Ma Wo Oware Nọ O Soriẹ Nọ Ma Je Bubo Oghọghọ
“A reti wo evewerọ avọ oghọghọ, te uwero te enuobro e gbẹte jọ họ.”—AIZAYA 35:10.
1. Amono a mai wo oware nọ u bi ru ai ghọghọ nẹnẹ?
ẸSEJỌHỌ who muẹrohọ no nnọ umutho ahwo gheghe ọvo a wo uvi oghọghọ eva edẹ mai nẹnẹ. Ghele, wọhọ Ileleikristi uzẹme, Isẹri Jihova a wo oghọghọ. Yọ ẹruore ewo oghẹrẹ oghọghọ oyena o rọ obaro kẹ ima ahwo efa nọ e re họ-ame he nọ i bi kuomagbe ai, te emaha te ekpako, enọ e be nyusu kugbe Isẹri na. Uzẹme na nọ enẹna who bi se eme enana evaọ emagazini ọnana u dhesẹ nọ who wo oghọghọ onana no hayo o kẹle owhẹ obọ no.
2. Didi ohẹriẹ o rọ udevie oghọghọ Oleleikristi avọ ọrọ ahwo buobu nẹnẹ?
2 O rọ ahwo buobu oma wọhọ nọ uzuazọ rai o kare oware jọ. Kọ ẹvẹ owhẹ? Uzẹme, whọ sai wo eware iwo kpobi nọ whọ gwọlọ họ, yọ uzẹme orọnikọ eware kpobi edafe gbe ilorogu inẹnẹ a wo ho. Yọ whọ rẹ sae gwọlọ wo omokpokpọ gbe ẹgba vi onọ who wo na. Ghele, avro ọ riẹ hẹ inọ nọ a tẹ t’ẹme kpahe oghọghọ, who fe jẹ rọ omakpokpọ vi ima-idu ahwo nọ e rọ akpọ na. Evaọ oghẹrẹ ovẹ?
3. Didi eme otofa i fo nọ ma rẹ rẹriẹ ova ku, kọ fikieme?
3 Kareghẹhọ eme Jesu: “Eware nana mẹ ta kẹ owhai, re oghọghọ rai o ruẹse gba.” (Jọn 15:11) “Re oghọghọ rai o ruẹse gba.” Ẹvẹ edhesẹ na o woma te! Ma tẹ kiẹ kokodo kpahe edhere ẹria Oleleikristi u re rovie k’omai eware buobu nọ e soriẹ nọ oghọghọ mai o jẹ gba. Rekọ obọnana, muẹrohọ eme ezi eva Aizaya 35:10. Enana e rọ eme ezi keme i kpomahọ omai gaga nẹnẹ. Ma se nọ: “Enọ ỌNOWO ọ ta no igbo i reti zihe tha; a vẹ ze Zayọn avọ ile esuọ, a veti wo etu uvie oghọghọ [ribri]; a reti wo evewerọ avọ oghọghọ, te uwero te enuobro e gbẹte jọ họ.”
4. Didi oghọghọ a fodẹ evaọ Aizaya 35:10, kọ fikieme ma jẹ rẹriẹ ova ku onana?
4 “Oghọghọ [ribri].” Ẹme na, ‘ribri’ o nwane fa eme nọ Aizaya o kere evaọ Hibru na gbagba. Rekọ, wọhọ epanọ ikereakere efa e ta riẹ, otofa ẹme ọnana họ “bẹdẹ bẹdẹ.” (Olezi 45:6; 90:2; Aizaya 40:28) Fikiere oghọghọ na u ti wo oba ha, evaọ otọ eyero nọ a kuvẹ—ẹhẹ, nọ a ru lọhọ—kẹ oghọghọ ebẹdẹ bẹdẹ. Kọ oyena o gbẹ rọ usi evawere? Ẹsejọ, whọ rẹ sai roro nọ a be ta ẹme ọyena se amọfa, roro nọ: ‘Oyena u ghine kpomahọ omẹ te epanọ ebẹbẹ ikẹdẹ kẹdẹ mẹ gbe awaọruọ mẹ i kpomahọ omẹ hẹ.’ Rekọ uzẹme na u dhesẹ nọ i kpomahọ owhẹ. Eyaa eruẹaruẹ nọ e rọ Aizaya 35:10 u wo otofa k’owhẹ nẹnẹ. Re whọ kiẹ oghẹrẹ riẹ via, joma kiẹ uzou owowoma ọnana riwi, Aizaya uzou 35, re ma nabi fiẹro họ otọ kẹ eme nọ e rọ abọ riẹ sa-sa. Jọ u muowhẹ ẹro nọ oware nọ ma te ruẹ o te were owhẹ.
