UZOẸME UWUHRẸ 40
Rọ Aro Kele Pita, Jọ Oma O Rrọ Owhẹ Hẹ
“Nyasiọ omẹ ba, Olori, keme mẹ yọ ọrahauzi.”—LUK 5:8.
OLE AVỌ 38 Ọ te Bọ Owhẹ Ga
EWARE NỌ MA TI WUHRẸa
1. Eme Pita ọ ta evaọ okenọ Jesu o ru nọ a ro kpe iyei buobu no?
PITA avọ ahwo nọ a gbe je kpe iyei a fi iriri rai họ ame evaọ aso ẹdẹ jọ soso, rekọ a kpe emeri ọvuọvo ho. Rekọ Jesu ọ tẹ ta kẹ amọ Pita nọ, wha “bi kpohọ oria udidi, re wha fi iriri rai họ ame.” (Luk 5:4) Pita ọ jẹ kaki roro nọ a tẹ maki fi iriri rai họ obonọ Jesu ọ be ta na, a ti kpe emeri ọvuọvo ho, rekọ a ru oware nọ Jesu ọ ta na ghele. Kọ eme o no rie ze? Imiyei nọ a kpe evaọ obei i bu wo umuo ho, u tube te epanọ iriri rai e jẹ rọ bẹre no dede. Nọ Pita avọ ahwo nọ a gbẹ jọ okọ na a ruẹ oware igbunu nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ Jesu ru na, ‘akpọ o gbe rai unu thesiwa.’ Pita o te kigwẹ fihọ aro Jesu, be ta nọ: “Nyasiọ omẹ ba, Olori, keme mẹ yọ ọrahauzi.” (Luk 5:6-9) Pita o rri omariẹ nọ o te ohwo nọ ọ rẹ jọ akotọ Jesu hu.
2. Eme iku Pita e lẹliẹ omai riẹ?
2 Pita ginọ “ọrahauzi.” A jọ Ebaibol fodẹ eware jọ nọ o ru gbe eme jọ nọ ọ ta nọ ọ rọ fiki rai rowo obọ uwhremu na. Kọ oware utiọye o via kẹ owhẹ no re? Kọ uruemu jọ o riẹ nọ whọ be gwọlọ siobọno? Kọ ekpehre iroro jọ e be hae ziọ owhẹ udu nọ whọ be daoma si no udu rekọ o be lọhọ họ? O tẹ rrọ ere, eware nọ ma te jọ iku Pita wuhrẹ, e te lẹliẹ owhẹ ruẹ nọ u fo ho re who roro nọ ora u re no. Eme ọ lẹliẹ omai ta ere? Keme eware nọ Pita o ruthọ, Ọghẹnẹ ọ hae sai ru re a gbe kere ai fihọ Ebaibol na ha, rekọ o ru ere he. O ru nọ a ro kere ai fihọ iẹe, keme ọ riẹ nọ ma te se ai i ti fiobọhọ kẹ omai jọ emamọ ahwo. (2 Tim. 3:16, 17) Eware e thọ Pita obọ unuẹse buobu wọhọ epanọ e rẹ thọ omai obọ nẹnẹ na. Ma tẹ romatotọ se iku Pita, ma te ruẹ nọ Jihova o bi rẹro nọ ma ti ru eware kpobi gbagba ha. Dede nọ eware e rẹ thọ omai obọ na, Jihova ọ gwọlọ nọ oma o rrọ omai no ho, joma gbẹ hae daoma ru oware nọ o rẹ were iẹe.
