‘Wha Hẹrẹ Omẹ’
“‘Fikiere hẹrẹ omẹ,’ ere ỌNOWO na ọ tae.”—ZEFANAYA 3:8.
1. Didi unuovẹvẹ Zefanaya ọruẹaro na ọ kẹ, kọ abọvẹ onana u wo kẹ ahwo nọ e be rria nẹnẹ?
“ẸDẸ ologbo ỌNOWO na ọ kẹle i no.” Onana yọ ubo unuovẹvẹ nọ Zefanaya ọruẹaro na ọ kẹ evaọ udevie ikpe udhusoi avọ ihrẹ B.C.E. (Zefanaya 1:14) Evaọ udevie ikpe 40 hayo 50, eruẹaruẹ na o rugba nọ ẹdẹ oziẹobro Jihova a rehiẹe ziọ Jerusalẹm jẹ rọ ziọ erẹwho eyena nọ i gbe esuo Jihova ku ẹkwoma ahwo riẹ nọ a jẹ lahiẹ. Fikieme onana o jẹ rọ oware isiuru kẹ ahwo nọ e be rria kẹle ekuhọ ikpe-udhusoi avọ 20 na? Ma be rria oke nọ “ẹdẹ ologbo” urere Jihova ọ be tha kpatakpata. Wọhọ epanọ o jọ evaọ ẹdẹ Zefanaya, “evadha egaga ofu” Jihova o bi ti hwẹ ku Jerusalẹm ọgbọ na—Kristẹndọm—jegbe erẹwho nọ e be lahiẹ ahwo Jihova kpobi je bi rri esuo ehrugbakpọ riẹ vo.—Zefanaya 1:4; 2:4, 8, 12, 13; 3:8; 2 Pita 3:12, 13.
Zefanaya—Osẹri Aruọwha
2, 3. (a) Eme ma riẹ kpahe Zefanaya, kọ eme u dhesẹ nọ ọ jọ osẹri aruọwha Jihova? (b) Izẹme e vẹ i fiobọhọ k’omai duku oke gbe oria aruọruẹ Zefanaya?
2 A riẹ kpahe Zefanaya ọruẹaro na tere he, ọnọ otofa odẹ riẹ (Hibru, Tsephan·yahʹ) orọ “Jihova Ọ Ko Dhere No (Ekoko Họ).” Wo ohẹriẹ no eruẹaro edekọ, dede, Zefanaya o dhesẹ uyẹ riẹ kpohọ ige ene, kpemu te “Hẹzẹkaya.” (Zefanaya 1:1; wawo Aizaya 1:1; Jerimaya 1:1; Izikiẹl 1:3.) Onana o rọ oware aghẹruẹ te epanọ etota jọ a ro vuhu ọsẹ ologbo avene riẹ wọhọ Hẹzẹkaya Ovie ẹrọwọ na. Otẹrọnọ ere ọ rọ, koyehọ orua ovie Zefanaya o nọ ze, yọ onana u re ru obrukpe riẹ gbẹdẹ viere kpahe emọ-ivie Juda, onana u te je dhesẹ nọ osẹri aruọwha ọ jọ gbe ọruẹaro Jihova. Eriariẹ ewuhrẹ uyẹ Jerusalẹm riẹ jegbe oware nọ o be via evaọ okọto ovie na i dhesẹ nọ okpẹwho na omariẹ o je whowho oziẹobro Jihova na.—Rri Zefanaya 1:8-11, NW, ẹme obotọ riẹ.
3 Uzẹme na họ, nọ Zefanaya o je whowho oziẹobro Ọghẹnẹ kpahe emotọ “enọ iwouzou” Juda na (emọ-ivie, hayo ediọ) gbe “emọ ivie” na, ọ fodẹ ovie na omariẹ evaọ ọwhọkuo riẹ hẹ.a (Zefanaya 1:8; 3:3) Onana u te dhesẹ nọ Josaya Ovie ọboba na o dhesẹ isiuru kẹ egagọ efuafo no, dede, fiki eyero nọ o je tu Zefanaya oma, umuẹro nọ oke yena yọ o re ti muọ erufuọ egagọ riẹ họ họ. Enana kpobi i te dhesẹ nọ Zefanaya ọ ruẹaro evaọ Juda evaọ etoke ikpe emuhọ Josaya, ọnọ o su no 659 rite 629 B.C.E. Ababọ avro, aruọruẹ ejaja Zefanaya i ru Josaya ọboba na riẹ kpahe edhọgọ, ozighi, gbe egbegbe nọ e jọ odode evaọ Juda evaọ oke yena nọ o tudu họ iẹe awọ whowho kpahe edhọgọ.—2 Iruẹru-Ivie 34:1-3.
