Ẹme Jihova Ọ Rrọ Uzuazọ

Oruvẹ no Obe Daniẹl Ze

OBE na Holman Illustrated Bible Dictionary o ta nọ: “Obe Daniẹl na yọ ojọ evaọ usu ebe nọ e mai siuru evaọ Ebaibol na.” Obe na o ta re inọ: “Obe Daniẹl na u wo eme uzẹme buobu nọ i re nwene he.” Ikuigbe obe Daniẹl i muhọ evaọ 618 B.C.E., okenọ Nebukadneza ovie Babilọn ọ rọ wariẹ okpẹwho Jerusalẹm họ je mu “ahwo Izrẹl” jọ kpohọ igbo evaọ obọ Babilọn. (Daniẹl 1:1-3) Daniẹl ọ jọ usu ahwo nana, ẹsejọhọ evaọ oke yena yọ ọ jọ ikpe ikpegbọ. Nọ ikuigbe obe na i kuhọ yọ Daniẹl ọ gbẹ jọ Babilọn. Nọ Daniẹl ọ joma kpako te ikpe 100 no, Ọghẹnẹ ọ tẹ ya eyaa kẹe nọ: “Who reti serihọ, who veti dikihẹ ẹria nọ a ghale kẹ owhẹ evaọ urere edẹ na.”—Daniẹl 12:13.

Abọ ọsosuọ obe Daniẹl na o wọhọ ẹsenọ omọfa o bi gbiku na lele oke nọ eware na e rọ via, rekọ abọ urere na, o tẹ wọhọ nọ Daniẹl ọvo ọ be rọ unu riẹ gbiku na. Daniẹl o kere obe na, yọ u wo eruẹaruẹ nọ i kiekpahe omarọvia gbe ekie ogaga-esuo akpọ unọjọ utọjọ, okenọ Mesaya na ọ te rọ roma via, gbe eware nọ e be te via evaọ oke mai na.a Ọruẹaro nọ ọ kpako no na o rri kpemu kpohọ uzuazọ nọ o yeri, kẹsena o te gbiku eware nọ e rẹ tuduhọ omai awọ jọ ahwo nọ e rẹ sẹro ẹgbakiete rai kẹ Ọghẹnẹ. Ovuẹ Daniẹl na o rrọ uzuazọ jẹ vọ avọ iruo.—Ahwo Hibru 4:12.

DIDI OWARE IKUIGBE NỌ A KERE FIHOTỌ LELE OKE NỌ E RỌ VIA NA U WUHRẸ OMAI?

(Daniẹl 1:1–6:28)

Ukpe na họ 617 B.C.E. Daniẹl avọ egbẹnyusu emoha esa riẹ, Shedrak, Mishak, gbe Abẹdnigo, a rrọ ọgwa uvie Babilọn. Etoke ikpe esa nọ a je wuhrẹ ai izi gbe iruẹru uvie Babilọn na, izoge ene na a yọrọ ẹgbakiete rai kẹ Ọghẹnẹ. Oware wọhọ ikpe eree nọ i lele i rie, Nebukadneza ovie na ọ tẹ wezẹ ewezẹ imuozọ jọ. Daniẹl ọ ta ewezẹ na jẹ fotọ riẹ. Ovie na o te vuhumu nọ Jihova yọ “Ọghẹnẹ nọ o vi edhọ kpobi jegbe Ọnowo ivie kpobi, nọ o re dhesẹ eware ididi . . . via.” (Daniẹl 2:47) Dede na, u kri hi, o tẹ wọhọ nọ eware enana kpobi e thọrọ Nebukadneza ẹro no. Okenọ egbẹnyusu esa Daniẹl a se inọ a rẹ gọ ẹmema ologbo na ha, ovie na o te ru nọ a ro gbolo ai fihọ ebrerae. Ọghẹnẹ uzẹme na ọ tẹ thọ emoha esa na, o tẹ gba Nebukadneza họ vuhumu nọ ‘ọghẹnẹ ọfa nọ ọ rẹ sai siwi enẹ ọ rrọ họ.’—Daniẹl 3:29.