3. Fikieme ma gbe roro nọ u re kẹ omai no ho nọ ma te ru oware jọ thọ?
3 Fikieme ma gbe ro roro nọ omai u re no ho nọ oware jọ o tẹ thọ omai obọ? Ohwo nọ o bi wuhrẹ agita, orọnikọ ẹdẹvo ọ rẹ rọ riẹ oghẹrẹ nọ a re ro kporo iei ziezi hi. O re dhei ekpekporo, ọ sae kporo iei thọ unuẹse buobu. Rekọ ẹmẹrera na, obọ riẹ ọ vẹ te ga ziezi. Ọ tẹ make riẹ epanọ a re kporo agita no, ọ sai kporo thọ ẹsejọ ghele, rekọ oyena o te whaha iẹe ekporo ho. Epọvo na re, ẹsejọ nọ ma te siobọno oghẹrẹ uruemu jọ nọ u woma ha no, ẹmẹsejọ, ma ve je ru oware jọ nọ u re dhesẹ nọ uruemu na u ri no omai obọ no riẹriẹriẹ hẹ. Kọ ma rẹ nwane rọ fiki ere ta nọ ma te sae siọ uruemu na ba ha? Ijo. Mai ohwo ọvo nọ ọ rẹ ta ẹme thọ hayo ru oware thọ họ ọ riẹ hẹ. Rekọ ma tẹ gbẹ be daoma ru oware nọ o rẹ were Jihova, o ti fiobọhọ kẹ omai. (1 Pita 5:10) Joma ta kpahe oware nọ Pita o ru nọ u dhesẹ nọ ọ jẹ daoma ru oware nọ o rẹ were Jihova dede nọ eware e jẹ thọe obọ. Yọ ma te rri oghẹrẹ nọ Jesu ọ rọ re ohrọ Pita jẹ rọvrẹ riẹ, o te lẹliẹ omai gbẹ gọ Jihova, Ọghẹnẹ mai na.
EMAMỌ EWARE NỌ PITA Ọ RUẸ GBE EWARE NỌ E THỌ RIẸ OBỌ
Eme who ti ru nọ ọkpọ oware nọ o via kẹ Pita na o tẹ via kẹ owhẹ? (Rri edhe-ẹme avọ 4)
4. Ma te rri obe Luk 5:5-10, oghẹrẹ ohwo vẹ Pita o se omariẹ, kọ eme Jesu ọ ta kẹe rọ tuduhọ iẹe awọ?
4 Ebaibol ọ nwane fodẹ oware nọ o wha riẹ ze nọ Pita o ro se omariẹ “ọrahauzi” hi. Yọ ọ fodẹ izi nọ ọ raha nọ o lẹliẹ e riẹ se omariẹ ere he. (Se Luk 5:5-10.) Rekọ o wọhọ nọ o ru eware jọ thọ. Jesu ọ riẹ nọ ẹsejọhọ ozọ u je mu Pita inọ o te ohwo nọ o re lele ọyomariẹ hẹ. Ghele na, ọ riẹ nọ Pita o ti tilẹmu ei te urere. Fikiere ọ tẹ vuẹ Pita nọ ọ “gbẹ dhozọ họ.” Jesu o fievahọ iẹe gaga, yọ evaifihọ nana o lẹliẹ Pita gọ Ọghẹnẹ te urere. Tei te Andru oniọvo riẹ a nyasiọ okọ iyei rai ba, a te je lele Jesu, Mesaya na ẹsikpobi. Yọ Ọghẹnẹ ọ ghale rai gaga.—Mak 1:16-18.
5. Emamọ eware jọ vẹ Pita ọ ruẹ fikinọ ọ rọwo nọ o re lele Jesu?
5 Nọ Pita o je lele Jesu, ọ ruẹ emamọ eware buobu. Okenọ Jesu o je siwi ahwo nọ a jẹ mọ, le idhivẹri no ahwo oma, jẹ kpare ahwo nọ a whu no ze, Pita ọ jọ kugbei.b (Mat. 8:14-17; Mak 5:37, 41, 42) Yọ ẹdẹ nọ oma Jesu u je lo nwranwranwra wọhọ epanọ ọ te jọ nọ o te muhọ esu no, Pita ọ ruẹ e riẹ re, yọ oware yena o thọrọ e riẹ ẹro vievie he. (Mak 9:1-8; 2 Pita 1:16-18) Pita o roro ẹdẹvo ho inọ ọ te ruẹ eware nana. Ma riẹ nọ eva e te were iẹe gaga inọ ọ nyasiọ Jesu ba ha dede nọ ọrahaizi ọ rrọ.