Oware nọ O Wha Evedha Egaga Jihova Ze
4. Didi eme Jihova o ro dhesẹ ofu riẹ kpahe Juda avọ Jerusalẹm?
4 Jihova o wo emamọ iroro nọ ọ jẹ rọ dheva kpahe isu gbe ahwo Juda gbe okpẹwho riẹ Jerusalẹm. Ẹkwoma Zefanaya ọruẹaro riẹ, ọ ta nọ: “Mẹ rẹ te riẹ obọ mẹ mukpahe Juda, gbe enọ e rọ Jerusalem rria kpobi; me re ti si utho ahwo Bale nọ i kiọkọ etenẹ no gbe odẹ izerẹ egedhọ na, enọ e be jọ ehru ebọ digwẹ gọ otu ehru; e nọ i re digwẹ ya eyaa kẹ ỌNOWO na no a vẹ jẹ ya eyaa kẹ Malkọm.”—Zefanaya 1:4, 5.
5, 6. (a) Eme o jọ eyero egagọ evaọ Juda evaọ oke Zefanaya? (b) Ẹvẹ eyero isu Juda o jọ kugbe ethabọ rai?
5 Juda o gbomaku no fiki idheidhe egagọ Bale, isi-erọgbẹva imizi riẹ, jegbe egagọ ọghẹnẹ ọrue na, Malkọm. Otẹrọnọ Malkọm avọ Molẹk a rọ epavo na, wọhọ epanọ ahwo jọ a roro, koyehọ egagọ erue Juda i kugbe idheidhe aghọ emọ. Iruẹru egagọ itieye na e jọ Jihova aro tọtọtọ. (1 Ivie 11:5, 7; 14:23, 24; 2 Ivie 17:16, 17) A te gbe ru ei eva dha viere keme egedhọ na a be rọ odẹ Jihova duwu iyeri. O gbe ti thihakọ kẹ egbegbe egagọ itieye na ha rekọ o re ti kpe izerẹ egedhọ gbe erọ ikọ-erue kpobi no.
6 Ofariẹ, isu emotọ Juda a je fru ahwo ria. Emọ ivie riẹ e wọhọ “ikpohrokpo nọ i bi doenu,” yọ ibruoziẹ riẹ a tẹ wọhọ “erao ijihẹ.” (Zefanaya 3:3) Ahwo nọ e be thae uke a ta kpahe ai nọ a “rehọ ofruriọ gbe eviẹhọ vọ uwou olori rai.” (Zefanaya 1:9) Efe-ole o jọ odode. Ahwo buobu a jẹ rọ uvẹ eyero na koko efe họ.—Zefanaya 1:13.
Avro Kpahe Ẹdẹ Jihova
7. Ẹvẹ Zefanaya ọ ruẹaro kri te taure “ẹdẹ ologbo ỌNOWO na” o te te, kọ eme eyero ẹzi ahwo Ju buobu o jọ?
7 Wọhọ epanọ ma ruẹ no na, eyero okpẹtu egagọ nọ o jọ ẹdẹ Zefanaya i dhesẹ nọ o ru iruo riẹ wọhọ osẹri gbe ọruaro taure Josaya Ovie na o te ti muọ awhowho riẹ họ kpahe edhọgọ, ole 648 B.C.E. (2 Iruẹru-Ivie 34:4, 5) Ẹsejọhọ, Zefanaya ọ ruẹaro na no o tẹ kawo ikpe 40 taure “ẹdẹ ologbo ỌNOWO” na o te ti bru uvie Juda ze. Eva oke oyena, ahwo Ju buobu a je wo avro je ‘siuke kpemu’ no egagọ Jihova, a jẹ daezọ oware ovo ho. Zefanaya ọ t’ẹme kpahe “enọ e rẹ gwọlọ ỌNOWO na hayo be nọ ekpẹ riẹ hẹ.” (Zefanaya 1:6) Vevẹ, ahwo nọ e jọ evaọ Juda a jọ ababọ osegboja, a lahiẹ oma rai jẹ gwọlọ Ọghẹnẹ hẹ.