Ahwo nọ A Fo nọ A Rẹ Ghọghọ
5. Didi eware e wariẹ eruẹaruẹ Aizaya uzou 35 na họ?
5 Wọhọ obufihọ, joma rri kpohọ oware nọ o so eme enana ze, ọruẹrẹhọ ikuigbe, ọrọ eruẹaruẹ igbunu ọnana. Aizaya ọruẹaro Hibru na o kere i rie ole 732 B.C.E. Oyena yọ ikpe krẹkri taure Babilọn ọ tẹ te raha Jerusalem. Wọhọ epanọ Aizaya 34:1, 2 o dhesẹ, Ọghẹnẹ ọ ruẹaro no nọ o ti dhesẹ orukele riẹ kẹ erẹwho na, wọhọ Idọm, nọ a fodẹ evaọ Aizaya 34:6. Uzẹme nnọ ahwo Babilọn o ro ru onana. Epavo na, Ọghẹnẹ o ru re ahwo Babilọn a raha Juda fikinọ ahwo Ju na a kare ẹrọwọ. Eme o no rie ze? A rọ ahwo Ọghẹnẹ kpohọ igbo, yọ ẹkuotọ rai ọ tẹ jọ ofofe ikpe 70.—2 Iruẹru-Ivie 36:15-21.
6. Didi ohẹriẹ o rọ udevie oware nọ o te via kẹ ahwo Idọm gbe onọ o te via kẹ ahwo Ju?
6 Dede, ẹhẹriẹ ologbo o rọ udevie ahwo Idọm avọ ahwo Ju. Orukele Ọghẹnẹ kẹ Idọm u wo oba ha; u kri hi a te voho iei no riẹriẹriẹ. Ẹhẹ, whọ rẹ sai gbe weze kpohọ oria nọ a raha nọ ahwo Idọm a jẹ rria vẹre, wọhọ ezuzu obọ Petra nọ o viodẹ na. Yọ nẹnẹ, orẹwho hayo ahwo ọvo a riẹ hẹ nọ a re dhesẹ nọ ‘ahwo Idọm.’ Evaọ abọdekọ riẹ, kọ ọraha nọ ahwo Babilọn a raha Juda na o te jọ bẹdẹ bẹdẹ, nya siọ otọ na ba ababọ oghọghọ ribri?
7. Ẹvẹ ahwo Ju nọ e jọ igbo Babilọn a ru kpahe ẹme Aizaya uzou 35?
7 Etenẹ eruẹaruẹ igbunu evaọ Aizaya uzou 35 na o je wo otofa evawere. Ma rẹ sai sei eruẹaruẹ ezihetha, keme orugba ọsosuọ riẹ o jọ okenọ ahwo Ju a ro zihe ziọ ẹkuotọ rai evaọ 537 B.C.E. A kẹ ahwo Izrẹl nọ a mu kpohọ igbo evaọ obọ Babilọn ufuoma re a zihe ziọ otọ ẹwho rai. (Ẹzra 1:1-11) Ghele, taure oyena o tẹ via ahwo Ju nọ e rọ igbo Babilọn nọ i roro kpahe eruaruẹ Ọghẹnẹ o hai gbe ai unu kpahe eyero nọ a te ruẹ evaọ ẹkuotọ orẹwho rai, Juda. Kọ didi eyero ae omarai a te jọ? Uyo na o roma hwa oware nọ o soriẹ nọ ma je bubo oghọghọ. Joma ruẹ.