6. Eme o dhesẹ nọ Pita o gbe je ru eware jọ nọ i woma ha nọ ọ maki mu Jesu họ elele no?
6 O make rọnọ Pita ọ ruẹ eware yena kpobi na, o ru eware jọ nọ i woma ha. Joma fodẹ ejọ. Okenọ Jesu ọ rọ ta nọ ọ te ruẹ uye, o ve ti whu wọhọ epanọ a ruẹaro riẹ evaọ Ikereakere na, Pita ọ vuẹ Jesu nọ ọ gbẹ ta oghẹrẹ eme itieye na ha. (Mak 8:31-33) Ere ọvo ho, Pita avọ ikọ nọ i kiọkọ a jẹ hae vro avro ohwo nọ ọ mae rro evaọ usu rai. Ẹsiẹvo ho, isiava ha. (Mak 9:33, 34) Yọ evaọ aso nọ a rọ nyaze ti mu Jesu na, Pita o wolo ọgbọdọ riẹ, ọ tẹ gbẹre ozọ ọzae jọ la no. (Jọn 18:10) Aso ẹdẹ yena ọvona, epanọ Pita ọ make kẹle Jesu te na, ọ vro riẹ isiasa soso fiki ozọ. (Mak 14:66-72) Nọ ọ vro Jesu no, o da riẹ gaga, o te kuenu oviẹ.—Mat. 26:75.
7. Nọ a kpare Jesu ze no, onọ vẹ ọ nọ Pita?
7 Ẹvro nọ Pita ọ vro Jesu na o lẹliẹ e riẹ jọ ọkọkora, rekọ Jesu ọ rọvrẹ Pita. Nọ a kpare Jesu ze no, ọ nọ Pita te isiasa sọ o you rie. Jesu ọ tẹ vuẹ Pita nọ jọ ọ rẹrote imigodẹ riẹ. (Jọn 21:15-17) Pita o ru epanọ Jesu ọ ta na. Evaọ ẹdẹ Pẹntikọst, ọ jọ obọ Jerusalẹm yọ ọ jọ usu ilele ọsosuọ nọ a rehọ ẹzi ọfuafo na wholo.
8. Oware jọ vẹ Pita o ru evaọ obọ Antiọk nọ u woma ha?
8 Nọ Ọghẹnẹ ọ make rehọ ẹzi riẹ wholo Pita no, o gbe je ru eware jọ thọ ghele. Wọhọ oriruo, evaọ ukpe 36 C.E., Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi riẹ wholo Kọniliọs nọ ọ jọ ohwo ẹwho ọfa nọ ọ yawo ho, yọ Pita ọ jọ etẹe. Onana o lẹliẹ Pita ruẹ nọ “Ọghẹnẹ o wo ọriẹwẹ hẹ” yọ ọ kẹ uvẹ no re ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu a jọ Ileleikristi. (Iruẹru 10:34, 44, 45) No umuo oke yena vrẹ, Pita ọ tẹ jẹ hai lele Ileleikristi nọ e rrọ ahwo Ju hu re emu, yọ ọ jẹ hai ru oware utiọye vẹre he. (Gal. 2:12) Rekọ Ileleikristi jọ nọ e jọ ahwo Ju a rọwo nọ ahwo Ju avọ ahwo erẹwho efa a rẹ re emu kugbe he. U wo oke jọ nọ ahwo Ju jọ nọ a je roro ere a ro kpobọ Antiọk. Nọ a nwane ziọ obei no, Pita o gbe je lele ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu re emu hu. Ẹsejọhọ, ozọ ahwo yena u je mu ei na. Pọl ukọ na ọ ruẹ nọ oware nọ Pita o bi ru na yọ oware eviẹhọ, ọ tẹ whọku ei evaọ iraro ahwo na kpobi. (Gal. 2:13, 14) Oware yena o make via kẹ Pita na, ọ daoma je ru oware nọ o rẹ were Jihova. Eme o fiobọhọ kẹe?
EMEJABỌ PITA O GBE JE RO RU OWARE NỌ O RẸ WERE JIHOVA?
9. Eme obe Jọn 6:68, 69 o ta, nọ u dhesẹ nọ Pita o gine tilẹmu Jesu?
9 Pita o tilẹmu Jesu, ọ se riẹ ba elele he nọ oghẹrẹ oware jọ o make via. Oke jọ o jariẹ nọ Jesu ọ rọ ta ẹme jọ nọ ilele riẹ a riẹ otọ riẹ hẹ. (Se Jọn 6:68, 69.) Ilele Jesu buobu a tẹ nwane nyase iẹe ba, a du hẹrẹ re Jesu ọ fa otọ ẹme na kẹ ai hi. Rekọ Pita ọ nyasiọ Jesu ba ha. Ọ riẹ nọ Jesu ọvo o wo “eme uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.”