8, 9. (a) Fikieme Jihova ọ jẹ kiẹ “ahwo nọ a rọ egba-idi-eda na” riwi? (b) Evaọ idhere e vẹ Jihova ọ te rọ rẹriẹ aro ku ahwo Juda gbe isu otọ-ẹwho gbe erọ egagọ rai?
8 Jihova o te ru ẹjiroro riẹ via re ọ kiẹ ahwo nọ a bi s’oma rai ahwo riẹ riwi. Evaọ udevie enọ e ta nọ a be gọe, ọ te gwọlọ enọ e jọ idu rai wo avro kpahe ẹgba hayo ẹjiroro riẹ nọ o ti ro dhomahọ iruẹru ohwo-akpọ. Ọ ta nọ: “Evaọ oke oyena mẹ rẹ te rehọ ikpẹ kiẹ otọ Jerusalem, mẹ vẹ te rehọ uye kẹ ahwo nọ a rọ egba-idi-eda na, enọ e be jọ eva rai ta nọ, ‘ỌNOWO na o re ti ru uwoma, hayo uyoma gbe he.’ ” (Zefanaya 1:12) Ẹme na “ahwo nọ a rọ egba-idi-eda” (nọ o t’ẹme kpahe udi there) u kie kpahe ahwo nọ a fọ kpoko, wọhọ erara nọ i re dhẹmu enẹ udi, gbe enọ e gwọlọ ekpokpo ho fiki owhowho via jọ nnọ Ọghẹnẹ o bi dhomahọ iruẹru ahwo.
9 Jihova ọ rẹ te rẹriẹ ova ku ahwo nọ e be rria Juda gbe Jerusalẹm jẹ rẹriẹ ku izerẹ rai enọ e rehọ edhọgọ gua egagọ riẹ. A te roro nọ a rọ omofọwẹ, wọhọ ẹsenọ aso ọ ko ai dhere evaọ udevie igbẹhẹ Jerusalẹm, ọ rẹ te gwọlọ ai via wọhọ epanọ elo ikpẹ nọ e rẹ nya lafi ebi ẹzi nọ a dhẹ kpohọ, rọ kẹ ufuoma. O re ti nuhu ai fikinọ a se egagọ gboja ha, orọ ọsosuọ ẹkwoma ovuẹ oziẹobro igbunu, gbe ẹkwoma efihọ iruo oziẹobro ọyena.
“Ẹdẹ Ologbo ỌNOWO na Ọ Kẹle I No”
10. Ẹvẹ Zefanaya o dhesẹ “ẹdẹ ologbo ỌNOWO na”?
10 Jihova ọ kẹ Zefanaya ẹgba whowho nọ: “Ẹdẹ ologbo ỌNOWO na ọ kẹle i no, o te je te otọ no; edo ẹdẹ ỌNOWO na ọ rẹ yara.” (Zefanaya 1:14) Edẹ eyayara e ghinẹ rọ obaro kẹ ohwo kpobi—izerẹ, emọ-ivie, jegbe ahwo na—enọ e se nọ a re yoẹme unuovẹvẹ na ha re a je zihe ziọ egagọ efuafo. Je dhesẹ ẹdẹ nọ ọ te rehọ oziẹobro ikpakpe tha, eruẹaruẹ na e tẹ gbẹ ta haro nọ: “Ẹdẹ ọyena ọ rẹ te jọ ẹdẹ ofu, ẹdẹ uye gbe evadha, ẹdẹ ọraha gbe idhọvẹ, ẹdẹ ebi gbe ozọ, ẹdẹ ẹgho gbe ebi ọlala, ẹdẹ edo ọgba gbe edo ẹmo rọ kẹ emamọ ikpewho na gbe oria ẹmo ọgaga.”—Zefanaya 1:15, 16.
11, 12. (a) Didi ovuẹ oziẹobro a whowho kpahe Jerusalẹm? (b) Kọ ubu ekwakwa efe o ti siwi ahwo Ju na?
11 Evaọ udevie ikpe kakao nọ e be tha, egbaẹmo Babilọn a ti hwere Juda muotọ. Jerusalẹm ọ te dhẹ vabọ họ. Iwou gbe eria eki-ọthuọ riẹ a rẹ te raha ai no. “ ‘Evaọ ẹdẹ ọyena,’ ere Jihova ọ tae, ‘a re ti yo edo oviẹ no obọ Unuẹthẹ Eri tha, gbe edo oviẹ no iyẹrẹ avivẹ na ze, gbe edo ologbo no ehru ikpehru ze. Wha viẹ, O whai enọ e rọ obọ Maktẹsh rria [abọjọ Jerusalẹm], keme ihreki kpobi e gbẹ rọ họ; enọ e rẹ wawe siliva a si rai no.’ ”—Zefanaya 1:10, 11, NW, ẹme obotọ riẹ.
