẹ Hitler o ro dhesẹ “ẹgba”?
18 Nọ ọ nwane ruọ esuo no, Hitler ọ tẹ wọ ohọre bru “ọvọ ọrẹri na” ze, onọ inievo Jesu Kristi nọ a wholo a dikihẹ kẹ. (Matiu 25:40) Ọ jọ onana dhesẹ “eva-edha” mukpahe Ileleikristi omarokpotọ enana, kpokpo ibuobu rai gaga. Hitler o wo obokparọ gaga evaọ efe gbe esuo, dhesẹ “eva-edha” evaọ abọ ọyena. U kri hi, o te ru Germany zihe ruọ orẹwho nọ a re ro seha evaọ akpọ soso.
19. Be gwọlọ uketha, ono Hitler o ku usu kugbe?
19 Hitler ọ “kezọ kẹ enọ e se ọvọ ọrẹri na.” Amono họ ahwo nana? Ababọ avro, ae họ isu Kristẹndọm, enọ e be rọ ugbunu ta nọ a wo usu ọvọ kugbe Ọghẹnẹ rekọ a hẹrioma no ẹjọ ilele Jesu Kristi. Hitler o te se “enọ e siọ ọvọ ọrẹri na” gboma re a thae uke. Wọhọ oriruo, ọ re-ọvọ kugbe ipopu ọ Rom. Evaọ 1935, Hitler ọ rehọ Ẹko-Iruo Ichọche mu. Ute riẹ jọ họ re ọ rehọ ichọche Evangelical ziọ otọ esuo orẹwho na.
“EGBA-ẸMO” I NO OMA OVIE NA ZE
20. “Egba-ẹmo” vẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ọ rọ họre, kọ ono o lele họre?
20 U kri hi Hitler ọ tẹ ruọ ẹmo, wọhọ epanọ ẹnjẹle na ọ ruẹaro gbagba na: “Egba-ẹmo nọ i no obọ riẹ ze e rẹ te rehọ oma via a ve zue uwou-egagọ-ode gbe oria adhẹzọ na, a te rehọ ekuakua idhe emahọ kẹse kẹse na vrẹ.” (Daniẹl 11:31a) “Egba-ẹmo” na họ isoja nọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ọ rọ họre ovie obọ obọze-ọre na evaọ Ẹmo Akpọ II. Evaọ September 1, 1939, “egba-ẹmo” Nazi a tẹ vẹro Poland. Edẹ ivẹ e vrẹ no, Britain avọ France a tẹ w’owọ ẹmo suọ Germany re a ruẹsi fiobọhọ kẹ Poland. Enẹ Ẹmo Akpọ II o ro muhọ. Poland ọ tẹ nwani kie wariama, fikiere egbaẹmo Germany a tẹ rehọ Denmark, Norway, Netherlands, Belgium, Luxembourg, gbe France. The World Book Encyclopedia o ta nọ: “Evaọ ekuhọ 1941, Nazi ọrọ Germany o te muọ unuakpọ oyena họ esuo.”
21. Ẹvẹ ẹkẹ na o ro kurẹriẹ bru ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na evaọ etoke Ẹmo Akpọ II, nọ o wha eme ze?
21 Dede nọ Germany avọ Soviet Union a Re-Ọvọ Ogbẹnyusu, Okuomagbe, gbe Uwhru, Hitler ọ tẹ vẹro ẹkwotọ Soviet evaọ June 22, 1941. Ohọre onana o tẹ lẹliẹ Soviet Union ruabọ Britain. Egbaẹmo Soviet a tẹ dadamu kothi dede nọ egbaẹmo Germany a rehọ udu wọ ẹmo ze. Evaọ December 6, 1941, a te fi egbaẹmo Germany kparobọ eva Moscow. Okiokiọ riẹ, ogbẹnya Germany, Japan, o te gbolo ebọmbo fihọ Pearl Harbor, Hawaii. Nọ o yo usi onana, Hitler ọ tẹ ta kẹ ahwo riẹ nọ: “Ẹmo na ọ gbẹ sai ku omai ofa ha.” Evaọ December 11 ọ tẹ w’owọ ẹmo bru United States. Rekọ o rri ẹgba Soviet Union gbe United States vo. Avọ egbaẹmo Soviet nọ e be họre no ovatha-ọre ze gbe egbaẹmo Britain avọ America nọ i bi tunyẹ no ukiediwo-ọre ze, eware i te kie kpe Hitler. A te muọ egbaẹmo Germany họ ẹkeke ba. Nọ Hitler o thuru-whu no, Germany o te fioma h’otọ kẹ Esuo edekọ na, evaọ May 7, 1945.
22. Ẹvẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ro ‘zue uwou-egagọ-ode na je si idhe emahọ kẹse kẹse na no’?