8. Didi eyero ahwo Ju na a te ruẹ nọ a te zihe no Babilọn ze no? (Wawo Izikiẹl 19:3-6; Hosia 13:8.)
8 Ababọ avro, eyero na o rẹ kare ẹruore kẹ ahwo Ju na dede nọ a yo nnọ a sai zihe kpohọ ẹkuotọ rai. Ẹkuotọ rai ọ jọ ofofe ikpe 70 soso, edẹ uzuazọ ohwo. Eme ọ via kẹ ẹkuotọ na? Otọ nọ a kọ ekakọ fihọ kpobi, egbọ, hayo igege kpobi i zihe ruọ owhawho no. Igege hayo idhu kpobi nọ a jẹ rẹro te i zihe ruọ etọ eyaya ifofe gheghe hayo idhude no. (Aizaya 24:1, 4; 33:9; Izikiẹl 6:14) Dai je roro kpahe erao ijihẹ nọ i ti vihọ. Enana i re kugbe erao ijihẹ, wọhọ ikpohrokpo gbe ekpẹ. (1 Ivie 13:24-28; 2 Ivie 17:25, 26; Ole Solomọn 4:8) A re riwi ekajẹ vo ho, enọ i wo ẹgba nọ e rẹ rọ tehe ọzae, aye, hayo ọmọ fihọ otọ. (1 Samuẹl 17:34-37; 2 Ivie 2:24; Itẹ 17:12) Yọ ma rẹ gbẹ fodẹ ọwẹ gbe eraomuomu iyoma efa ha, hayo ekpakpasimagha. (Emuhọ 49:17; Iziewariẹ 32:33; Job 20:16; Olezi 58:4; 140:3; Luk 10:19) Otẹrọnọ whọ jọ kugbe ahwo Ju nọ i je zihe no Babilọn ze evaọ 537 B.C.E., ẹsejọ udu o hai dina bru owhẹ re whọ jọ oria otiọye na kọ. Aparadase ọ jọ vievie he nọ a kpozi.
9. Didi ẹjiroro o rẹ lẹliẹ ahwo nọ i bi zihe ze na wo ẹruore gbe udu?
9 Ghele, Jihova omariẹ o su ahwo riẹ nọ e jẹ gọe t’uwou, yọ o wo ẹgba nọ o re ro kuọ ẹkuotọ ofofe rẹriẹ. Kọ whọ gbẹ rọwo inọ Ọnọma na ọ sai ru ere? (Job 42:2; Jerimaya 32:17, 21, 27, 37, 41) Fikiere, eme o ti ru—eme o ru—rọ kẹ ahwo Ju nọ i je zihe na gbe rọ kẹ ẹkuotọ rai? Kọ obọ ovẹ onana u wo kpahe ahwo Ọghẹnẹ evaọ oke onana gbe eva eyero ra—te orọ inẹnẹ gbe obaro? Whaọ, joma kaki rri oware nọ o via evaọ okioye.
Ghọghọ Kpahe Eyero nọ U Nwene
10. Didi enwene Aizaya 35:1, 2 ọ ruẹaro riẹ?
10 Eme ọ rẹ te via nọ Sairọs ọ tẹ kẹ ahwo Ju na uvẹ re a zihe ziọ otọ aghọ oyena? Se eruẹaruẹ igbunu na eva Aizaya 35:1, 2: “Enọ e rọ igbrẹwọ gbe etọ eyaya a rẹ te ghọghọ, e rọ idhude e rẹte ghọghọ avọ idodo; wọhọ oghẹrẹ ododo, ọ rẹte mọ buobu, jẹ ghọghọ avọ ile esuọ. A rẹte rehọ ejiro Lebanọn rọ kẹe, te orro Kamẹl avọ Sharọn. A rẹte ruẹ oruaro ỌNOWO na, orro Ọghẹnẹ mai.”
11. Didi eriariẹ kpahe otọ na Aizaya ọ t’ẹme te?
11 Evaọ oke Ebaibol, Lebanọn, Kamẹl, avọ Sharọn a riẹ rai wọhọ eria nọ i wo erru thomawa. (1 Iruẹru-Ivie 5:16; 27:29; 2 Iruẹru-Ivie 26:10; Ole Solomọn 2:1; 4:15; Hosia 14:5-7) Aizaya ọ tẹ rọ ekuotọ eyena dhesẹ oriruo oghẹrẹ nọ ẹkuotọ na o ti zihe ro nọ a te ku ei rẹriẹ no avọ obufihọ Ọghẹnẹ. Rekọ onana yọ oware nọ u ti kpomahọ otọ-ẹkpẹ na ọvo? Vievie, ajo!