12 Fikinọ a rọwo nọ ẹdẹ Jihova ọ kẹle no ho, ahwo Ju buobu a te dhomahọ eki-ọthuọ ilogbo. Rekọ ẹkwoma Zefanaya, ọruẹaro riẹ nọ o wo ẹrọwọ, Jihova ọ ruẹaro nọ “a re ti mi ai eyero rai, iwou rai e vẹ te jọ ifofe.” A rẹ te da idi nọ a there he, yọ “makọ siliva hayo oro rai dede i re [ti] siwi ai hi evaọ ẹdẹ ofu ỌNOWO na.”—Zefanaya 1:13, 18.
A Bruoziẹ Erẹwho Efa
13. Didi ovuẹ oziẹobro Zefanaya o whowho kpahe Moab, Amọn, gbe Asiria?
13 Ẹkwoma Zefanaya ọruẹaro riẹ, Jihova o te je muofu kpahe erẹwho nọ e be lahiẹ ahwo riẹ. O whowho nọ: “ ‘Me yo ẹkoko ahwo Moab, gbe eka-ela ahwo Amọn, epanọ a rehọ ahwo mẹ gbọdẹ te, je se eha kpahe etọ rai. Fikiere, epanọ mẹ rọ na,’ ere ỌNOWO ogbaẹmo na ọ tae, Ọghẹnẹ Izrẹl, nọ: ‘Moab ọ rẹ te jọ wọhọ Sọdọm, jegbe Amọn wọhọ Gomora, otọ nọ o vọ avọ inwe-obi gbe egọdọ iwhei, gbe otọ ufofe nọ ohwo ọ rọ họ, u gbe je wo oware ovo ho bẹdẹ bẹdẹ. . . . Ọ rẹ te riẹ obọ riẹ kpahọ obọ ẹkpẹlobọ ọre, ọ vẹ te raha Asiria; o ve ti ru Ninẹve họ oria ufofe, yaya gheghe wọhọ udhude.’ ”—Zefanaya 2:8, 9, 13.
14. Didi imuẹro e riẹ inọ erẹwho erara na ‘a je se eha’ kẹ emọ Izrẹl avọ Ọghẹnẹ rai, Jihova?
14 Moab avọ Ammọn a jọ ewegrẹ Izrẹl krẹkri. (Wawo Ibruoziẹ 3:12-14.) Utho Moab, nọ o rọ Uwou Eware Anwae Louvre evaọ Paris, u wo ehaise jọ nọ Mesha Ovie Moab okerefihotọ. Ọ rehọ omoya ta oghẹrẹ nọ ọ rọ rehọ erẹwho Izrẹl buobu avọ obufihọ ẹdhọ riẹ Kẹmọsh. (2 Ivie 1:1) Jerimaya, ọwha Zefanaya, ọ t’ẹme kpahe ahwo Ammọn nọ a wohọ jẹ rria ẹkuotọ Izrẹl nọ a re se Gad evaọ odẹ ẹdhọ rai Milkọn. (Jerimaya 49:1) Rọ kẹ Asiria, Shalmanẹsa Ovie avọ Isoi a wariẹ Sameria họ jẹ rehiẹe ole ikpe udhusoi taure ẹdẹ Zefanaya i te zi te. (2 Ivie 17:1-6) U kri hi, Senakerib Ovie na ọ tẹ wọ ohọre bru Juda, rehọ ikpewho riẹ buobu, je tube guegue Jerusalẹm dede. (Aizaya 36:1, 2) Ọtota ovie Asiria na o ghine se eha kẹ Jihova be ta nọ Jerusalẹm o kie kẹe.—Aizaya 36:4-20.
15. Ẹvẹ Jihova o ti ro ru oma vo eghẹnẹ erẹwho nọ i bi se eha kẹ ahwo riẹ?
