Ọnọma Na Ọ Sae Lẹliẹ Uzuazọ Ra Wo Otofa

“Jọ a jiri odẹ ỌNOWO! Keme fiki ẹme riẹ a rọ ma e.”—OLEZI 148:5.

 1, 2. (a) Didi enọ ma re roro kpahe? (b) Ẹvẹ onọ Aizaya na u ro kpomahọ emama?

“KỌ WHA te riẹ?” Oyena o wọhọ onọ nọ o jẹhọ, nọ o rẹ wọ ahwo buobu za nọ, ‘Te riẹ eme?’ Rekọ o rọ onọ ulogbo. Yọ ma ti se uyo na gboja viere nọ ma tẹ kiẹ oware nọ o wha onọ na ze—uzou avọ 40 orọ obe Ebaibol na Aizaya. Ohwo Hibru anwae jọ, Aizaya, o kere i rie, fikiere onọ na u lehie no. Ghele na, u kie kpahe omai gaga, keme o nwani duobọte otofa uzuazọ ra.

² Nọ o r’oja tere na, onọ nọ o rọ Aizaya 40:28 na u fo onọ ma rẹ t’ẹrovi ziezi: “Kọ wha te riẹ? Kọ wha ti yo? ỌNOWO na họ Ọghẹnẹ bẹdẹ bẹdẹ, ọnọ ọ ma akpọ na no oka rite oka.” (Ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.) Fikiere ‘ẹriẹ’ na o kiekpahe Ọnọma otọakpọ na, yọ eme nọ e wariẹ e riẹ họ i dhesẹ nọ ẹme na ọ kẹre vi otọakpọ na ọvo. Who te kele awọ ivẹ kpemu, Aizaya o kere kpahe isi na anọ: “Wha kpare aro rai kpo ehru re wha ri: ono ọ ma enana kpobi? [Ọnọ] ọ rehọ enana kpobi ọvuọvo ze, . . . fiki ẹgba ologbo riẹ, ọvuọvo o vo rie ei ẹro ho.”

 3. Whọ tẹ make riẹ kpahe Ọnọma na ziezi no, fikieme whọ jẹ gwọlọ riẹ viere?

³ Ẹhẹ, onọ na “Kọ wha te riẹ?” o rọ kpahe Ọnọma ehrugbakpọ mai na. Ẹsejọhọ u mu owhẹ ẹro nnọ Jihova Ọghẹnẹ họ “ọnọ ọ ma akpọ na no oka rite oka.” Whọ tẹ jẹ riẹ ziezi kpahe uruemu riẹ gbe idhere riẹ. Rekọ ẹvẹ otẹrọnọ who zere ọzae hayo aye jọ ọnọ ọ vro nọ Ọnọma ọ rrọ yọ ọ riẹ oghẹrẹ nọ ọ rọ vievie he? U re gb’owhẹ unu hu who te zere ohwo otiọye na keme ahwo ima ruru ima e riẹ nọ e riẹ kpahe hayo rọwo Ọnọma na ha.—Olezi 14:1; 53:1.

 4. (a) Fikieme eroro kpahe Ọnọma na u je fo evaọ oke onana? (b) Didi iyo otọkiẹ-eriariẹ o sae kẹ hẹ?

