Raro Kele Ohrọ Jihova

“Wha wo ohrọ-oriọ wọhọ epanọ Ọsẹ rai o wo na.” —LUK 6:36.

 1. Ẹvẹ otu Farisi na a ro dhesẹ ababọ ohrọ?

DEDE nọ a ma ohwo-akpọ evaọ uwoho Ọghẹnẹ, ẹsibuobu ọ be sae raro kele ohrọ riẹ hẹ. (Emuhọ 1:27) Wọhọ oriruo, roro kpahe otu Farisi na. Wọhọ utu, a ghọghọ họ okenọ Jesu ọ rehọ ohrọ siwi obọ ọzae nọ o ko evaọ Ẹdijala. Ukpoye, a tẹ gbẹgwae kpahe Jesu “epanọ a re ro kpe i.” (Matiu 12:9-14) Evaọ oke ofa, Jesu o siwi ohwo nọ o tuaro no eva ze. “Otu Farisi jọ” a ruẹ oware nọ o rẹ lẹliẹ ae ghọghọ evaọ ohrọ Jesu hu. Ukpoye, a gu unoma nọ: “Ohwo ọnana o no obọ Ọghẹnẹ ze he, keme o bi koko Ẹdijala ha.”—Jọn 9:1-7, 16.

 2, 3. Eme họ otofa ẹme Jesu na, ‘Wha yọrọ oma rai kẹ ẹvi otu Farisi’?

² Uruemu evega ọ otu Farisi na yọ umuemu mukpahe ahwo-akpọ gbe uzioraha mukpahe Ọghẹnẹ. (Jọn 9:39-41) Avọ uvi iroro Jesu ọ tẹ vẹvẹ ilele riẹ unu nọ, ‘Wha yọrọ oma rai kẹ ẹvi’ otu ẹghẹ gbe egba-egagọ efa, wọhọ ahwo Sadusi. (Matiu 16:6) A rẹ jọ Ebaibol rehọ ẹvi dhesẹ uzioraha hayo egbogbo. Fikiere Jesu ọ be ta nọ ewuhrẹ “ikere-ebe gbe Farisi” na e rẹ sai gbe egagọ efuafo ku. Evaọ oghẹrẹvẹ? Keme u wuhrẹ ahwo re a rri Uzi Ọghẹnẹ evaọ edhere izi gbe iruemu rai nọ a fihọ, yọ a bi gbabọkẹ ‘eware egbẹgbẹdẹ’ na, kugbe ohrọ. (Matiu 23:23) Oghẹrẹ egagọ anwae nana u re ru egagọ Ọghẹnẹ jọ wọhọ owha nọ o gbẹdẹ vrẹ oma.

³ Evaọ abọ avivẹ ọtadhesẹ ogbọfariẹ na, Jesu ọ fere iroro ogbekuo isu egagọ ahwo Ju na via. Evaọ ọtadhesẹ na, ọsẹ na, ọnọ o dikihẹ kẹ Jihova, ọ rọ vrẹ ọmọ riẹ nọ o kurẹriẹ vẹrẹ vẹrẹ. Rekọ oniọvo ọkpako ọmọzae na, ọnọ o dikihẹ kẹ “otu e Farisi avọ otu ikere-ebe” na, a wo iroro nọ e hẹrioma gaga kpahe ẹme na.—Luk 15:2.

Evedha Oniọvo

 4, 5. Edhere vẹ oniọvo ogbọfariẹ na o ro “vru”?

⁴ “Whaọ, ọmọ ọkpako riẹ ọ jọ obọ [udhu,] epanọ o je ro kpozi na, nọ ọ kẹle uwou no, o te yo edo ile gbe ehaigbe. O te se odibo jọ, ọ tẹ nọ e epanọ eware enana erọ. Ọ tẹ ta kẹ e nọ, ‘Omoni ra o kpozi [no]; ọsẹ ra o te kpe ọmọ eruẹ nọ o wo iwhri, epanọ ọ [rue riẹ] vrẹrẹrẹ omakọkọ.’ Rekọ o te je muofu, ọ be rọwo rueva ha.—Luk 15:25-28.