22 Ẹnjẹle na ọ ta nọ: “[Egbaẹmo Nazi] a ve zue uwou-egagọ-ode gbe oria adhẹzọ na, a te rehọ ekuakua idhe emahọ kẹse kẹse na vrẹ.” Evaọ Juda anwae uwou-egagọ-ode na o jọ abọ etẹmpol na evaọ Jerusalẹm. Rekọ, okenọ ahwo Ju a se Jesu, Jihova ọ tẹ se ae avọ etẹmpol rai. (Matiu 23:37–24:2) No anwọ oke ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E. ze, etẹmpol Jihova ọ rọ rrọ abọ-ẹzi, avọ ọrẹri erẹri riẹ evaọ obọ idhiwu avọ ighẹ abọ-ẹzi evaọ otọakpọ, oria nọ inievo Jesu, Ozerẹ Okpehru na, a be jọ gọ. No anwọ 1930 ze, “otu obuobu” na a bi lele okiọkotọ nọ a wholo na gọ, fikiere a sae ta nọ a be gọ evaọ ‘etẹmpol Ọghẹnẹ.’ (Eviavia 7:9, 15; 11:1, 2; Ahwo Hibru 9:11, 12, 24) Evaọ ekwotọ nọ e jọ otọ esuo riẹ, ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o te gbe ighẹ otọakpọ etẹmpol na ku ẹkwoma ekpokpo okiọkotọ nọ a wholo na avọ egbẹnya rai. Ukpokpoma na o ga te epanọ “idhe emahọ kẹse kẹse na”—idhe ujiro ẹgbede kẹ odẹ Jihova—o rọ vrẹ. (Ahwo Hibru 13:15) Rekọ, ghelọ uye-oruẹ na, Ileleikristi ẹrọwọ nọ a wholo kugbe “igodẹ efa” na a tẹ ruabọhọ usiuwoma ota evaọ etoke Ẹmo Akpọ II na.—Jọn 10:16.
‘A REHỌ OWARE-AGHỌ NA VI NO’
23. Eme ọ jọ “oware-aghọ” na evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ?
23 Okenọ ekuhọ ẹmo akpọ avivẹ na o kẹle no, oware ofa o tẹ roma via, wọhọ epanọ ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ ruẹaro vẹre na. “A vẹ te rehọ oware-aghọ nọ u re ru oria ufofe rehọ ro vi.” (Daniẹl 11:31b) Jesu omariẹ ọ ta kpahe “oware aghọ” na. Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, oware aghọ na họ egbaẹmo Rom nọ e ziọ Jerusalẹm evaọ 66 C.E. re a furie ọkparesuọ ahwo Ju.c—Matiu 24:15; Daniẹl 9:27.
24, 25. (a) Eme họ “oware-aghọ” na evaọ oke mai na? (b) Okevẹ gbe ẹvẹ a rọ rehọ ‘oware-aghọ na vi’?
24 “Oware-aghọ” vẹ a “ro vi” evaọ oke onana? Ababọ avro, o rọ “oware-aghọ” iwhayo ọ ẹta Uvie Ọghẹnẹ. Onana họ Ọvọ Erẹwho na, arao ọwawae nọ ọ rueva ọgọdọ-odidi na, hayo ọnọ o whu no wọhọ ukoko udhedhẹ akpọ, okenọ Ẹmo Akpọ II o du lahwe. (Eviavia 17:8) Rekọ “arao” na o ti ‘no ọgọdọ odidi na tha.’ Onana o via okenọ erẹwho 50 kugbe Soviet Union vẹre, a rehọ Okugbe Erẹwho na mu evaọ October 24, 1945. Fikiere “oware-aghọ” nọ ẹnjẹle na ọ ruẹaro riẹ na—Okugbe Erẹwho na—u te muhọ ẹrria.
25 Germany họ ọwegrẹ ologbo ọrọ ovie obọ obọze-ọre na evaọ etoke emo akpọ ivẹ na ọ tẹ rọ ere jọ ẹta ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na. Ono u te inọ ọ te jọ ọkwa ọyena?
[Oruvẹ-obotọ]
a Rri Uzou avọ 6 ọrọ obe onana.
b Uvie Rom Ọrẹri na họ esuo ọsosuọ, Uvie Germany họ ọrọ avivẹ.
c Rri Uzou avọ 11 obe onana.
EME WHO VUHUMU?
• Eva ekuhọ ikpe-udhusoi avọ 19, egaga vẹ e jọ ọkwa ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na?
• Evaọ Ẹmo Akpọ I, ẹvẹ ekuhọ ohọre ivie ivẹ na o gbẹ rọ “jọ wọhọ epa oke ọsosuọ họ” kẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na?
• Lele Ẹmo Akpọ I, ẹvẹ Hitler o ro ru Germany fihọ ogaga nọ a re ro s’eha kẹ akpọ na?
• Eme họ ekuhọ ohọre ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na evaọ etoke Ẹmo Akpọ II?
[Omaa Iyẹrẹ-iruo/Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 268]
IVIE NỌ E RỌ DANIẸL 11:27-31
Ovie obọ Ẹkpẹlobọ-Ọre Ovie obọ Obọze-Ọre
Daniẹl 11:27-30a Uvie Germany Britain, nọ Ogaga
(Ẹmo Akpọ I) Akpọ Britain gbe
America u lele
Daniẹl 11:30b, 31 Esuo Avesa Hitler Ogaga Akpọ Britain
(Ẹmo Akpọ II) gbe America
[Uwoho]
A kpokpo Ileleikristi buobu evaọ iwou-odi olahiẹ
[Uwoho]
Isu Kristẹndọm a jọ abọ Hitler
[Uwoho]
Woodrow Wilson prẹsidẹnte gbe George V ovie
[Uwoho]
Omoto nọ a jọ kpe Archduke Ferdinand
[Uwoho]
Isoja Germany, Ẹmo Akpọ I
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 257]
Eva Yalta evaọ 1945, osu Britain, Winston Churchill, prẹsidẹnte ọ United States, Franklin D. Roosevelt, gbe osu Soviet, Joseph Stalin, a tẹ rọwo re a rehọ Germany, fi egọmeti ọkpokpọ họ Poland, re a jẹ gbẹgwae re a rehọ Okugbe Erẹwho na mu
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 258]
1. Archduke Ferdinand 2. Ogbaẹmo-ame Germany 3. Ogbaẹmo-ame Britain 4. Lusitania 5. Owọ ẹmo United States
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 263]
Adolf Hitler o wo imuẹro obokparọ okenọ Japan, ogbẹnya oke ẹmo Germany, o gbolo ebọmbo fihọ Pearl Harbor