12. Fikieme ma jẹ sae ta nọ eruẹaruẹ Aizaya uzou 35 na o riobọhọ ahwo?
12 Aizaya 35:2 ọ t’ẹme kpahe otọ na nọ ‘ọ te ghọghọ avọ ile esuọ.’ Ma riẹ nọ otọ-ẹkpẹ na gbe ekakọ họ eware nọ e te “ghọghọ avọ ile esuọ” na ha. Ghele, ewoma otọ na gbe ekakọ otọ na nọ e te mọ yọ eware nọ e rẹ sae wha oghọghọ se ahwo na. (Iruo-Izerẹ 23:37-40; Iziewariẹ 16:15; Olezi 126:5, 6; Aizaya 16:10; Jerimaya 25:30; 48:33) Inwene nọ e te roma via evaọ otọ na o te wọhọ inwene evaọ ahwo, keme ahwo eruẹaruẹ ọnana ọ riobọhọ. Fikiere, ma wo oware nọ o soriẹ nọ ma je wo otoriẹ eme Aizaya nnọ e mae riobọhọ enwene ahwo Ju nọ i bi zihe tha na, maero kpahe oghọghọ rai.
13, 14. Didi enwene evaọ ahwo Aizaya 35:3, 4 ọ ruẹaro kpahe?
13 Fikiere, joma kiẹ eruẹaruẹ igbunu ọnana rri viere re ma ruẹ epanọ u ro wo orugba nọ ahwo Ju na a wo ufuoma no je zihe no Babilọn ze. Evaọ owọ 3 gbe 4, Aizaya ọ t’ẹme kpahe inwene efa evaọ ahwo nọ i bi ziheze na: “Wha ru enọ e ga obọ họ ga, wha ru ahwo nọ ighilawọ rai erọ deghe deghe ga. Wha vuẹ otu nọ o wo eva ozodhẹ, inọ, ‘Wha kru oma ga, wha dhẹ ozọ họ! Rri, Ọghẹnẹ rai ọ be tha avọ ofu, avọ orukele, Ọghẹnẹ ọ rẹte tha ti siwi owhai.’ ”
14 Kọ o gbẹ rọ oware uduoga k’omai re ma roro nọ Ọghẹnẹ mai, ọnọ ọ rẹ sai ku otọ ufofe na rẹriẹ, o wo isiuru gaga kẹ enọ e be gọe? Ọ gwọlọ nọ oma o lọhọ ahwo Ju nọ a mu kpohọ igbo na, re udu u no ai awọ, hayo re a ruawa kpahe obaro ho. (Ahwo Hibru 12:12) Roro kpahe eyero ahwo Ju nọ a mu na. U te no ẹruore nọ a rẹ sai wo no eruẹaruẹ Ọghẹnẹ ze kpahe obaro, o hae te jọ gaga kẹ ai re a rẹro ewoma. O wọhọ epaọ ẹsenọ a rọ ọgọdọ obiebi, nọ o kare ufuoma jẹ rọ bẹbẹ re ohwo ọ gọ Jihova ziezi. O jọ rọ kẹ ai wọhọ ẹsenọ elo ọvuọvo ọ rọ obaro ho.—Wawo Iziewariẹ 28:29; Aizaya 59:10.
15, 16. (a) Eme ma rẹ ta nọ Jihova o ru kẹ ahwo nọ i bi zihe ze na? (b) Fikieme ahwo nọ i bi zihe ze na a gbe rẹro usiwo ugboma igbunu hu, rekọ eme Ọghẹnẹ o ru rọwo kugbe Aizaya 35:5, 6?
15 Ẹvẹ oyena u nwene te nọ Jihova o ru re Sairọs o siobọ no ai re a zihe kpo! Imuẹro Ebaibol evuevo e riẹ hẹ inọ Ọghẹnẹ ọ rehọ edhere igbunu siwi ahwo Ju nọ i bi zihe ze na nọ i tuaro, rovie ezọ enọ i di, hayo siwi enọ e ko hayo enọ i brabọ brawọ. Ghele na, o ghine ru oware nọ e rro vi eyena. O zihi rai kpohọ elo gbe ufuoma ẹkuotọ ezi rai.