Nebukadneza ọ tẹ wezẹ ewezẹ efa nọ i wo otofa ulogbo. Ọ ruẹ ure ulogbo jọ nọ a bru fihotọ, onọ a gba re o seba ẹruọ. Daniẹl ọ fotọ ewezẹ yena re. Abọjọ ewezẹ na o rugba okenọ Nebukadneza ọ rọ mọ oruẹ, gbe okenọ oruẹ na u ro kpo. Ikpe buobu nọ i lele i rie, Bẹlsheza ovie na o te se ikpahwo esuo riẹ ehaa ilogbo jọ, ọ tẹ jẹ rehọ orivo rọ igho oro gbe isiliva nọ a rehọ no etẹmpol Jihova ze rọ da idi. Evaọ aso yena a kpe Bẹlsheza, kẹsena Dariọs ohwo Midia na ọ tẹ rehọ uvie na. (Daniẹl 5:30, 31) Eva oke esuo Dariọs, nọ Daniẹl ọ kpako vrẹ ikpe 90 no, ahwo ogba-esuo riẹ a tẹ jẹ re Daniẹl ihri jẹ gbẹgwae oyoma kpahe iẹe. Rekọ Jihova ọ thọ riẹ no “ogaga ikpohrokpo.”—Daniẹl 6:27.

Enọ Ikereakere nọ A Kẹ Iyo Rai:

1:11-15—Kọ emu nọ a rehọ ẹbe ọvo there na o ru nọ oma emoha Ju na u ro woma vi orọ otu nọ o kiọkọ? Ijo. Emu ọvuọvo ọ riẹ hẹ nọ o re ru oma ohwo woma tere evaọ edẹ ikpe ọvo. Jihova o ru nọ oma emoha Ju na u ro woma vi otu nọ o kiọkọ, ọye ọ ghale rai fikinọ a fi eva họ iẹe.—Itẹ 10:22.

2:1—Oke vẹ Nebukadneza ọ rọ wezẹ ewezẹ ẹmema ologbo na? Ikuigbe na e ta nọ o jọ “ukpe avivẹ isuẹsu Nebukadineza.” Eva 624 B.C.E. a rọ rehọ iẹe mu ovie. Fikiere, ukpe avivẹ esuo riẹ u re muhọ evaọ 623 B.C.E.—ikpe buobu taure ọ tẹ vẹruọ Juda. Eva oke oyena, yọ a ri mu Daniẹl kpohọ Babilọn ho, kabikọ oke yena ọ rọ fa otọ ewezẹ na. O rrọ vevẹ inọ a kele “ukpe avivẹ” na no 607 B.C.E. ze, okenọ ovie Babilọn na ọ rọ raha Jerusalẹm je zihe ruọ osu akpọ-soso.

2:32, 39—Oghẹrẹ vẹ uvie nọ a rehọ isiliva dhesẹ na o gbẹ rọ ga te onọ a rehọ uzou oro dhesẹ na ha, kọ ẹvẹ onọ a rọ ẹroo dhesẹ o gbẹ rọ ga te onọ a rọ isiliva dhesẹ gbe he? Uvie-ulogbo Midia avọ Pasia nọ a rehọ isiliva dhesẹ na o ga te Babilọn nọ u dikihẹ kẹ uzou oro na ha, keme u wo uvẹ obọdẹ nọ o ro fi Juda kparobọ họ. Ogaga-esuo nọ o rọ kpahe Midia avọ Pasia họ Grisi, nọ a rehọ ẹroo dhesẹ. Grisi ọ ga te Midia avọ Pasia gbe he, nwane wọhọ epanọ ẹroo ọ ga te isiliva ha na. Dede nọ Uvie-Ulogbo Grisi o kẹre te ẹkwotọ ologbo, wo ohẹriẹ no Midia avọ Pasia, uvie nana u wo uvẹ-ọghọ nọ a ro si obọ no idibo Ọghẹnẹ no igbo ho.

4:8, 9—Kọ Daniẹl ọ jọ ọbo-erayẹ? Ijo. Ẹme na “olori ebo-erayẹ” yọ odẹ nọ a jẹ hai se ọkwa Daniẹl wọhọ “ọnọ owouzou ekiroro Babilọn soso.”—Daniẹl 2:48.

4:10, 11, 20-22—Eme ure nọ u kpehru thesiwa evaọ ewezẹ Nebukadneza na u dikihẹ kẹ? Evaọ otofa ọsosuọ riẹ, ure na u dikihẹ kẹ Nebukadneza wọhọ ovie nọ o je su akpọ-soso. Dede na, nọ o rọnọ esuo na o te “oka akpọ na kpobi” na, koyehọ ure na u wo otofa ulogbo ofa jọ. Daniẹl 4:17 o rehọ ewezẹ na jẹhọ esuo “Ọnọ ọ mai kpehru kpobi” nọ o bi su ahwo-akpọ. Onana u dhesẹ inọ ure na u dikihẹ kẹ esuo ehrugbakpọ Jihova re, maero evaọ abọ esuo otọakpọ na. Fikiere, ewezẹ na u wo orugba ivẹ—orugba kpahe esuo Nebukadneza gbe esuo-okpehru Jihova.