⁴ Isukulu i bi wuhrẹ ahwo buobu zihe ruọ egbavro nọ i roro nọ otọkiẹ-eriariẹ u wo (hayo u ti wo) iyo kẹ enọ kpahe emuhọ ehrugbakpọ na gbe uzuazọ. Evaọ obe na The Origin of Life (uzoẹme ọsosuọ ukere French: Aux Origines de la Vie) ikere-ebe na Hagene avọ Lenay a muẹrohọ nnọ: “Emuhọ uzuazọ o gbẹ rọ ẹme avro evaọ emuhọ ikpe-udhusoi avọ udhegbọvo na. Ẹbẹbẹ ọnana, onọ o lọhọ ekuhọ họ na, o gwọlọ ẹkiẹvia evaọ k’abọ k’abọ ewuhrẹ, no idedeghe ibadidi na rite emama ekakao kpobi.” Ghele na, uzou urere na, “Onọ na O gbẹ r’Otọ Gidigba,” o rọwo nnọ: “Ma kiẹ iyo otokiẹ-eriariẹ jọ riwi no kpahe onọ na, Ẹvẹ uzuazọ o rọ roma via evaọ otọakpọ? Rekọ fikieme uzuazọ o rọ roma via? Kọ uzuazọ u wo ute? Otokiẹ-eriariẹ o sae k’uyo enọ enana ha. O rẹ kiẹ kpahe ‘ẹvẹ’ ọrọ eware ọvo. ‘Ẹvẹ’ gbe ‘fikieme’ yọ enọ ivẹ nọ i wo ohẹriẹ gaga. . . . Rọ kpahe onọ ‘fikieme,’ ereghẹ-ididi, egagọ, gbe—maero—omomọvo mai ọ rẹ gwọlọ uyo na hrọ.”

Ẹgwọlọ Iyo gbe Otofa

 5. Didi ahwo a rẹ mai wo erere no ewuhrẹ viere kpahe Ọnọma na ze?

⁵ Ẹhẹ, ma gwọlọ riẹ oware nọ uzuazọ o rọ rrọ—gbe maero oware nọ ma rọ rrọ etenẹ. Ofariẹ, u fo re ma wo isiuru kpahe ahwo nọ u ti muẹro ho inọ ma wo Ọnọma gbe enọ e riẹ tere he kpahe idhere riẹ. Hayo roro kpahe ahwo nọ a riẹ Ọghẹnẹ hẹrioma no epanọ Ebaibol o dhesẹ i rie. Ahwo ima-idu e jọ obọ ofẹ Ovatha-Ọre na whẹro hayo evaọ eria efa nọ ahwo buobu a jọ rọwo ho inọ Ọghẹnẹ ọ ghinẹ rọ, ohwo nọ ọ be rria avọ uruemu nọ u re siuru. Rọkẹ ae, ubiẹme na “ọghẹnẹ” u re do wọhọ ogaga ufofe jọ hayo oware jọ nọ o rọ uzuazọ họ. A ‘riẹ Ọnọma na’ hayo idhere riẹ hẹ. Otẹrọnọ o rẹ sai mu ai kugbe ima ahwo efa nọ i wo eriwo otiọye na ẹro nnọ Ọnọma na ọ be ghinẹ rria, ẹvẹ irere nọ a ti wo i bu te, kugbe irẹro ebẹdẹ bẹdẹ! A rẹ sai je duku oware nọ o ghare gaga—uvi otofa, uvi ẹjiroro gbe udhedhẹ udu, evaọ uzuazọ.

 6. Ẹvẹ izuazọ ahwo buobu nẹnẹ i ro tho orọ Paul Gauguin jẹ wọhọ eware riẹ jọ nọ ọ drọ?

⁶ Re a dhesẹ iẹ: Evaọ 1891, ọwena French jọ, Paul Gauguin, ọ nya e gwọlọ uzuazọ evevọwẹ evaọ French Polynesia, evaọ oria nọ u tho aparadase. Rekọ uzuazọ odode ọsosuọ riẹ o tẹ wha ẹyao sei gbe amọfa. Nọ ọ ruẹ nọ ọ kẹle uwhu no, ọ tẹ drọ uwoho ulogbo jọ onọ ọ jọ ‘f’otọ uzuazọ wọhọ oware igbunu ulogbo.’ Kọ whọ riẹ odẹ nọ Gauguin o se uwoho na? “Bovẹ Ma No Ze? Mai Amono? Bovẹ Ma Be Nya?” Ẹsejọhọ who yo amọfa nọ a nọ enọ itieye na no. Ere ahwo buobu a be nọ. Rekọ nọ a gbẹ ruẹ iyo evevọwẹ hẹ—uvi otofa evaọ uzuazọ họ—bovẹ a rẹ sae nya? A sai ku ei họ nnọ uzuazọ rai u wo ohẹriẹ no orọ erae gaga ha.—2 Pita 2:12.a

 7, 8. Fikieme ẹkiẹvia otokiẹ-eriariẹ e gbẹ veva ha?