Ẹvẹ ẹme nọ Jesu ọ ta kẹ Pita ọ rọ lẹliẹ owhẹ riẹ nọ who wo ẹruore? (Rri edhe-ẹme avọ 10)
10. Eme Jesu o ru nọ u dhesẹ nọ ọ riẹ nọ Pita o ti ru oware nọ o rẹ were Ọghẹnẹ? (Rri uwoho na re.)
10 Jesu o fiobọhọ kẹ Pita. Ọ riẹ nọ evaọ aso nọ a ti ro mu ei na, Pita avọ ilele nọ i kiọkọ a te dhẹ se iẹe ba. Ghele na, ọ riẹ nọ Pita ọ tẹ make dhẹ no, o ti zihe ze, yọ o ti ru oware nọ o rẹ were Ọghẹnẹ evaọ edẹ uzuazọ riẹ nọ i kiọkọ. (Luk 22:31, 32) Jesu ọ riẹ nọ “o ginẹ ruọ ẹzi na rekọ uwo na o ga ha.” (Mak 14:38) Fikiere, nọ Pita ọ make vro riẹ no, ọ nwane rọ ere kpairoro vrẹ riẹ hẹ. Nọ a kpare Jesu ze no, ọ tẹ romavia kẹ Pita, yọ o wọhọ nọ Pita ọvo ọ jọ etẹe oke yena. (Mak 16:7; Luk 24:34; 1 Kọr. 15:5) Ma riẹ nọ onana o te lẹliẹ oma sasa Pita inọ Olori riẹ ọ se riẹ hẹ.
11. Eme Jesu o ru re Pita ọ riẹ nọ Jihova ọ te rẹrotei?
11 Jesu o ru nọ u ro mu Pita ẹro inọ Jihova ọ te rẹrotei. Nọ a kpare Jesu ze no, o te ru nọ Pita gbe ikọ nọ i kiọkọ na a rọ wariẹ kpe iyei buobu. (Jọn 21:4-6) Ma riẹ nọ oware igbunu yena nọ Jesu ọ wariẹ ru na, o te lẹliẹ Pita riẹ nọ Jihova ọ sae rẹrotei avọ uviuwou riẹ. Ẹsejọhọ Pita ọ te kareghẹhọ ẹme nọ Jesu ọ ta inọ ohwo kpobi nọ ọ “kake gwọlọ Uvie na,” Jihova ọ te rẹrotei. (Mat. 6:33) No umuo oke yena vrẹ, iruo usi uwoma ota na eye e mae jọ Pita oja orọnikọ iyei nọ o je kpe he. Evaọ ẹdẹ Pẹntikọst 33 C.E., Pita ọ ta usi uwoma kẹ ahwo buobu ududu. O tẹ whae ze nọ ahwo buobu a ro kurẹriẹ. (Iruẹru 2:14, 37-41) Ọghẹnẹ ọ rehọ e riẹ fiobọhọ kẹ ahwo Sameria nọ ẹzi ọfuafo na o ro te ai obọ. Ọ tẹ jẹ ta usi uwoma kẹ ahwo erẹwho efa nọ a yawo ho, a te kurẹriẹ. (Iruẹru 8:14-17; 10:44-48) Jihova ọ ginẹ rọ Pita fiobọhọ kẹ oghoghẹrẹ ahwo kurẹriẹ ziọ ukoko na.
EME MA JỌ IKU PITA WUHRẸ?
12. Ma tẹ kareghẹhọ Pita, eme ma riẹ nọ Jihova o ti ru kẹ omai otẹrọnọ oware jọ o be bẹ omai esiobọno?
12 Jihova ọ sai fiobọhọ kẹ omai ru oware nọ o rẹ were iẹe. Ẹsejọ, fikinọ o be bẹ omai re ma siobọno uruemu jọ, hayo ekpehre oware jọ nọ ma seba no u gbe bi si omai urru, ma sai roro nọ ma te sae gọ Jihova ha. Ma sai tube roro nọ omai u yoma vi orọ Pita dede. Rekọ, Jihova ọ sai fiobọhọ kẹ omai re ma hai ru oware nọ o rẹ were iẹe ghele. (Ol. 94:17-19) Evaọ ikpe buobu, ọmọzae jọ ọ jẹ hai lele emezae ibe riẹ wezẹ. Rekọ nọ o kurẹriẹ ziọ ukoko Jihova no, o te siobọno uruemu yena. Rekọ ẹsejọ, eware itieye na i re je si ei urru. Kọ ẹvẹ ọ be sai ro ru oware nọ o rẹ were Jihova ghele? Ọ ta nọ: “Jihova ọ be rọ ẹzi ọfuafo riẹ fiobọhọ kẹ omẹ . . . , yọ o lẹliẹ omẹ ruẹ nọ mẹ sai gbe ru oware nọ o rẹ were iẹe. . . . Dede nọ mẹ gba ha, Jihova ọ be kẹ omẹ ẹgba yọ ọ be rehọ omẹ ru eware buobu evaọ ukoko na.”