4:16, 23, 25, 32, 33—Ẹvẹ “asiahrẹ” na o kri te? Eware nọ e via evaọ oma Nebukadneza ovie na evaọ okenọ oruẹ u kru rie na u dhesẹ nọ etoke “asiahrẹ” na o vrẹ oware edẹ ihrẹ gheghe ọvo. Wọhọ epanọ o jọ kẹ Nebukadneza, asiahrẹ nana o dikihẹ kẹ ikpe ihrẹ nọ ọvuọvo rai o wo edẹ 360, hayo ikpe ihrẹ nọ omarai kpobi u ru edẹ 2,520. Eva orugba ologbo ọrọ eruẹaruẹ yena, “asiahrẹ” na yọ ikpe 2,520. (Izikiẹl 4:6, 7) I muhọ evaọ 607 B.C.E. nọ ọraha o te Jerusalẹm, je kuhọ evaọ 1914 C.E. nọ a rehọ Jesu mu Ovie obọ odhiwu.—Luk 21:24.

6:6-10—Nọ o gwọlọ oghẹrẹ ẹkeria hayo edikihẹ jọ re a tẹ lẹ se Jihova ha na, kọ o gbẹ hae jọ oware areghẹ kẹ Daniẹl re o si oma no lẹ eva etoke edẹ 30 na? Ahwo kpobi a riẹ nọ Daniẹl ọ be hae lẹ isiasa okpẹdẹ. Oyejabọ nọ otu ovivie na a rọ jiroro uzi nọ a re fihọ nọ o rẹ whaha olẹ. O hae jọnọ Daniẹl o ru enwene jọ kpahe olẹ, amọfa a hae ti rri rie nọ o si obọ no ẹrọwọ riẹ no yọ oyena o hai ti dhesẹ nọ o si obọ kpẹre no evaọ egagọ Jihova.

Eware nọ Ma Jariẹ Wuhrẹ:

1:3-8. Ọtamuo nọ Daniẹl avọ egbẹnyusu esa riẹ a ro dikihẹ abọ Jihova u dhesẹ oghẹrẹ nọ esẹgbini rai a wuhrẹ i rai idhere Jihova te. Esẹgbini nọ e be dhozọ Ọghẹnẹ a tẹ rehọ isiuru abọ-ẹzi karo je wuhrẹ emọ rai epọvo na, emọ na a te sai dikihẹ kẹ edawọ kpobi nọ e rẹ sae roma via evaọ obọ isukulu hayo oria ofa kpobi.

1:10-12. Daniẹl o wo otoriẹ oware nọ “ọwharọ nọ o wuzou na” ọ rọ dhozọ ovie na, fikiere o gbe du kpokpo iei ga hrọ họ inọ ọ wọ ayare riẹ bru ovie na. Rekọ uwhremu na Daniẹl ọ tẹ nya bru “odibo” na, ọnọ o wo uvẹ nọ ọ rẹ sae rọ ta ẹme kẹ ovie na. Ma tẹ rrọ oghẹrẹ ẹbẹbẹ jọ, u fo nọ ma rẹ jowọ avọ areghẹ gbe orimuo re.

2:29, 30. Wọhọ Daniẹl, u fo nọ ma re kpeze ajiri kpobi se Ọghẹnẹ rọkẹ eriariẹ, uruemu-ezi gbe ona kpobi nọ ma wo no ẹkwoma eware nọ ma bi wuhrẹ no Ebaibol ze.

3:16-18. O hae jọnọ emoha Hibru esa na a whrehe evaọ ọtamuo rai jẹ re emu nọ a kẹ rai oke ọsosuọ na, o wọhọ nọ a hae te sai wo ọtamuo ọgaga nọ a hẹ rọ whaha uzou urokpotọ kẹ ẹmema na ha. U fo nọ ma rẹ daoma jọ “oruọzewọ eva eware kpobi” re.—1 Timoti 3:11.

4:24-27. Re ma sai whowho ovuẹ Uvie na gbe ẹdhoguo Ọghẹnẹ, o gwọlọ nọ ma re wo ọkpọ ẹrọwọ gbe uduowha nọ Daniẹl o wo na nọ ọ rọ vuẹ Nebukadneza oware nọ o te via kẹe gbe oware nọ u fo nọ o re ru re ‘ufuoma riẹ o ruẹse jọ krẹkri.’