⁷ Fikiere whọ rẹ sae ruẹ oware nọ o lẹliẹ ohwo wọhọ Freeman Dyson, profẹsọ ọrọ izi-emama, kere nọ: “Me wo iroro evo na kugbe uvi ahwo buobu nọ mẹ tẹ wariẹ nọ enọ nọ Job ọ nọ. Fikieme ma jẹ be ruẹ uye? Fikieme akpọ na o je wo okienyẹ t’enẹ? Eme họ ẹjiroro edada gbe okpẹtu?” (Job 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Wọhọ epanọ ma fodẹ no na, ahwo buobu a be rẹriẹ bru otokiẹ-eriariẹ kẹ iyo viukpọ Ọghẹnẹ. Ekiotọ eware uzuazọ, ekiotọ emama abade, gbe efa a bi fiba eriariẹ kpahe akpọ mai na gbe uzuazọ nọ o rọ eva riẹ. Be kiẹ evaọ ofẹ ofa, ekiotọ ehrugbakpọ gbe ekiotọ izi-emama a bi wuhrẹ viere kpahe okogho ọre mai na, isi na, makọ eko-isi ugbothabọ. (Wawo Emuhọ 11:6.) Ekuhọ areghẹ vẹ izẹme eyena e rẹ riobọ kpohọ?

⁸ Ekiotọ-eriariẹ jọ e rẹ ta kpahe “iroro” hayo “iruẹru” Ọghẹnẹ onọ u dhesẹ oma via evaọ ehrugbakpọ na. Rekọ o sae jọnọ oyena u bi vru no ugogo ẹme na? Emagazini Science o muẹrohọ nnọ: “Nọ ekiotọ a tẹ ta nọ otokiẹ-ehrugbakpọ u dhesẹ ‘iroro’ gbe ‘iruẹru’ Ọghẹnẹ via, yọ a be rehọ ujiro abọ ọsese gheghe ọrọ ehrugbakpọ na kẹ Ọghẹnẹ—abọ nọ a rẹ ruẹ na.” Evaọ uzẹme, ọnọ o wo osa ajiri Nobel orọ ọkiotọ izi-emama, Steven Weinberg, o kere nọ: “Epanọ ma riẹ kpahe ehrugbakpọ na te, ere o rẹ bada omai aro te.”

 9. Didi imuẹro i re fiobọhọ k’omai gbe amọfa wuhrẹ kpahe Ọnọma na?

⁹ Ghele na, whọ sae jọ usu ima ahwo enọ i wuhrẹ ẹme na gaga no gbe enọ i wo otoriẹ nnọ uvi otofa evaọ uzuazọ o roma hwa ẹriẹ Ọnọma na. Kareghẹhọ oware nọ Pọl ukọ na o kere: “Ahwo a rẹ sae ta nọ a riẹ kpahe Ọghẹnẹ ha ha. No emuhọ akpọ na ze, ahwo a rẹ sae riẹ oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rọ no eware nọ Ọ ma ze. Onana u dhesẹ ogaga Riẹ nọ o rẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ. U dhesẹ nnọ Ọghẹnẹ Ọ rọ.” (Ahwo Rom 1:20, Holy Bible, New Life Version) Ẹhẹ, eware imuẹro jọ e rọ akpọ mai na gbe oma mai nọ i re fiobọhọ k’ahwo vuhu Ọnọma na mu jẹ jọ oma riẹ ruẹ otofa. Roro kpahe esa enana jọ: ehrugbakpọ nọ o wariẹ omai họ na, emuhọ uzuazọ, gbe ẹgba iroro mai.