Horst Henschel o mu iruo odibọgba oke-kpobi na họ evaọ Ọvo 1, 1950. Kọ who roro nọ o da riẹ inọ ọ rehọ uzuazọ riẹ kpobi ru iruo Jihova? (Rri edhe-ẹme avọ 13, 15)d
13. Eme Pita o ru evaọ obe Iruẹru Ikọ 4:13, 29, 31 nọ ma rẹ sai ru re? (Rri uwoho na re.)
13 Ma jọ iku Pita ruẹ nọ o ru eware jọ nọ ọ hai ti ru hu fiki ozọ ohwo-akpọ. Rekọ Pita ọ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹe wo udu, yọ Pita ọ ginẹ gudu. (Se Iruẹru Ikọ 4:13, 29, 31.) Mai omamai, ma sae gudu re. U wo oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Horst nọ ọ jẹ rria obọ Germany evaọ oke esuo Nazi. Okenọ ọ jọ ọmaha, a jẹ hae gba ahwo họ re a bo nọ: “Heil Hitler!” Otofa riẹ họ Hitler o ti siwi omai. Oniọvo na o bo ubo yena te isia bro evaọ obọ isukulu fiki ozọ. Dede nọ uyere yena o thọ, ọsẹgboni riẹ a whọku ei hi, rekọ a lele i rie lẹ re Jihova o fiobọhọ kẹe gudu re o gbe lele ahwo bo ubo yena ha. Fikinọ ọsẹgboni riẹ a jẹ hae tuduhọ iẹe awọ, ọ tẹ jẹ rẹroso Jihova, ẹmẹrera na, Horst ọ tẹ te gudu. Ọ ta uwhremu na nọ: “Jihova ọ nyasiọ omẹ ba ẹdẹvo ho.”c
14. Ẹvẹ ekpako ukoko a sae rọ tuduhọ ahwo nọ a rrọ ọkora awọ?
14 Jihova avọ Jesu a te se omai hi nọ ma tẹ be daoma. Nọ Pita ọ vro Jesu no, ẹsejọhọ ọ jẹ jọ udu riẹ roro sọ ọ rẹ gbẹ jọ olele Jesu hayo ọ rẹ dhugbẹ kpairoro vrẹ egagọ Ọghẹnẹ. Kọ ọ ta nọ ọ rẹ siọ Ọghẹnẹ ba ẹgọ fiki oware nọ o thọ riẹ obọ na? Ijo. Jesu ọ lẹ se Jihova no vẹre inọ Pita ọ tẹ make vro riẹ no, jọ o fiobọhọ kẹe re ọ wariẹ dikihẹ ga. Yọ Jesu ọ vuẹ Pita inọ ọ lẹ roro iei no. Ọ riẹ nọ Pita ọ te gbẹ jọ olele riẹ, yọ ọ te tuduhọ ilele nọ i kiọkọ awọ. (Luk 22:31, 32) Ma riẹ nọ Pita ọ tẹ kareghẹhọ ẹme nọ Jesu ọ ta kẹe na, o ti kru udu ga. Ẹsejọ eware jọ e sae via nọ e rẹ lẹliẹ omai roro nọ ma te sae gbẹ gọ Jihova ha. Rekọ Jihova ọ sae rehọ ekpako ukoko na tuduhọ omai awọ re ma gbẹ gọe vrẹ ghele. (Ẹf. 4:8, 11) Oniọvo jọ nọ a re se Paul nọ ọ rrọ ọkpako ukoko kri no ọ rẹ tuduhọ inievo na awọ gaga. Nọ inievo jọ a te bi roro nọ a rẹ siọ Jihova ba ẹgọ, ọ rẹ vuẹ ae nọ jọ a roro kpahe epanọ Jihova o ro si ae ziọ ukoko na. Ọ rẹ vuẹ ae nọ epanọ Jihova o you rai oke ẹdẹ na, ere ọvona o gbe you rai, yọ ọ te se ae ba ha. Brọda Paul ọ ta nọ: “Inievo buobu nọ egagọ Jihova e bẹ no vẹre, Jihova o fiobọhọ kẹ ae no nọ a gbẹ be rọ gọe vrẹ.”