5:30, 31. ‘Ole afuẹwẹ nọ a so kpahe ovie Babilọn na’ o rugba. (Aizaya 14:3, 4, 12-15) Setan Ẹdhọ nọ omorro riẹ u tho orọ orua-uvie Babilọn na, o ti whu uwhu omovuọ re.—Daniẹl 4:30; 5:2-4, 23.

DIDI OWARE ERUẸARUẸ DANIẸL NA I DHESẸ VIA?

(Daniẹl 7:1–12:13)

Nọ eruẹaruẹ ọsosuọ i ro te Daniẹl obọ evaọ 553 B.C.E., yọ ọ kpako vrẹ ikpe 70 no. Daniẹl ọ ruẹ erao ilogbo nọ i dikihẹ kẹ isuẹsu akpọ unọjọ utọjọ no oke riẹ ze rite oke mai na. Evaọ eruẹaruẹ riẹ jọ kpahe oware jọ nọ o romavia evaọ obọ odhiwu, ọ ruẹ “ọjọ nọ ọ be tha wọhọ ọmọ ohwo” nọ a rehọ ‘isuẹsu ebẹdẹ bẹdẹ’ kẹ. (Daniẹl 7:13, 14) Ikpe ivẹ nọ i lele i rie, Ọghẹnẹ ọ tẹ kẹ Daniẹl eruẹaruẹ jọ nọ i kiekpahe Midia gbe Pasia, Grisi, gbe uvie ofa jọ nọ u zihe ruọ “ovie nọ ọ wharo.”—Daniẹl 8:23.

O jọ ukpe 539 B.C.E. Babilọn o kie no yọ Dariọs ohwo Midia na o zihe ruọ ovie ahwo Kaldia no. Daniẹl ọ tẹ lẹ se Jihova kpahe epanọ a rẹ rọ wariẹ ruẹrẹ orẹwho riẹ. Epanọ Daniẹl ọ be rọ lẹ na, Jihova o te vi Gebriẹl ẹnjẹle na bru ei re ọ ruẹse kẹe “areghẹ gbe eriariẹ” kpahe ẹtha Mesaya na. (Daniẹl 9:20-25) Ukpe 536/535 B.C.E. u te ti te. Okiọkotọ jọ o te zihe kpohọ Jerusalẹm. Rekọ amọfa a be gwọlọ whaha iruo ebabọ etẹmpol na. Onana o tẹ wha awaọruọ se Daniẹl. Fikiere, ọ tẹ jẹ lẹ kpahe iẹe, Jihova o te vi ẹnjẹle jọ nọ o wo ọkwa okpehru sei. Nọ ọ bọ Daniẹl ga jẹ ta udu họ iẹe awọ no, ẹnjẹle na ọ tẹ kẹe eruẹaruẹ nọ i kiekpahe ohọre nọ o te jọ udevie ovie ẹkpẹlobọ-ọre avọ ovie obọze-ọre kpahe udu esuo ohwo nọ o mai kpehru. Ohọre ivie ivẹ na u muhọ anwọ okenọ imane nọ e rọ tha Alekzanda ologbo na evaọ uvie riẹ a rọ ghale esuo na fihọ oma rai, je rite okenọ Ọmọ-Ovie Ologbo na Maekẹl “o re ti muẹ.”—Daniẹl 12:1.

Enọ Ikereakere nọ A Kẹ Iyo Rai:

8:9—Eme “ẹwho ezi na” o dikihẹ kẹ? Eva etenẹ ikere na, “ẹwho ezi na” o dikihẹ kẹ uyero enọ a wholo na evaọ otọakpọ eva etoke Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America.

8:25—Ono họ “Ovie emọ-ivie” na? Otofa ẹme Hibru na sar, nọ a jọ etenẹ fa ‘ovie’ na họ “oletu,” hayo “ọnọ o wuzou.” Jihova Ọghẹnẹ ọvo họ ọnọ o wo odẹ ova na “Ovie emọ-ivie”—ọye họ Ọnọ o wuzou ijẹle, enọ a se emọ-ivie kugbe “Maekẹl, omọvo isu emọ-ivie” na.—Daniẹl 10:13.

9:21—Fikieme Daniẹl o ro se ẹnjẹle na Gebriẹl “ọzae na”? O se rie ere keme Gebriẹl ọ roma via kẹe wọhọ ohwo, nwane wọhọ epanọ ọ roma via kẹe evaọ eruẹaruẹ jọ nọ i kpemu.—Daniẹl 8:15-17.