16 Edhesẹ ọvuọvo ọ riẹ hẹ inọ enọ i bi zihe ze na a rẹro nọ Jihova o ti ru esiwo ugboma igbunu itieye na rọ kẹ ai. A riẹ vuhumu inọ Ọghẹnẹ o ru ere kẹ Aiziki, Samsin, hayo Ilai hi. (Emuhọ 27:1; Ibruoziẹ 16:21, 26-30; 1 Samuẹl 3:2-8; 4:15) Rekọ a te rẹro enwene eyero rai evaọ edhere ẹmeọta, a ru rai oma vo ho. Uzẹme, eva edhere ẹmeọta, owọ avọ 5 gbe 6 i ghine wo orugba. Aizaya ọ ruẹaro gbagba anọ: “Kẹsena aro enọ itu i veti rovie, ezọ enọ i di i veti rovie; kẹsena ọmo o veti duola wọhọ uyo, ẹrọo ọnọ o dienu ọ rẹte so ole oghọghọ.”
Otọ na U ruo Wọhọ Aparadase
17. Didi inwene ugboma Jihova o ru lọhọ?
17 Ahwo eyena nọ i bi zihe na a he ghine wo oware nọ o soriẹ nọ a jẹ so ole oghọghọ fiki eyero nọ Aizaya ọ t’ẹme te na: “Ame ọ rẹte va no ẹwọ tha, gbe iko evaọ idhude; etọ eyaya i reti zihe ruọ etẹre, etọ nọ i wo ame he i veti zihe ruọ eyeri ame; oria ẹria okpeware ame o reti ku ei, ẹbe ọ rẹte rua wọhọ ikpoko gbidi gbidi.” (Aizaya 35:6b, 7) Dede nọ ma rẹ sae rueriẹ evaọ otọ oyena kpobi nẹnẹ hẹ, imuẹro na i dhesẹ nọ oria nọ o jọ Juda na o kake jọ “aparadase ẹbe-ọrọrọ” vẹre.a
18. Ẹvẹ ahwo Ju nọ i zihe ze na a ru kpahe eghale Ọghẹnẹ?
18 Rọ kpahọ oware nọ a jẹ ghọghọ, roro oghẹrẹ nọ o jọ ikiọkotọ ahwo Ju na oma nọ a zihe ai kpohọ Ẹkuotọ Eyaa na no! A wo uvẹ nọ a rẹ rọ rehọ ẹkuotọ ofofe na, enọ ekajẹ gbe erao itieye na e be rria, re a nwene iei. Kọ whọ gbẹ hae te ruẹ oghọghọ re who ru iruo aruẹrẹ otiọye na, maero nọ whọ tẹ riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ be ghale omodawọ ra?
19. Evaọ edhere ọvẹ ezihe no igbo Babilọn o gbẹ tha ababọ họ?
19 Dede, orọnikọ ohwo Ju kpobi nọ ọ jọ igbo eva Babilọn ọ rẹ te nya hayo duwu uzou ruọ edhere re ọ nya i wo abọ evaọ enwene oghọghọ oyena ha. Ọghẹnẹ ọye o fi ute na họ. Ohwo ọvo nọ iruemu egagọ egedhọ ahwo Babilọn o gbeku no o wo udu nọ o re ro zihe ọ riẹ hẹ. (Daniẹl 5:1, 4, 22, 23; Aizaya 52:11) Makọ ohwo nọ ọ rehọ ugheghẹ dhomahọ uruemu ugheghẹ dede o re zihe he. Oghẹrẹ ahwo itieye na kpobi a te kẹ ezihe tha ha. Evaọ abọ ọfa riẹ, ahwo nọ a te ute Ọghẹnẹ, enọ ọ dina rri nọ a rọ fuafo, a sai zihe kpohọ Juda. A rẹ sae nya wọhọ nọ a rọ evaọ Edhere Ọrẹri. Aizaya o ru oyena vevẹ evaọ owọ avọ 8: “Uvi edhere ọ rẹte jariẹ, a reti se ei Edhere Ọrẹri; ohwo nọ ọ fo ho ọ rẹ nyae vrẹ hẹ, igheghẹ e rẹ jariẹ ru ugberuo ho.”
