A3
Oghẹrẹ nọ Ebaibol na O ro Te Omai Obọ
Ọnọ o wo Ebaibol na, je ru nọ a ro kere iei họ Ọnọ ọ be sẹro riẹ. Ọye họ Ọnọ o ru nọ a ro kere ẹme nana fihotọ:
“Ẹme Ọghẹnẹ mai ọ rẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ.”—Aizaya 40:8.
Ẹme yena uzẹme, dede nọ ikulu-ebe Ebaibol ọsosuọ nọ a rọ obọ kere na, erọ Ikereakere Hibru gbe Aramaik naa hayo Ikereakere Griki Ileleikristi na e riẹ rite oke mai nana ha. Nọ o rrọ ere na, ẹvẹ o sai ro mu omai ẹro nọ eme nọ e rrọ Ebaibol nọ ma wo nẹnẹ na e ginẹ jọ Ikereakere ọsosuọ nọ a rọ ẹzi Ọghẹnẹ kere na?
IKERE-OBE A SẸRO ẸME ỌGHẸNẸ
Kpahe Ikereakere Hibru na, ma rẹ ruẹ abọjọ uyo na evaọ uruemu jọ nọ Ọghẹnẹ o fihotọ nọ a je ru evaọ oke anwae, inọ a re kere eme na no oria jọ fihọ ọfa.b Wọhọ oriruo, Jihova o jie uzi kẹ ivie Izrẹl nọ a rẹ wariẹ kere Uzi na kẹ omarai. (Iziewariẹ 17:18) U te no ere no, ahwo Livae Ọghẹnẹ o fihọ nọ a rẹ sẹro Uzi na jẹ rehọ iẹe wuhrẹ ahwo. (Iziewariẹ 31:26; Nehemaya 8:7) Nọ a mu ahwo Ju kpohọ igbo Babilọn no, utu ikere-obe jọ nọ a se Sofẹrim u te mu ze. (Ẹzra 7:6) Nọ oke o be nya na, ikere-obe yena a kere ebe 39 Ikereakere Hibru na fihọ ebe efa buobu.
Ikere-obe a romatotọ kere ebe nana fihọ efa evaọ etoke ikpe buobu. Evaọ etoke oware wọhọ ikpe 800 nọ i kpemu, utu ikere-obe ahwo Ju nọ a re se Masorete a ruabọhọ uruemu yena. Ukulu-obe ososo nọ o mai kri no nọ utu Masorete na a rọ obọ kere họ Leningrad Codex na, yọ o lahwe anwọ 1008/1009 C.E. ze. Rekọ, evaọ udevie ikpe-udhusoi avọ udhe na, a jọ iko-ebe Abade Owhuowhu na duku ikulu-ebe hayo ewẹ ebe egba ivẹ gbe udhe (220) erọ ebe Ebaibol nọ a rọ obọ kere. Ikulu-ebe Ebaibol yena nọ a rọ obọ kere na e rehọ ikpe nọ e vrẹ ikpe odu kri vi Leningrad Codex na. Iko-Ebe Abade Owhuowhu na nọ a rọ wawo Leningrad Codex na u ru oware jọ vẹ, oye họ: Dede nọ oghẹrẹ nọ a ro kere eme jọ evaọ Iko-Ebe Abade Owhuowhu na i wo ohẹriẹ, oyena u kpomahọ ovuẹ na omariẹ hẹ.
Kọ ẹvẹ kpahe ebe 27 Ikereakere Griki Ileleikristi na? Ikọ Jesu Kristi jọ gbe ilele ọsosuọ na jọ ae a kaki kere ebe Ebaibol yena fihotọ. Wọhọ epanọ o jọ uruemu ikere-obe ahwo Ju, Ileleikristi ọsosuọ a tẹ wariẹ kere ebe yena fihọ ebe efa. (Ahwo Kọlọsi 4:16) Ghele omodawọ osu ologbo Rom nọ a re se Diocletian gbe amọfa re a raha ebe Ileleikristi ọsosuọ na kpobi kufiẹ, a sẹro ewẹ ebe gbe ikulu-ebe anwae nọ a rọ obọ kere nọ i bu te idu buobu rite oke mai na.
A tẹ jẹ fa ebe nọ Ileleikristi i kere fihọ evẹrẹ efa. Evẹrẹ anwae jọ nọ a kake fa Ebaibol na fihọ họ Armenian, Coptic, Ethiopic, Georgian, Latin, gbe Syriac.
EPANỌ A RỌ RUẸRẸ IKEREAKERE HIBRU AVỌ GRIKI NA HỌ KẸ EFAFA
Orọnikọ oghẹrẹ eme evona a ro kere eme ikulu-ebe Ebaibol anwae kpobi nọ a rọ obọ kere he. Nọ o rrọ ere na, ẹvẹ ma sae rọ riẹ eme nọ e jọ erọ ọsosuọ nọ a kaki kere na?