15 Olezi 83 ọ fodẹ erẹwho buobu, kugbe Moab, Ammọn, gbe Asiria, enọ i je se eha kẹ Izrẹl, a nọ: “Wha nyaze, re ma voro ai kufiẹ wọhọ orẹwho; jọ a gbẹ kareghẹhọ odẹ Izrẹl vievie he.” (Olezi 83:4) Zefanaya ọruẹaro na ọ tẹ rọ aruọwha whowho nọ Jihova ogbaẹmo na o re ti ru oma vuọ erẹwho oheri enana kpobi avọ eghẹnẹ rai. “Onana o rẹ te jọ ẹkẹ osaohwa omorro rai, keme a rehọ ahwo ỌNOWO ogbaẹmo na jehwẹ je se eha kẹ ae. ỌNOWO na o re ti mu ofu ọgaga kẹ ae; ghinọ uzẹme, ọ rẹ te rehọ ohọwo kpe edhọ akpọ na kpobi, ae omomọvo eva oria riẹ o ve ti digwẹ kẹ e, evaọ etọ erẹwho na kpobi.”—Zefanaya 2:10, 11.
‘Wha Hẹrẹ Omẹ’
16. (a) Rọ kẹ amono ẹkẹle ẹdẹ Jihova o jọ oware oghọghọ kẹ, kọ fikieme? (b) Didi use ojaja u do bru ikiọkotọ ẹrọwọ enana?
16 Nọ owezẹ ẹzi, avro, ẹdhọgọ, ofruriọ, gbe efe-ole e rọ odode evaọ udevie isu gbe ahwo buobu evaọ Juda gbe Jerusalẹm, u ri vevẹ nọ ahwo Ju ẹrọwọ jọ a gaviezọ kẹ eruẹaruẹ unuovẹvẹ Zefanaya. Iruemu aghọ emọ ivie Juda, ibruoziẹ rai, gbe izerẹ rai i ru rai wo ọkora. Ewhowho Zefanaya e jọ ehri omosasọ kẹ erọ omarokpotọ enana. Ukpenọ o wha akọriọ ze, ẹkẹle ẹdẹ Jihova o jọ oware nọ o jẹ wha oghọghọ ro se ai, keme ọ te rọ iruemu etọtọ itieye na t’oba. Ikiọkotọ ẹrọwọ enana a yo use ojaja Jihova: “ ‘Fikiere hẹrẹ omẹ,’ ere ỌNOWO na ọ tae, ‘rite ẹdẹ nọ me re ti tovrẹ wọhọ osẹri; keme oreva mẹ nọ me re koko erẹwho na, gbe etọ ivie na họ, re ofu mẹ ohwẹ ruru ai, gbe evadha egaga ofu mẹ; akpọ na kpobi ọ rẹ te tua eva erae ofu ihri eriọ mẹ.”—Zefanaya 3:8.
17. Okevẹ gbe oghẹrẹ ovẹ evuẹ oziẹobro Zefanaya i ro muhọ erugba kẹ erẹwho na?
17 Ahwo nọ i yo unuovẹvẹ oyena a vẹ ro ai idudhe he. Ibuobu e rria ruẹ orugba aruọruẹ Zefanaya. Evaọ 632 B.C.E., ahwo Babilọn, Midia, gbe egbaẹmo no ẹkpẹlobọ-ọre ze, ababọ avro ahwo Scythia a tẹ ta kugbe raha Ninẹve. Will Durant ogbiku na o gbe nọ: “Egbaẹmo Babilọn evaọ otọ Nabopolassar a tẹ ta kugbe egbaẹmo Midia evaọ otọ Cyaxares avọ egbaẹmo ahwo Scythia no obọ Caucasus ze, evaọ edhere igbunu gbe ovẹrẹ a te fi oria adhẹzọ obọ ẹkpẹlobọ-ọre na kparobọ. . . . Evaọ ẹtehe ẹsiẹvo Asiria ọ tẹ rayẹ no ikuigbe no.” Nwanọ onana họ oware nọ Zefanaya ọ ruẹaro riẹ.—Zefanaya 2:13-15.
18. (a) Ẹvẹ a rọ rehọ oziẹobro Ọghẹnẹ te Jerusalẹm, kọ fikieme? (b) Ẹvẹ eruẹaruẹ Zefanaya kpahe Moab avọ Ammọn i ro rugba?