⁵ U re vevẹ, orọnikọ ogbọfariẹ na ọvo o wo ẹbẹbẹ evaọ ohare Jesu na ha. Obe jọ o ta nọ: “Emọ ivẹ nọ a jọ etenẹ dhesẹ na i vru, ọjọ o vru ẹkwoma ababọ-ẹrẹreokie nọ o wha omovuọ sei, ọdekọ o vru ẹkwoma omoya nọ u tu rie aro.” Muẹrohọ nnọ orọnikọ oniọvo ogbọfariẹ na ọ se ọvo nọ ọ rẹ ghọghọ ha ha rekọ “o je muofu.” Ubiẹme Grik ọsosuọ kẹ “ofu” họ, orọnikọ eva nọ e rẹ dha ohwo ọvo ho, rekọ eva iyoma. Uzẹme, oniọvo ogbọfariẹ na o wo eva iyoma, fikiere o te roro nọ o thọ re a ru ehaa ezihetha kẹ ohwo nọ o keke aro fihọ dhẹ no uwou.

 6. Ono oniọvo ogbọfariẹ na o dikihẹ kẹ, kọ fikieme?

⁶ Oniọvo ogbọfariẹ na ọ nwani dhesẹ enọ e be dheva fiki ohrọ gbe ọdawẹ nọ Jesu o bi dhesẹ kẹ erahaizi. Ohrọ Jesu u duobọte otu omoya enana ha; hayo kọ a dhesẹ oghọghọ nọ o rẹ jọ obọ odhiwu fiki orumuomu ọvo nọ o kurẹriẹ hẹ. Ukpoye, ohrọ Jesu o kpare ofu rai, a te muọ ‘eware iyoma họ eroro’ evaọ idu rai. (Matiu 9:2-4) Evaọ okejọ ofu otu Farisi jọ o ga te epanọ a ro lele muọ ọzae jọ nọ Jesu o siwi oma, “a te lei no” uwou-egagọ na—koyehọ a si rie no egagọ rai no! (Jọn 9:22, 34) Wọhọ oniọvo ogbọfariẹ na, ọnọ ọ “rọwo rueva ha” na, isu egagọ ahwo Ju na a rẹ r’abọ muoma nọ a te wo uvẹ nọ a re ro “lele enọ e rẹ ghọghọ gbẹ ghọghọ.” (Ahwo Rom 12:15) Jesu ọ tẹ fere iroro imuemu rai via viere nọ ọ gbẹ be ta ohare riẹ haro na.

Iroro Ethọthọ

 7, 8. (a) Edhere vẹ oniọvo ogbọfariẹ na ọ gbẹ rọ riẹ kpahe ọkwa-ọmọ họ? (b) Ẹvẹ ọmọzae ọkpako na ọ gbẹ rọ wọhọ ọsẹ riẹ hẹ?

⁷ “Ọsẹ riẹ o te no uwou ze te lẹ e, rekọ o te yo kẹ ọsẹ riẹ nọ, ‘Ri, ikpe ibuobu enana kpobi me ru iruo kẹ owhẹ, mẹ te raha [ujaje] ra ọvuọvo ho; dede whọ te kẹ omẹ ọmọ ẹwe ra mẹ avọ ezọ mẹ ma [rọ] ghọghọ họ. Rekọ nọ ọmọ ra ọnana o kpozi, ọnọ avọ igberedha a raha eware ra, who [te] kpe ọmọ eruẹ nọ o wo iwhri kẹ e!’ ”—Luk 15:28-30.

⁸ Avọ eme enana, oniọvo ogbọfariẹ na o dhesẹ vevẹ nnọ ọ riẹ otofa ọkwa-ọmọ họ. O je ruiruo kẹ ọsẹ riẹ wọhọ ohwo nọ a zizie kpohọ iruo. Wọhọ epanọ ọ ta kẹ ọsẹ riẹ: “Me ru iruo kẹ owhẹ.” Uzẹme, ọmọ ọkpako nana ọ re dhẹ n’uwou ẹdọvo ho hayo thuzi mukpahe ujaje ọsẹ riẹ hẹ. Rekọ kọ uyoyou họ oware nọ o jẹ wọe yoẹme? Kọ ọ be ghinẹ ruẹ uvi oghọghọ evaọ iruo nọ o bi ru kẹ ọsẹ riẹ, hayo kọ o bi mu ru iruo na kpikpimẹ ọvo, bi roro nọ emamọ ọmọ ọ rọ fikinọ ọ be jọ “udhu” na ruiruo? Otẹrọnọ uvi ọmọ ọ ghinẹ rọ, fikieme ọ gbẹ raro kele iroro ọsẹ riẹ hẹ? Okenọ a kẹe uvẹ re o dhesẹ ohrọ kẹ oniọvo riẹ, fikieme ọ jẹ se thahethahe nọ o re dhesẹ ohrọ họ?—Wawo Olezi 50:20-22.