9:27—Ọvọ vẹ ọ gbẹ jọ iruo rite urere ẹkpoka avọ 70 nọ i dikihẹ kẹ ikpe na, hayo eva ukpe ọ 36 C.E.? A si ọvọ Uzi na notọ evaọ 33 C.E. nọ a kare Jesu fihọ ure-oja. Rekọ ẹkwoma ọvọ nọ Jihova ọ re kugbe Abraham na nọ Ọ kuvẹ nọ o gbẹ jọ iruo rọkẹ emọ Izrẹl rite ukpe 36 C.E., ọ rọ ere fiba oke aruoriwo nọ o dhesẹ kẹ ahwo Ju na fikinọ a rrọ emọ uyẹ Abraham. Ọvọ nọ Jihova ọ re kugbe Abraham na ọ gbẹ rrọ iruo kẹ ‘Izrẹl Ọghẹnẹ.’—Ahwo Galesha 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Eware nọ Ma Jariẹ Wuhrẹ:

9:1-23; 10:11. Fiki omurokpotọ riẹ, omarọkẹ Ọghẹnẹ, ajọwha uwuhrẹ nọ o wo, gbe epanọ ọ dadamu olẹ te, Daniẹl ọ jọ “ohwo nọ a you gaga.” Fiba eware efa, iruemu nana i fi obọ họ kẹe yọrọ ẹrọwọ riẹ bẹsenọ o ro whu. Jọ o jọ ọtamuo mai re ma raro kele oriruo Daniẹl.

9:17-19. Ma tẹ be lẹ nọ jọ akpọ ọkpokpọ Ọghẹnẹ nọ “ẹrẹreokie ọ be ria” na ọ ze, kọ u gbe fo re ọdawẹ ọsosuọ mai ọ jọ epanọ a re ro ru odẹ Jihova fo jẹ kpare esuo riẹ kpehru, viukpenọ o rẹ jọ epanọ uye-oruẹ gbe ebẹbẹ mai i re ro toba?—2 Pita 3:13.

10:9-11, 18, 19. Evaọ aruorokele ẹnjẹle nọ ọ nyaze te bọ Daniẹl ga na, u fo nọ ma rẹ rọ iruẹru gbe eme omosasọ kẹ ọbọga jẹ ta udu họ ohwohwo awọ.

12:3. Eva edẹ urere na, “otu nọ o wo areghẹ”—Ileleikristi nọ a wholo na—a bi “lo wọhọ ikpẹ,” a te je “ku ahwo rẹriẹ ruọ ẹrẹreokie” no, nọ o kẹre te “otu obuobu” ọrọ “igodẹ efa” na. (Ahwo Filipai 2:15; Eviavia 7:9; Jọn 10:16) Otu nọ a wholo na “a reti lo wọhọ isi” evaọ edhere nọ o vi enẹ eva etoke Esuo Odu-Ikpe Kristi nọ a ti ro lele iei fi erere idhe ẹtanigbo na họ iruo vọvọ kẹ ahwo-akpọ nọ a roma kpotọ nọ a te rria otọakpọ na. U fo re “igodẹ efa” na a roma kpotọ ru iruo kugbe otu nọ a wholo na, re a rọ eva kpobi thọ ai uke eva kabọ kabọ.

Jihova ‘Ọ rẹ te Ghale Enọ E be Dhozọ Riẹ’

Didi eware obe Daniẹl na u wuhrẹ omai kpahe Ọghẹnẹ nọ ma be gọ na? Roro kpahe eruẹaruẹ nọ e rrọ eva riẹ—te enọ i rugba no gbe enọ i ri ti rugba ha. I dhesẹ Jihova vevẹ wọhọ Ọnọ o re ru eyaa riẹ gba!—Aizaya 55:11.

Eme abọ ikuigbe ọrọ obe Daniẹl na o dhesẹ via kpahe Ọghẹnẹ mai? A kẹ emoha Hibru ene nọ e se inọ a re yeri oghẹrẹ uzuazọ uwou uvie Babilọn ho na “eriariẹ gbe orimuo ikerakere gbe areghẹ.” (Daniẹl 1:17) Ọghẹnẹ uzẹme na o vi ẹnjẹle nyai siwi Shedrak, Mishak, gbe Abẹdnigo no ebruerae na. O siwi Daniẹl no ọgọdọ ikpohrokpo. Jihova o re ‘fi obọ họ kẹ jẹ thọ ahwo nọ a fi eva họ iẹe,’ ọ rẹ jẹ ‘ghale enọ e be dhozọ riẹ.’—Olezi 115:9, 13.

[Oruvẹ-obotọ]