18 Ahwo Ju buobu nọ e jẹ hẹrẹ Jihova a tẹ rria te ruẹ oziẹobro riẹ nọ u te Juda gbe Jerusalẹm. Kpahe Jerusalẹm, Zefanaya ọ ruẹaro no vẹre nọ: “O da omẹ hrọ kẹ okpẹwho nọ o rẹ họrọ umuomu nọ o zuoma no je kienyẹ ahwo! Ọ rẹ gaviezọ ẹme he, ọ rẹ rehọ ohrẹ hẹ. O fievahọ ỌNOWO na ha, o si kẹle Ọghẹnẹ riẹ gbe he.” (Zefanaya 3:1, 2) Fiki ababọ ẹrọwọ riẹ, ahwo Babilọn a wariẹ Jerusalẹm họ isiava, uwhremu na a te ti mu ai jẹ raha ai evaọ 607 B.C.E. (2 Iruẹru-Ivie 36:5, 6, 11-21) Rọ kẹ Moab avọ Ammọn, wọhọ epanọ Josephus, ogbiku ahwo Ju, ọ ta, evaọ ukpe avọ isoi nọ Jerusalẹm o kie no, ahwo Babilọn a te fi ai ẹmo je fi ai kparobọ. A gbẹ rue rai ofa ha, wọhọ epanọ a ruẹaro riẹ.
19, 20. (a) Ẹvẹ Jihova ọ rọ hwosa kẹ enọ e jẹ hẹrẹ iẹe? (b) Fikieme eviavia enana i ro kpomahọ omai, kọ eme ma te t’ẹme te evaọ uzoẹme notha na?
19 Orugba enana gbe eruẹaruẹ Zefanaya efa e jọ ọbọga ẹrọwọ kẹ ahwo Ju gbe enọ e rọ ahwo Ju hu nọ e jẹ hẹrẹ Jihova. Usu ahwo nọ e zọ no ọraha nọ u te Juda gbe Jerusalẹm họ Jerimaya, Ẹbẹdmẹlẹk ohwo Ẹthiopia na, avọ uwou Jehonadab, emọ Rekab. (Jerimaya 35:18, 19; 39:11, 12, 16-18) Ahwo Ju nọ i wo ẹrọwọ nọ e jọ igbo avọ emọ rai, enọ e ruabọhọ jẹ hẹrẹ Jihova, a te zihe ruọ abọ ikiọkotọ evawere nọ a siwi no Babilọn evaọ 537 B.C.E. je zihe kpohọ Juda re a wariẹ rọ egagọ efuafo ro mu.—Ẹzra 2:1; Zefanaya 3:14, 15, 20.
20 Eme enana kpobi i dhesẹ kẹ oke mai? Evaọ idhere buobu eyero nọ o jọ ẹdẹ Zefanaya e nwane rọ ẹrẹrẹe kugbe eware etọtọ nọ e be via nẹnẹ evaọ udevie Kristẹndọm na. Ofariẹ, iruemu sa-sa ọrọ ahwo Ju evaọ edẹ eyena i te tho iruemu nọ a rẹ sae ruẹ nẹnẹ, ẹsejọ evaọ udevie ahwo Jihova. Enana họ eme nọ ma te t’ẹme te evaọ uzoẹme notha na.
[Footnotes]
a O wọhọ nọ ẹme na “emọ ivie” o ta kpahe emọ uvie na kpobi, keme emọ obọ Josaya a jọ emaha gaga evaọ oke oyena.
Evaọ Edhere ọ Ọkiẹkpemu
◻ Eme o jọ eyero egagọ evaọ Juda evaọ ẹdẹ Zefanaya?
◻ Didi eyero o jọ odode evaọ udevie isu otọ-ẹwho na, kọ ẹvẹ uruemu ahwo buobu o jọ?
◻ Ẹvẹ erẹwho i ro se eha kẹ ahwo Jihova?
◻ Didi unuovẹvẹ Zefanaya ọ kẹ Juda gbe erẹwho efa?
◻ Ẹvẹ ahwo nọ e jẹ hẹrẹ Jihova a ro wo osohwa?
[Picture on page 21]
Utho Moab o kẹ imuẹro nọ Mesha Ovie Moab ọ ta eme ẹsọ kpahe Izrẹl anwae
[Credit Line]
Utho Moab: Musée du Louvre, Paris
[Picture on page 22]
Be thọ eruẹaruẹ Zefanaya uke, utho Iruẹru ahwo Babilọn ọnana u wo okerefihotọ ọraha nọ egbaẹmo i si uzou koko ze te raha Ninẹve
[Credit Line]
Akpala-utho ibieme cuneiform: Udu-ekere ọ The British Museum