 9. Dhesẹ epanọ isu egagọ ahwo Ju na a rọ wọhọ ọmọzae ọkpako na.

⁹ Isu egagọ ahwo Ju na a wọhọ ọmọ ọkpako ọnana. A roro nọ a be roma kpotọ kẹ Ọghẹnẹ keme a bi lele uko izi kekeke. Uzẹme, ẹmeoyo ọ r’oja. (1 Samuẹle 15:22) Rekọ ẹgba nọ a fihọ iruo ga hrọ u te zihe egagọ Ọghẹnẹ ruọ oware ehoo, odhesẹvia egagọ okafe gheghe ababọ uvi ute-ẹzi. Iruemu-anwae e da ruọ ae azẹ no. Uyoyou o rọ idu rai hi. Whaọ, A rri ahwo gheghe wọhọ ovu nọ ọ rọ ot’awọ rai, be rehọ edhere ọjẹfiẹ se ai ahwo nọ a ‘bọwo ehao.’ (Jọn 7:49) Uzẹme, ẹvẹ iruo isu itieye na e rẹ rọ were Ọghẹnẹ kpakiyọ idu rai i thabọ noi?—Matiu 15:7, 8.

10. (a) Fikieme eme na, “Mẹ guọlọ ohrọ orọnọ iwẹ hẹ” o rọ rọ ohrẹ nọ u fo? (b) Ẹvẹ ababọ ohrọ o yoma te?

¹⁰ Jesu ọ ta kẹ otu Farisi na re a nya i “wuhrẹ otọ onana, ‘Mẹ guọlọ ohrọ orọnọ iwẹ hẹ.’ ” (Matiu 9:13; Hosia 6:6) A riẹ oware nọ o mai wuzou hu, keme ababọ ohrọ idheidhe rai i re fioka ha. Onana o ghinẹ rọ okpẹme, keme Ebaibol na ọ ta nọ Ọghẹnẹ o rri “enọ e kare ohrọ” fihọ usu ahwo nọ “a fo uwhu.” (Ahwo Rom 1:31, 32) Fikiere, kare igbunu, Jesu ọ ta nọ wọhọ utu, ọraha ebẹdẹ bẹdẹ ọ be hẹrẹ isu egagọ na. U re vevẹ, ababọ ohrọ rai o mae whae ze nọ ẹdhoguo ọnana o ro fo kẹ ae na. (Matiu 23:33) Rekọ ẹsejọhọ a rẹ sai fiobọhọ kẹ omomọvo erọ utu onana. Evaọ ekuhọ ohare riẹ, Jesu ọ daoma kpọ iroro ahwo Ju itieye na vi ẹkwoma eme ọsẹ na kẹ ọmọ ọkpako riẹ. J’oma ruẹ epanọ o ru rie.

Ohrọ Ọsẹ

11, 12. Ẹvẹ ọsẹ ohare Jesu na ọ rọ daoma jiroro kugbe ọmọ ọkpako riẹ, kọ eme a re muẹrohọ evaọ ẹme ọ “omoni ra” nọ ọsẹ na ọ rọ t’ẹme na?

¹¹ “Ọ tẹ ta kẹ e nọ, ‘Ẹghele, te owhẹ ma gbẹ rọ ẹse kpobi, e nọ erọ emẹ kpobi era. Rekọ u fo re eva ewere omai, ma ghọghọ, keme omoni ra ọnana o whu no, ọ tẹ jẹ te zọ no; o vru no, a tẹ jẹ rue riẹ no.’ ”—Luk 15:31, 32.

