KỌ WHỌ RIẸ?

Wọhọ epanọ obe Emuhọ o ta, Fẹro ọ wezẹ ewezẹ jọ nọ i je kpokpo iei udu, fikiere ọ tẹ ta nọ a nyae rehọ Josẹf no uwou-odi ze re ọ fa otọ ewezẹ na kẹe. Evaọ oke nana yọ Josẹf ọ rria uwou-odi ikpe buobu no. Makọ epanọ ovuẹ Fẹro na o kpata te, Josẹf ọ nware etuagba riẹ ghele. (Emuhọ 39:20-23; 41:1, 14) Nọ orọnọ Mosis nọ o kere obe Ebaibol nana o muẹrohọ omoware osese nana nọ Josẹf o ru na, onana u dhesẹ nọ ọ ginẹ riẹ kpahe iruemu ahwo Ijipti ziezi.

Ahwo oke oyena a jẹ hae nyase etuagba rai ba re i di thethei, makọ emọ Izrẹl dede a jẹ hai ru ere re. Rekọ wọhọ epanọ obe na McClintock and Strong’s Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature o ta, “ahwo Ijipti ọvo họ ahwo nọ a jẹ hae nware etuagba rai muotọ.”

Kọ etuagba ọvo a jẹ hae nware? Emagazini jọ nọ a re se Biblical Archaeology Review o ta nọ, taure ohwo ọ tẹ nyabru Fẹro, ọ rẹ nware eto riẹ kpobi muotọ wọhọ ẹsenọ o bi kpobọ etẹmpol. O tẹ rrọ ere, kiyọ etuagba ọvo Josẹf ọ nware he, rekọ te eto uzou riẹ gbe eto omariẹ kpobi.

O nwane rrọ ere he. Evaọ ebe Ebaibol nọ Pọl o kere na, ẹsejọ ọ rẹ ta kpahe ohẹriẹ nọ o rrọ ahwo Ju gbe ahwo Griki, wọhọ ẹsenọ ọ be rehọ ahwo Griki dhesẹ ahwo kpobi nọ a rrọ ahwo Ju hu. (Ahwo Rom 1:16; 10:12) Oware jọ nọ o soriẹ nọ o je ro ru onana họ, ahwo a jẹ ta ẹvẹrẹ Griki gaga evaọ oke yena, yọ iruemu ahwo Griki e vaha ruọ eria buobu nọ Pọl ọ jẹ jọ ta usiuwoma.

Amono a je se ahwo Griki evaọ oke yena? Evaọ ikpe egba ene taure a te ti yẹ Jesu, ọzae Athẹns jọ nọ ọ jẹ hae kere kpahe iruemu ahwo Griki nọ a re se Isocrates, ọ ta kpahe epanọ ­iruemu Griki e jẹ vaha ruọ eria kpobi te evaọ oke yena. Ọ ta nọ fiki onana, “a je se ahwo buobu nọ a kpohọ isukulu Griki ahwo Griki, dede nọ a jọ emotọ Griki hi.” Fikiere o sae jọnọ Pọl o se ọsẹ Timoti gbe amọfa ahwo Griki fikinọ a je yeri uzuazọ wọhọ ahwo Griki, orọnọ fikinọ a jọ emotọ Griki dẹe he.​—Iruẹru 16:1.