Oware nọ O Soriẹ Ze nọ A jẹ Rọwo

10. Fikieme ma je roro kpahe “emuhọ” na? (Emuhọ 1:1; Olezi 111:10)

¹⁰ Ẹvẹ ehrugbakpọ mai na o ro muhọ? Ẹsejọhọ who yo no iyẹrẹ ọ ughẹgbe nọ a re ro rri ugbothabọ ze no inọ ekiotọ-eriariẹ buobu a vuhumu nnọ ehrugbakpọ mai na ọ rọ no ibẹdẹ ze he. U wo emuhọ, yọ u bi dhe ẹkẹkẹre. Eme onana u dhesẹ? Kezọ kẹ ọkiotọ ehrugbakpọ jọ Sir Bernard Lovell: “Otẹrọnọ evaọ oke anwae, Ehrugbakpọ na ọ jọ kakao gheghe, kọ ma rẹ nọ oghẹrẹ nọ o kake jọ vẹre . . . Ma vẹ rẹriẹ ovao ku ẹbẹbẹ Emuhọ.”

11. (a) Ẹvẹ ehrugbakpọ na ọ rro te? (b) Eme othotha ehrugbakpọ na u dhesẹ?

¹¹ Eware nọ i ru ehrugbakpọ na via, kugbe otọakpọ mai, u dhesẹ ona ulogbo. Wọhọ oriruo, ekwakwa igbunu ivẹ jọ kpahe ọre gbe isi efa mai họ i re dhe enwenwene he. Obọnana unu eko-isi nọ a riẹ evaọ ehrugbakpọ mai na i no umuo ima-idu 50 (50,000,000,000) rite ima-idu 125. Yọ ẹko-isi Milky Way mai na u wo isi ima ruru ima evaọ eva riẹ. Whaọ roro: Ma riẹ nọ omoto ọ gwọlọ unu epẹtiro gbe ofou. Who te wo omoto, whọ rẹ sae rehọ emẹkaniki nọ ọ riẹ ziezi re ọ ruẹrẹ ẹjini riẹ, re omoto ra ọ riẹ dhẹ ziezi. Kọ otẹrọnọ o gwọlọ re a rẹro te emashini gheghe ere, kọ ẹvẹ kpahe ọre “ọroro” mai na, wọhọ oriruo? U re vevẹ, obọdẹ ẹgba nọ a ruẹrẹ fihọ ẹe na o rọ re uzuazọ o ruẹse jọ otọakpọ. Kọ oyena u mu via gheghe? A nọ Job ọrọ oke anwae nnọ: “Whọ rehọ izi nọ e be kpọ idhiwu na mu, hayo who fi izi emama otọakpọ na họ?” (Job 38:33, The New English Bible) Uvumọ ohwo-akpọ o fi rai họ họ. Fikiere bovẹ izi enana i no ze?—Olezi 19:1.

12. Fikieme o jẹ rọ oware areghẹ re a roro nọ Ohwo-Areghẹ ọgaga jọ ọ rọ emu emama?

¹² Kọ o sae jọnọ obọ oware jọ hayo Ohwo jọ nọ a sae rọ ibiaro ohwo-akpọ ruẹ hẹ i nọ ze? Rehọ otọkiẹ-eriariẹ ọgbọna roro kpahe onọ onana. Ekiotọ ehrugbakpọ buobu a rọwo e riẹ no enẹna inọ ekwakwa odhiwu jọ e riẹ nọ i wo ẹgba gaga—emama obọdẹ. A rẹ sae ruẹ emama obọdẹ enana ha, ghele na ewena a rọwo inọ e rrọ. Epọvo na re, Ebaibol na ọ niyẹrẹ nnọ emama egaga nọ a rẹ ruẹ hẹ e be rria akpọ ọfa—emama ẹzi. Otẹrọnọ emama egaga itieye nọ a rẹ ruẹ hẹ e rọ uzuazọ, kọ o gbẹ rọ oware areghẹ inọ othotha nọ o rọ ehrugbakpọ na u no obọ Ohwo-Areghẹ ọgaga jọ ze?—Nehemaya 9:6.

13, 14. (a) Eme otokiẹ-eriariẹ e ta no kpahe emuhọ uzuazọ? (b) Eme uzuazọ otọakpọ o riobọ kpohọ?