¹² Muẹrohọ nọ ọsẹ na ọ ta nọ “omoni ra.” Fikieme? Whaọ, kareghẹhọ nọ okenọ ọ kake t’ẹme kẹ ọsẹ riẹ, ọmọzae ọkpako na o se ogbọfariẹ na “ọmọ ra”—orọnikọ “oniọvo mẹ” hẹ. Ọ gwọlọ nọ oware ovo u re ku ei avọ oniọvo riẹ kugbe he. Fikiere, koyehọ ọsẹ na ọ be ta kẹ ọmọzae ọkpako riẹ nọ: ‘Orọnikọ ọmọ mẹ ọvo ọ rọ họ. Ọ rọ oniọvo ra, uwo gbe azẹ ra. U fo nọ whọ rẹ ghọghọ nọ o zihe ze na!’ Ovuẹ Jesu na o jọ vevẹ kẹ isu ahwo Ju na. Erahaizi nọ a be jẹ fiẹ na ghinọ “inievo” rai. Evaọ uzẹme, “ohwo okiẹrẹe ọvo nọ ọ rọ evaọ akpọ na nọ o re ru uwoma nọ ọ te raha uzi hi ọ rọ họ.” (Ọtausiuwoma Na 7:20) Fikiere u fo re ikpahwo Ju na a ghọghọ nọ erahaizi i te kurẹriẹ.

13. Didi onọ iroro ekuhọ idudhe ohare Jesu na o nya seba omai udu?

¹³ Nọ ọsẹ na ọ lẹ no, ohare na o tẹ nwani kuhọ. O wọhọ nọ Jesu ọ gwọlọ nọ enọ e be gaviezọ kẹe na a rọ uzou obọ rai ku ei họ. Oghẹrẹ uyo nọ ọmọzae ọkpako na ọ kẹ kpobi, onọ onana o rẹriẹ ovao ku omomọvo nọ e be gaviezọ na, ‘Kọ who ti kuomagbe oghọghọ nọ o rẹ jọ obọ odhiwu evaọ okenọ ọrahauzi o te kurẹriẹ?’ Ileleikristi nẹnẹ a wo uvẹ nọ a re ro dhesẹ uyo rai kẹ onọ oyena. Evaọ oghẹrẹvẹ?

Aruorokele Ohrọ Ọghẹnẹ Nẹnẹ

14. (a) Ẹvẹ ma re ro fi ohrẹ Pọl h’iruo onọ o rọ ahwo Ẹfẹsọs 5:1 nọ o tẹ ziọ ẹme ohrọ? (b) Didi oriruo ọrọ ohrọ Ọghẹnẹ ma rẹ yọrọ oma kpahe?

¹⁴ Pọl ọ hrẹ ahwo Ẹfẹsọs nọ: “Fikiere wha jọ ahwo nọ a bi lele Ọghẹnẹ, wọhọ emọ iyoyou.” (Ahwo Ẹfẹsọs 5:1) Fikiere, wọhọ Ileleikristi ma rẹ ghọghọ kẹ ohrọ Ọghẹnẹ, kọe didi fihọ idu mai, je dhesẹ okwakwa onana evaọ eyerikugbe amọfa. Rekọ, yọrọ oma. A rẹ rọ fiki ohrọ Ọghẹnẹ zuawọ họ uzioraha ha. Wọhọ oriruo, ahwo jọ a rẹ sae rọ oma orivo roro nọ, ‘Mẹ tẹ thuzi, mẹ vẹ lẹ se Ọghẹnẹ kẹ erọvrẹ, yọ o ti wo ohrọ.’ Uruemu utioye na o rẹ wọhọ oware nọ Jud, ọnọ o kere Ebaibol, o se ẹrẹriẹ “aruoriwo Ọghẹnẹ mai kpo igberedha.” (Jud 4) Dede nọ Jihova o wo ohrọ, “o re voro imuemu no ho” okenọ o te bi yeri kugbe irumuomu nọ i re kurẹriẹ hẹ.—Ọnyano 34:7; wawo Joshua 24:19; 1 Jọn 5:16.

15. (a) Fikieme ekpako e jẹ mae yọrọ eriwo owowa ọrọ ohrọ? (b) Dede nọ a rẹ f’aro kẹ emuemu nọ a rẹ barosa ru hu, eme ekpako na a rẹ daoma ru, kọ fikieme?