20. Nọ a bi zihe na, eme u fo nọ ahwo Ju na a rẹ dhozọ riẹ hẹ, kọ eme ono rie i ze?
20 U fo re ahwo Ju nọ i bi zihe ze na a dhozọ ohọre ahwo nọ e wọhọ erao hayo igbulegbu hu. Fikieme? Fikinọ Jihova ọ te kuvẹ re itieye na e jọ Edhere ahwo riẹ nọ ọ wariẹ dẹ no na ha. Fikiere a rẹ sae nya avọ ẹruore oghọghọ, avọ irẹro evawere. Muẹrohọ epanọ Aizaya o dhesẹ oyena evaọ owọ urere eruẹaruẹ na: “Okpohrokpo ọvo ọ rẹ jọ etẹe he, hayo arao ojihẹ ọvo o re te etẹe he, a rẹ rue rae evaọ etẹe he; rekọ enọ a ta no igbo e rẹ nya etẹe, enọ ỌNOWO ọ ta no igbo i reti zihe tha; a vẹ ze Zayọn avọ ile esuọ, a veti wo etu uvie oghọghọ ebẹdẹ bẹdẹ; a reti wo evewerọ avọ oghọghọ, te uwero te enuobro e gbẹte jọ họ.”—Aizaya 35:9, 10.
21. Ẹvẹ mai nẹnẹ a re rri kpahe erugba Aizaya uzou 35 nọ u rugba no na?
21 Ẹvẹ uwoho eruẹaruẹ nọ ma jọ etenẹ wo o woma te! Dede, ma re riwi onana wọhọ ikuigbe nọ e vrẹ no ọvo ho, wọhọ nọ onana yọ ikere anwae nọ i wo abọ ọvuọvo kpahe eyero mai ha hayo kpahe obaro mai hi. Uzẹme na họ eruẹaruẹ ọnana o wo orugba ogbunu nẹnẹ evaọ udevie ahwo Ọghẹnẹ, fikiere u ghine duobọ te omai omomọvo. U ru oware nọ ma je bubo oghọghọ vevẹ k’omai. Abọ enana nọ i kpomahọ uzuazọ ra obọnana gbe evaọ obaro a te t’ẹme kpahe ai evaọ uwuhrẹ notha.
[Footnotes]
a Ẹkwoma iwuhrẹ otọ riẹ na ze, ọkiotọ okegbe Walter C. Lowdermilk (nọ o dikihẹ kẹ Ukoko Emuore gbe Ekakọ U.N.) o ku rie họ nọ: “Otọ onana o jọ aparadase ẹbe-ọrọrọ vẹre.” O te je dhesẹ nọ ehru na evaọ obei u ri nwene gaga ha no “oke Ahwo Rom ze,” yọ “ ‘idhude’ nọ e rehọ ẹta otọ oyena nọ ọruẹriọ ọ jọ vẹre na orọ iruo abọ ohwo, orọnikọ orọ emama ha.”
Kọ Whọ Kareghẹhọ?
◻ Okevẹ Aizaya uzou 35 o ro wo orugba ọsosuọ riẹ?
◻ Eme orugba ọsosuọ eruaruẹ na ọ te wha tha?
◻ Ẹvẹ Jihova o ro ru Aizaya 35:5, 6 gba?
◻ Didi inwene evaọ ekuotọ gbe eyero rai ahwo Ju nọ i bi zihe na a ruẹ?
[Picture on page 9]
Ezuzu Petra, evaọ oria nọ ahwo Idọm a jẹ rria vẹre
[Credit Line]
Garo Nalbandian
[Pictures on page 10]
Okenọ ahwo Ju na a jọ igbo, ekuotọ Juda buobu i te zihe ruọ igbrẹwọ, nọ erao ijihẹ wọhọ edaka gbe ikpohrokpo e jọ buobu
[Credit Lines]
Garo Nalbandian
Adaka avọ Okpohrokpo: Safari-Zoo of Ramat-Gan, Tel Aviv