¹³ Imuẹro avivẹ nọ o rẹ sai fiobọhọ k’ahwo rọwo nọ Ọnọma ọ rọ u kpomahọ emuhọ uzuazọ. No anwọ oke ọkiẹvia ọrọ Louis Pasteur ze, a rọwo e riẹ no nnọ uzuazọ u re mu lahwe gheghe he. Fikiere ẹvẹ uzuazọ otọakpọ u ro muhọ? Evaọ etoke ikpe 1950, ekiotọ-eriariẹ a daoma dhesẹ nnọ uzuazọ u muhọ ẹmẹrera no abade anwae jọ ze okenọ elo o lo mu idedeghe anwae jọ. Rekọ imuẹro ọgbọna i dhesẹ nnọ emuhọ uzuazọ akpọ utioye na o lọhọ họ keme idedeghe itieye o te jariẹ no emuhọ ze he. Fikiere, ekiotọ-eriariẹ a be gwọlọ otofa nọ u muẹro viere. Kọ a bi roro thọ re?

¹⁴ Nọ ọ raha ikpe buobu no be kiẹ ehrugbakpọ na riwi avọ uzuazọ nọ o rọ eva riẹ, ọkiotọ-eriariẹ ọ Britain, Sir Fred Hoyle, ọ ta nọ: “Ukpenọ a rẹ rọwo nnọ uzuazọ u mu via gheghe fiki ẹgba emama jọ, o mai woma re ma rehọ iẹe nọ areghẹ a rọ rehọ emuhọ uzuazọ vi.” Ẹhẹ, epanọ ohwo o wuhrẹ kpahe igbunu uzuazọ te, ere u re muẹro te inọ uzuazọ u no Ehri areghẹ ze.—Job 33:4; Olezi 8:3, 4; 36:9; Iruẹru 17:28.

15. Fikieme a jẹ sae ta nọ whọ rọ oghẹrẹsa?

¹⁵ Fikiere oria iroro ọsosuọ u kpomahọ ehrugbakpọ na, yọ orọ avivẹ, emuhọ uzuazọ evaọ otọakpọ. Muẹrohọ orọ avesa—ugboma obọdẹ mai. Evaọ idhere buobu ahwo-akpọ kpobi a rọ oghẹrẹsa, fikiere u te dhesẹ nọ whọ rọ oghẹrẹsa re. Evaọ oghẹrẹvẹ? Ẹsejọhọ who yo no nnọ a rehọ ẹvori na wawo kọmputa ọgaga. Evaọ uzẹme, ọkiẹvia ọgbọna u dhesẹ nọ ẹwawọ otiọye na o kawo hrọ. Ọkiotọ-eriariẹ jọ evaọ Massachusetts Institute of Technology ọ ta nọ: “Kọmputa inẹnẹ e tubẹ kẹle ọmọ ikpe ene he evaọ ẹgba rai nọ a rẹ rọ ruẹ ude, t’ẹme, nyonya, hayo jiroro. . . . A ta riẹ nnọ ẹgba ọ ukru-evuẹ ọ kọmputa nọ ọ mai wo ẹgba kpobi avọ ifi-evuẹ nọ e rọ usekpe ẹrẹrẹ—ẹmẹwẹ ogaga nọ o rrọ kọmputa ologbo nọ ọ rọ eva ekpe-uzou [ra] na.”

16. Eme ẹgba ẹvẹrẹ ra o riobọhọ?

¹⁶ Ẹvẹrẹ yọ ẹgba nọ who wo fiki ẹvori ra. Ahwo jọ a rẹ jẹ evẹrẹ ivẹ, esa, hayo tube bu viere, tubọ ẹgba nọ ma rẹ rọ jẹ ẹvẹrẹ ọvo dede u ru omai rọ oghẹrẹsa. (Aizaya 36:11; Iruẹru 21:37-40) Profẹsọ R. S. avọ D. H. Fouts a nọ inọ: “Kọ ohwo-akpọ ọvo . . . ọye ọ rẹ sae rọ ẹvẹrẹ t’ẹme kugbe ohwohwo? . . . Erao ilogbo na kpobi e rẹ t’ẹme kugbe ẹkwoma . . . oma, ore, use, ubo gbe ile, gbe makọ ile-igbe ibi-enọ. Ghele na u te no ohwo no erao i wo ọruẹrẹfihọ ona ẹvẹrẹ hẹ. Yọ u gbunu inọ erao e rẹ sai dhesẹ epanọ oma rai o rọ họ. A rẹ sae zaharo ọvo.” Evaọ uzẹme, ohwo-akpọ ọvo ọ rẹ sae rọ ẹvori na jẹ ẹvẹrẹ jẹ drọ oware nọ u w’otọ.—Wawo Aizaya 8:1; 30:8; Luk 1:3.