¹⁵ Evaọ abọdekọ riẹ, ma rẹ yọrọ oma re ma siọ abọ ọdekọ ba ekie kpohọ—ufi nọ a re si kekeke kẹ enọ i dhesẹ uvi ekurẹriẹ gbe ọkora Ọghẹnẹ kpahe izieraha rai. (2 Ahwo Kọrint 7:11) Nọ a muọ ẹruọsa igodẹ Jihova họ obọ ekpako na, u fo re a yọrọ eriwo owowa evaọ abọ ọnana, maero nọ a te bi guẹdhọ. A re ru ukoko Ileleikristi fuafo hrọ, yọ Ikereakere na e rọwo nọ a “le ohwo omuomu na” no oma ẹkwoma esino-ukoko. (1 Ahwo Kọrint 5:11-13) Eva oke ovo na, u fo re a dhesẹ ohrọ nọ o tẹ gwọlọ ere. Fikiere, dede nọ ekpako a rẹ f’aro kẹ uzi nọ a barosa thọ họ na, a rẹ daoma gwọlọ edhere oyoyou avọ ohrọ, wọhọ epanọ ẹdhoguo-okiẹrẹe ọ rẹ lọhọ te. A riẹ ziezi kpahe uzi Ebaibol na: “Keme ohwo nọ ọ rọ ababọ ohrọ oriọ, a rẹ sae te re ohrọ riẹ eva oziẹ-obro na ha; dede yọ ohrọ ọriọ o ruọ uzou vi oziẹ-obro.”—Jemis 2:13; Itẹ 19:17; Matiu 5:7.

16. (a) Rehọ Ebaibol na dhesẹ epanọ Jihova ọ rọ ghinẹ gwọlọ nọ enọ i kurẹriẹ a zihe bru ei ze. (b) Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nnọ ma jẹ ezihetha erahaizi nọ i kurẹriẹ no rehọ?

¹⁶ Ohare ogbọfariẹ na u ru rie vevẹ inọ Jihova ọ gwọlọ re enọ i ruthọ i zihe bru ei ze. Evaọ uzẹme, o fi uzizie na họ aro rai bẹsenọ u re ghine dhesẹ oma via nọ a kare ekurẹriẹ. (Izikiẹl 33:11; Malakae 3:7; Ahwo Rom 2:4, 5; 2 Pita 3:9) Wọhọ ọsẹ ogbọfariẹ na, Jihova ọ rẹ rehọ ọghọ yeri kugbe enọ i zihe ze, jẹ ai rehọ wọhọ omọvo uviuwou na. Kọ whọ be raro kele Jihova evaọ abọ ọnana? Okenọ a te zihe oniọvo nọ a sino ukoko ze, didi owọ whọ rẹ jẹ? Ma riẹ nọ ‘oghọghọ o rọ obọ odhiwu’ no. (Luk 15:7) Rekọ kọ oghọghọ o rọ otọakpọ, evaọ ukoko ra, makọ evaọ udu ra? Hayo, wọhọ ọmọzae ọkpako evaọ ohare na, who bi muofu, wọhọ ẹsenọ u fo nọ a re dede ohwo nọ o ghoro no uthuru Ọghẹnẹ rehọ họ?

17. (a) Didi uyero o roma via evaọ Kọrint ọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, kọ ẹvẹ Pọl ọ hrẹ enọ e rọ ukoko na nnọ a ru ẹme na? (b) Ẹvẹ ohrẹ Pọl u ro fo, kọ ẹvẹ ma rẹ sai ro fi ei họ iruo nẹnẹ? (Je rri ẹkpẹti nọ ọ rọ obọze na.)

¹⁷ Re u fiobọhọ k’omai kiẹ oma mai mu evaọ abọ ọnana, roro oware nọ o via ole ukpe 55 C.E. evaọ Kọrint. Evaọ obei, ọzae jọ nọ a si no ukoko no ọ tẹ te siọ uruemu ọfariẹ riẹ ba. Kọ eme inievo na a re ru? Kọ a re rri ekurẹriẹ na avọ avro re a gbe gbolo aro kẹe? Ukpoye, Pọl ọ hrẹ ahwo Kọrint nọ: “Wha rọ vrẹ e, wha sasiẹ e oma, ogbẹrọ ere he uweli riẹ o vẹ te dae oma fia. Mẹ lẹ owhai re wha [nabi] yoyei.” (2 Ahwo Kọrint 2:7, 8) Ẹsibuobu, enọ i ruthọ je kurẹriẹ no a re wo omovuọ gbe ọkora. Fikiere, u fo re a kẹ enana imuẹro inọ inievo rai edekọ gbe Jihova a you rai. (Jerimaya 31:3; Ahwo Rom 1:12) Onana o r’oja. Fikieme?