A sae rehọ uyero na dhesẹ owuhrẹ nọ ọ ta kẹ emọ-isukulu udhusoi (100) nọ a wariẹ kere eme nọ e rrọ uzou obe jọ fihọ oria ofa. O tẹ make rọnọ uzou ọsosuọ nọ a kere no ze na u vru dede, a tẹ rehọ udhusoi (100) nọ a wariẹ kere na wawo ohwohwo, u re dhesẹ oware nọ o jọ ọrọ ọsosuọ na via ghele. Dede nọ ọmọ-isukulu ọvuọvo ọ sai kere eware jọ thọ, o nwane lọhọ họ re emọ-isukulu na kpobi a kere oghẹrẹ eme evona thọ. Ere ọvona re, nọ egba-uwuhrẹ e tẹ rehọ ewẹ ebe gbe iko-ebe Ebaibol anwae idu buobu nọ a ruẹ rọ wawo ohwohwo, a rẹ sae ruẹ eme nọ ikere-obe a kere thọ je vuhu epanọ a kere eme na evaọ oke ọsosuọ.
“Ma rẹ sae ta gbiae inọ, obe anwae ọvuọvo nọ a romatotọ wariẹ kere eme riẹ gba te enẹ o rrọ họ”
Ẹvẹ o sai ro mu omai ẹro nọ evuẹ nọ e jọ ebe Ebaibol ọsosuọ na a kere fihotọ gbagba kẹ omai nẹnẹ na? Ọgba-eriariẹ jọ nọ a re se William H. Green ọ ta kpahe Ikereakere Hibru na nọ: “Ma rẹ sae ta gbiae inọ, obe anwae ọvuọvo nọ a romatotọ wariẹ kere eme riẹ gba te enẹ o rrọ họ.” Kpahe Ikereakere Griki Ileleikristi na, hayo onọ a bi se Ọvọ Ọkpokpọ na, ọgba-eriariẹ Ebaibol nọ a re se F. F. Bruce o kere nọ: “Imuẹro nọ e riẹ kpahe ebe Ọvọ Ọkpokpọ mai na i bu vi imuẹro nọ e riẹ kpahe ebe buobu nọ ikere ebe nọ e viodẹ a kere kpekufiẹ, yọ ohwo ọvo ọ sae dawo iẹe vro ẹgbagba riẹ hẹ.” Ọ tẹ jẹ ta nọ: “O hae jọ nọ Ọvọ Ọkpokpọ na yọ ebe egba-eriariẹ, a hae te vro ẹgbagba rai vievie he.”
Uzou avọ 40 obe Aizaya evaọ Iko-Ebe Abade Owhuowhu na (no ukpe 125 rite 100 B.C.E.)
Nọ a rehọ iẹe wawo ikulu-ebe Hibru nọ a rọ obọ kere oware wọhọ ikpe odu (1000) nọ i lele i rie, omohẹriẹ kakao ọvo a jariẹ ruẹ, maero evaọ ibieme nọ a kere thọ
Uzou avọ 40 obe Aizaya evaọ Aleppo Codex, ukulu-obe Hibru nọ a rọ obọ kere nọ u wuzou gaga orọ utu Masorete, no oware wọhọ 930 C.E. ze
Ikereakere Hibru: Ebaibol Biblia Hebraica orọ Rudolf Kittel a rri rọ fa Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Hibru na (1953-1960). No anwọ oke yena ze, a fi eware ekpokpọ efa nọ a kiẹ ku evaọ Iko-Ebe Abade Owhuowhu na gbe ikulu-ebe anwae efa nọ a rọ obọ kere ba Ikereakere Hibru na nọ a bi se Biblia Hebraica Stuttgartensia gbe Biblia Hebraica Quinta. Eme Leningrad Codex na a fihọ eme obeva ebe nana, a te fi eme ebe efa nọ a rọ wawo iẹe họ obotọ, ebe na họ, Samaritan Pentateuch, Iko-Ebe Abade Owhuowhu na, Greek Septuagint, Aramaic Targums, Latin Vulgate, gbe Syriac Peshitta. Te Biblia Hebraica Stuttgartensia te Biblia Hebraica Quinta a kiẹriwi okenọ a jẹ wariẹ fa Ebaibol Efafa Akpọ Ọkpokpọ Oyibo nọ ma wo obọnana.