17. Didi ohẹriẹ o rọ udevie ohwo avọ arao otẹrọnọ a rri ughẹgbe?

¹⁷ Ofariẹ, whọ riẹ kpahe oma ra; whọ rẹ rẹrote oma ra. (Itẹ 14:10) Kọ who muẹrohọ ọvra, arakọ, hayo ologbo nọ o bi rri ughẹgbe no, ọ vẹ rọ ugbunu soro, bo, hayo họrọ mu uwoho obọ riẹ? O bi roro nọ arao ọfa ọ be ruẹ na, keme o bi vuhu omobọ riẹ hẹ. Wo ohẹriẹ, nọ who te rri ughẹgbe, whọ riẹ nọ oma ra whọ be ruẹ na. (Jemis 1:23, 24) Whọ rẹ sai no oma ra riwi hayo roro oghẹrẹ nọ whọ te jọ evaọ ikpe jọ n’etha. Erao a re ru ere he. Ẹhẹ, ẹvori ra o ru owhẹ rọ oghẹrẹsa. Kọ bovẹ ọghọ na ọ rẹ nya? Ẹvẹ ẹvori ra ọ rọ roma via, u gbe no obọ Ọghẹnẹ ze he?

18. Didi ẹgba ẹvori u ru owhẹ wo ohẹriẹ no erao?

¹⁸ Ẹvori ra ọ rẹ jẹ lẹliẹ owhẹ wo ovuhumuo kẹ ona gbe ikporakporo jẹ riẹ kpahe uvi uruemu. (Ọnyano 15:20; Ibruoziẹ 11:34; 1 Ivie 6:1, 29-35; Matiu 11:16, 17) Fikieme whẹ ọvo o ro wo ẹgba otiọye na, ogbẹrọnọ erao na ha? A rẹ rehọ ẹvori rai ru ẹgwọlọ idudhe rai gba ọvo—ẹgwọlọ emuore, ẹgwọlọ ọrivẹ, hayo ẹbọ uwou. Ahwo-akpọ ọvo a re roro kpahe obaro. Ahwo jọ a re roro kparo kpahe epanọ owojẹ rai u ti kpomahọ emọ rai evaọ obaro. Fikieme? Ọtausiuwoma Na 3:11 ọ ta kpahe ahwo-akpọ nọ: “[Ọnọma na o] fi uzuazọ ibẹdẹ họ eva ohwo.” Ẹhẹ, ẹgba ra nọ who re ro roro kpahe otofa ebẹdẹ bẹdẹ hayo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ o rọ obọdẹ.

Jọ Ọnọma na Ọ k’Owhẹ Otofa

19. Didi edhere iroro abasa whọ sai ro fiobọhọ kẹ amọfa roro kpahe Ọnọma na?

¹⁹ Eria esa ọvo ma duobọte no na: othotha nọ o rọ ehrugbakpọ oride na, emuhọ uzuazọ evaọ otọakpọ, gbe oghẹrẹsa ẹvori ohwo-akpọ nọ a rẹ vro ho, avọ ẹgba sa-sa riẹ. Eme eware esa enana e riobọ kpohọ? Edhere jọ nọ whọ sai ro fiobọhọ k’amọfa ku iroro na họ ziezi ona. Whọ sae kake nọ inọ: Kọ ehrugbakpọ na o wo emuhọ? Ahwo buobu a rẹ rọwo nọ o wo emuhọ. Kẹsena whọ vẹ nọ inọ: Kọ ohwo jọ o mu rie họ, hayo kọ o muhọ gheghe? Ahwo buobu a rẹ ta nọ ohwo jọ o muọ ehrugbakpọ na họ. Onana u ve su kpohọ onọ urere: Kọ oware jọ nọ u re whu hu hayo kọ Ohwo jọ nọ o re whu hu o mu rie họ? Nọ ẹme na o vẹ no na avọ areghẹ, a rẹ sai ru ahwo buobu ku ei họ nọ: Ọnọma ọ rẹ jariẹ hrọ! Nọ oyena o rọ ere na, kọ o gbẹ lọhọ re uzuazọ u wo otofa?