18, 19. (a) Ẹvẹ ahwo Kọrint a rọ kaki riorio obọ hrọ? (b) Ẹvẹ uruemu ababọ ohrọ o sae rọ lẹliẹ ‘Setan wo erere’ no oma ahwo Kọrint ze?

¹⁸ Okenọ ọ jẹ hrẹ ahwo Kọrint re a wo erọvrẹ, Pọl o dhesẹ ẹjiroro jọ re “Setan ọ siọ erere ba ewo eva oma mai: keme ma rọ ogbori ereghẹ riẹ hẹ.” (2 Ahwo Kọrint 2:11) Eme ọ be ta na? Whaọ, Pọl ọ kake whọku ukoko ahwo Kọrint na inọ a bi riorio obọ hrọ. A kẹ ọzae ọvo ọnana uvẹ re ọ ruabọhọ emuemu riẹ avọ omoya. Evaọ ere oruo, ukoko na—maero kọ ekpako riẹ, a bi ru Setan eva were, keme o hae were iẹe re ọ raha odẹ ukoko na.—1 Ahwo Kọrint 5:1-5.

¹⁹ Otẹrọnọ ekpako na a rehọ abọdekọ ẹme na, a jẹ se nọ a rẹ rọ vrẹ ọnọ o kurẹriẹ na ha, koyehọ Setan o bi fi ai kparobọ evaọ edhere ọfa. Evaọ oghẹrẹvẹ? Keme ọ te rehọ evega gbe ababọ ohrọ rai ruiruo. Otẹrọnọ uweri o da ọrahauzi nọ o kurẹriẹ na “oma fia”—hayo wọhọ epanọ Today’s English Version o fi rie họ, “orọ ọkora te epanọ ehoo ọ rọ ruẹe oma”—owha-iruo nọ o rọ ekpako na uzou evaọ aro Jihova o rro thesiwa! (Wawo Izikiẹl 34:6; James 3:1.) Avọ emamọ ẹjiroro, nọ ọ vẹvẹ ilele riẹ unu no kpahe eru zoruẹ “emefofa enana jọ,” Jesu ọ tẹ ta nọ: “Wha yọrọ oma rai; omoni ra o te ru owhẹ thọ, whọku ei, o te kurẹriẹ rọ vrẹ e.”a—Luk 17:1-4, ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.

20. Edhere vẹ oghọghọ o rẹ rọ jọ odhiwu gbe otọakpọ fiki orumuomu ọvo nọ o kurẹriẹ?

²⁰ Idu ahwo nọ i bi zihe ziọ egagọ efuafo k’ukpe k’ukpe a be kẹ uyere kẹ ohrọ nọ Jihova o dhesẹ kẹ ae. “Mẹ sae kareghẹhọ oware ofa nọ o were omẹ eva t’enẹ no evaọ uzuazọ mẹ kpobi hi,” ere oniọvo-ọmọtẹ Oleleikristi jọ ọ ta kpahe ẹrehọ riẹ. Dede na, enjẹle na a be ghọghọ kẹe re. J’oma kuomagbe ‘oghọghọ obọ odhiwu’ na kpahe ọrahauzi nọ o kurẹriẹ. (Luk 15:7) Evaọ ere oruo, yọ ma be raro kele ohrọ Jihova.

[Footnotes]

Evaọ Ọkiẹkpemu

◻ Edhere vẹ oniọvo ogbọfariẹ na ọ rọ wọhọ isu egagọ ahwo Ju na?

◻ Edhere vẹ oniọvo ogbọfariẹ na o gbe ro wo otoriẹ ọkwa-ọmọ họ?

◻ Evaọ edhesẹ ohrọ Ọghẹnẹ, abava vẹ u fo nọ ma re tu kpohọ ga hrọ họ?

◻ Ẹvẹ ma sae rọ raro kele ohrọ Ọghẹnẹ nẹnẹ?

[Picture on page 25]

Ọmọ ọkpako na ọ se nọ ọ rẹ ghọghọ evaọ ekpozi oniọvo riẹ