Ikereakere Griki: Evaọ obọ ekuhọ ikpe udhusoi avọ ikpegbizii, egba-uwuhrẹ nọ a re se B. F. Westcott avọ F.J.A. Hort a rehọ ikulu-ebe gbe ewẹ ebe Ebaibol nọ a rọ obọ kere nọ e jariẹ wawo ohwohwo okenọ a je koko ikereakere Griki ọsosuọ na họ, onọ a rri nọ o mai lele eme ikereakere ọsosuọ na. Evaọ udevie ikpe udhusoi avọ udhe, obe ikereakere Griki ọsosuọ yena Ogbẹgwae Efafa Ebaibol Akpọ Ọkpokpọ na a rri ro ru efafa rai. A rri papirọs ọsosuọ efa kugbe re, enọ ahwo a roro nọ a kere evaọ ikpe udhusoi avọ ivẹ gbe orọ avọ esa C.E. Anwọ oke yena ze, a ruẹ papirọs efa buobu no. Ofariẹ, ebe ikereakere ọsosuọ jọ wọhọ erọ Nestle gbe Aland gbe erọ United Bible Societies i wo eware jọ nọ egba-uwuhrẹ e kiẹ via kẹle na. Eware jọ nọ a jọ ekiakiẹ yena kiẹ via a kugbe rọ fa Ebaibol Oyibo nọ ma wo obọnana.
Wọhọ epanọ a ruẹ evaọ ebe ikereakere ọsosuọ eyena, o rrọ vevẹ inọ eria jọ nọ e rrọ Ikereakere Griki Ileleikristi na nọ a fa kri no, wọhọ King James Version, yọ eme nọ ikere-ebe nọ i kere uwhremu na a fibae, e jọ usu Ikereakere nọ a rọ ẹzi Ọghẹnẹ kere na vievie he. Rekọ, fikinọ oghẹrẹ nọ a rẹ rọ ghale awọ Ebaibol evaọ efafa Ebaibol u muotọ no evaọ ikpe udhusoi avọ ikpegbezeza, o tẹ whae ze nọ eria nọ a si eme yena no e rọ rrọ ofofe. Awọ Ebaibol na họ Matiu 17:21; 18:11; 23:14; Mak 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luk 17:36; 23:17; Jọn 5:4; Iruẹru Ikọ 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; gbe Ahwo Rom 16:24. Evaọ Ebaibol nana, a rehọ ẹme-obotọ dhesẹ eria yena nọ eme e rrọ họ na.
Kpahe ekuhọ othethei Mak 16 (owọ avọ 9-20), ekuhọ ọkpẹkpẹe Mak 16, gbe eme nọ e rrọ Jọn 7:53–8:11, o rrọ vevẹ nọ awọ Ebaibol yena ọvuọvo e jọ ikulu-ebe ọsosuọ nọ a rọ obọ kere na ha. Fikiere, a fi eme erue yena ba efafa Ebaibol nana ha.c
A nwene oghẹrẹ nọ a kere eme jọ re u wo eme nọ egba-uwuhrẹ buobu e jẹrehọ nọ e mai kẹle erọ ikereakere ọsosuọ na. Wọhọ oriruo, evaọ ikulu-ebe jọ nọ a rọ obọ kere, Matiu 7:13 o ta nọ: “Wha rehọ unuẹthẹ ohwahwa na ruọ eva keme edhere nọ o bi su kpohọ ọraha o riama fihọ, unuẹthẹ na o rrọ kẹkẹe.” Ebaibol Efafa Akpọ Ọkpokpọ Oyibo nọ ma wo vẹre i wo “unuẹthẹ na” evaọ oria yena ha. Rekọ, nọ a wariẹ rri ikulu-ebe ọsosuọ nọ a rọ obọ kere na, a tẹ ruẹ nọ “unuẹthẹ na” o jọ Ikereakere ọsosuọ na. Fikiere a te fi ẹme na họ efafa Ebaibol Oyibo nọ ma wo obọnana. A ru oghẹrẹ eware itieye na efa sa-sa ro ru efafa na woma. Rekọ inwene nana e rrọ inwene ilogbo ho, yọ ọvuọvo rai u nwene ugogo ovuẹ nọ o rrọ Ẹme Ọghẹnẹ hẹ.
Ukulu-obe papirọs nọ a rọ obọ kere orọ 2 Ahwo Kọrint 4:13–5:4, no oware wọhọ 200 C.E. ze
a A jọ umuo etenẹ vrẹ sei Ikereakere Hibru.
b Ẹjiroro jọ nọ a jẹ rọ wariẹ kere ikulu-ebe nọ a rọ obọ kere na fihọ eria efa họ, eware nọ e rẹ raha a kere erọ ọsosuọ na fihọ.
c Whọ rẹ sae jọ eme-obotọ eria yena evaọ New World Translation of the Holy Scriptures—With References, onọ a siobọno evaọ 1984, ruẹ eware efa nọ a ro rri nọ eme nọ e rrọ eria Ebaibol yena yọ eme erue.