20, 21. Fikieme ẹriẹ Ọnọma na o jẹ r’oja kẹ ewo otofa evaọ uzuazọ mai?

²⁰ Ẹrria mai kpobi, kugbe iroro emamọ uruemu mai gbe emamọ uruemu omariẹ u w’obọ kpahe Ọnọma na. Dr. Rollo May o kere okejọ nọ: “Emamọ uruemu nọ ma riẹ kpobi họ onọ u kpomahọ ehri otofa uzuazọ.” Bovẹ a rẹ jọ rue riẹ? Ọ ta haro nọ: “Ehri ọyena họ oma Ọghẹnẹ. Ehri-izi Ọghẹnẹ họ ehri-izi nọ e be kpọ uzuazọ no emuhọ emama ze rite ekuhọ.”

²¹ Fikiere ma riẹ oware nọ o lẹliẹ ọso-ilezi na dhesẹ omarokpotọ gbe areghẹ okenọ ọ lẹ Ọnọma na nọ: “Dhesẹ idhere ra kẹ omẹ, O ỌNOWO; re whọ ma omẹ obọ eda idhere ra. Jọ uzẹme ra su omẹ, re who wuhrẹ omẹ, keme whẹ họ Ọghẹnẹ usiwo mẹ.” (Olezi 25:4, 5) Nọ ọ riẹ Ọnọma na woma viere no, avro ọ riẹ hẹ inọ uzuazọ ọso-ilezi na u wo otofa, ẹjiroro, gbe ọkpọvio viere. O rẹ sae jọ ere k’omai omomọvo re.—Ọnyano 33:13.

22. Eme o gwọlọ evaọ ẹriẹ idhere Ọnọma na?

²² Ẹriẹ “idhere” Ọnọma na u kugbe ẹriẹ oghẹrẹ nọ ọ rọ, te uruemu gbe idhere riẹ. Rekọ nọ o rọnọ a sae ruẹ Ọnọma na ha na o te je wo ogaga ulogbo na, ẹvẹ ma sae rọ riẹe viere? Uzoẹme n’otha na o te ta kpahe onana.

[Footnotes]

Didi Uyo Whọ Te Kẹ?

◻ Fikieme ma jẹ gwọlọ vi ewo ovuẹ otọkiẹ-eriariẹ kpahe ehrugbakpọ mai?

◻ Evaọ obufihọ kẹ amọfa re a roro kpahe Ọnọma na, eme ma rẹ sae riobọ kpohọ?

◻ Fikieme ẹriẹ Ọnọma na o rọ rrọ usiavẹ kpohọ ewo otofa evevọwẹ evaọ uzuazọ?

[Picture on page 4]

Orro gbe othotha nọ i dhesẹ oma via evaọ ehrugbakpọ na o lẹliẹ ahwo buobu roro kpahe Ọnọma na no

[Credit Line]

Ẹwẹ-obe avọ 4 rite 7: Jeff Hester (Yunivasiti ọ Arizona State) gbe NASA

[Diagram/Picture on page 7]

Eme Who Ro Ku Ei Họ?

Ehrugbakpọ Mai

↓ ↓

Owo Emuhọ Họ U Wo Emuhọ

↓ ↓

O Mu Rọ hwo Jọ Ọ Ma Riẹ

↓ ↓

Oware Jọ Nọ O Ohwo Ebẹdẹ Rrọ Bẹdẹ Bẹdẹ Bẹdẹ Jọ