15. Eme Jihova o ru kẹ Pita gbe Brọda Horst nọ u dhesẹ nọ ẹme obe Matiu 6:33 na uzẹme?
15 Epanọ Jihova ọ rẹrote Pita avọ ikọ nọ i kiọkọ na, Jihova ọ te rẹrote omai re nọ ma tẹ rehọ iruo Uvie na karo. (Mat. 6:33) Brọda Horst nọ ma ta ẹme te evaọ oke ẹsiẹ na ọ ta nọ ọ jẹ gwọlọ nọ ọ rẹ jọ ọkobaro nọ a fi Ẹmo Akpọ Avivẹ no. Rekọ eware e jọ gaga kẹe. O je roro nọ, ‘Mẹ tẹ rrọ ọkobaro, ẹvẹ mẹ te sae rọ rẹrote omamẹ?’ Kọ eme oniọvo na o ru? O te kpohọ usi uwoma evaọ oka jọ soso nọ ọsẹro ọnyawariẹ ọ nyaze ti rri rai. Ọ rehọ iruo Ọghẹnẹ karo evaọ oka yena re ọ ruẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ti ro fiobọhọ kẹe. Jihova o gine fiobọhọ kẹe. Keme evaọ urere oka yena, ọsẹro ọnyawariẹ na ọ tẹ kẹe ẹnvẹlopu jọ nọ ugho o rrọ. A kere odẹ ohwo nọ ọ rehọ ugho na ze fihọ iẹe he. Ugho na u re tei rẹrote omariẹ evaọ emerae buobu. Yọ u ti fiobọhọ kẹe ru iruo ọkobaro na. Oware yena ọ lẹliẹ Brọda Horst ruẹ nọ Jihova o ti fi ei họ otọ họ. Iruo Ọghẹnẹ họ oware nọ o mae jọ oniọvo na oja bọwo ẹdẹ nọ o ro whu.—Mal. 3:10.
16. Eme u je fo re ma roro kpahe iku Pita je roro kpahe eware nọ o kere?
16 Pita o te roro te eware nọ e via kẹe no, eva e te were iẹe gaga inọ Jesu ọ nyase iẹe ba ha evaọ okenọ ọ rọ vuẹ Jesu nọ jọ ọ nyase iẹe ba na. Jesu o wuhrẹ Pita eware nọ i re fiobọhọ kẹe jọ olele riẹ, ọ vẹ sae jọ emamọ oniọvo nọ a rẹ rọ aro kele. Ma te rri eware nọ Jesu o wuhrẹ Pita na, ma rẹ jarai wuhrẹ eware buobu. Pita ọ ta ẹme te eware jọ nọ Jesu o wuhrẹ i rie na gbe eware efa buobu evaọ ileta ivẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ e riẹ kere se Ileleikristi nọ e jariẹ oke yena. Ma te jọ uzoẹme notha na ta ẹme te eware jọ evaọ ileta yena gbe epanọ ma sai ro ru eware nọ Pita ọ ta na nẹnẹ.
OLE AVỌ 126 Jaja Aro Vi, Dikihẹ Ga, Jọ Ọgba
a Inievo jọ a be gwọlọ siobọno uruemu jọ nọ u woma ha. Yọ inievo jọ a be daoma siọ eware nọ i fo ho ba eroro rekọ o be lọhọ họ. Ma te jọ uzoẹme nana wuhrẹ eware nọ i re fiobọhọ kẹ inievo itieye na gbẹ gọ Jihova vrẹ.
b Eria Ebaibol buobu nọ a fodẹ evaọ uzoẹme nana, obe Mak a rehọ eme rai no ze. O wọhọ nọ Pita ọye ọ vuẹ Mak eware buobu nọ o kere na. Yọ Pita ọ jọ etẹe nọ eware na e jẹ via.
c Rri Awake! Ava 22, 1998, whọ te ruẹ iku uzuazọ Brọda Horst Henschel evaọ uzoẹme nọ o ta nọ, “Motivated by My Family’s Loyalty to God.”
d UWOHO NA: Uwoho nọ a jọ rehọ amọfa dhesẹ epanọ ọsẹgboni Horst Henschel a ro lele iei lẹ re ozọ amọfa o gbẹ lẹliẹe ru oware nọ o thọ họ.