Gbaemu Inọ Who Re Se Isẹri Ziezi
‘O fi uzi họ kẹ omai re ma vuẹ ahwo je se isẹi ziezi.’—IRUẸRU 10:42.
1. Iruo vẹ Pita o fi ẹgba họ evaọ okenọ ọ jẹ ta ẹme evaọ uwou Kọniliọs?
OLORI elakpa-ẹmo ahwo Itali jọ o koko imoni gbe egbẹnyusu riẹ họ re a gaviezọ kẹ ovuẹ nọ o jọ oka orọ emuhọ okenọ Ọghẹnẹ o ro nwene oghẹrẹ nọ o je yerikugbe ahwo-akpọ. Ohwo yena họ Kọniliọs, ọnọ o wo ozodhẹ Ọghẹnẹ. Pita ukọ na ọ ta kẹ ogbotu ahwo na inọ a vi ikọ na re a “vuẹ ahwo je se isẹi” ziezi kpahe Jesu. Isẹri-ise Pita o lẹliẹ ahwo buobu kurẹriẹ. Nọ ẹzi Ọghẹnẹ o te ahwo erẹwho Egedhọ nọ e yawo ho obọ, a tẹ họ ae ame, je wo ẹruore inọ a ti lele Jesu su evaọ obọ odhiwu. Isẹri nọ Pita o se ziezi o wha emamọ iyẹrẹ ze.—Iruẹru 10:22, 34-48.
2. Ẹvẹ ma rọ riẹ inọ orọnikọ ikọ 12 na ọvo a juzi kẹ nnọ a ta usiuwoma na ha?
2 Oyena o jọ ukpe 36 C.E. Oware wọhọ ikpe ivẹ taure ukpe yena u te ti te, eware jọ e via nọ i nwene uzuazọ ọzae jọ nọ o mugba kẹ Egagọ-Ileleikristi kekeke. Okenọ Sọl ohwo Tasọs o je kpobọ Damaskọs, Jesu ọ tẹ roma via kẹe jẹ ta nọ: “Ruọ evaọ okpẹwho na, a rẹ te ta o nọ who re ti ruẹ kẹ owhẹ.” Jesu ọ ta kẹ Ananias olele riẹ inọ Sọl ọ te ta usiuwoma kẹ “ahwo Egedhọ gbe ivie, jegbe emọ Izrẹl.” (Se Iruẹru Ikọ Na 9:3-6, 13-20.) Ananias ọ jọ uwou riẹ ta kẹ Sọl nọ: ‘Ọghẹnẹ esẹ mai na ọ rehọ owhẹ mu . . . keme who re ti se isẹi riẹ rọkẹ ahwo kpobi.’ (Iruẹru 22:12-16) Ẹvẹ Sọl, ọnọ a te riẹ uwhremu na wọhọ Pọl, o se iruo usiuwoma na gboja te?
O Gine Se Isẹi Ziezi!
3. (a) Ugogo oware vẹ ma be te ta ẹme kpahe? (b) Eme ekpako obọ Ẹfẹsọs a ru okenọ ovuẹ Pọl u te ai obọ, kọ eme ma rẹ sai wuhrẹ no onana ze?
3 O te were gaga re ma wuhrẹ kpahe eware nọ Pọl o ru kpobi nọ oke yena o vrẹ no, rekọ re ma te ru ere, joma kake ta kpahe ovuẹ jọ nọ Pọl ọ kẹ evaọ oware wọhọ 56 C.E., onọ o rrọ obe Iruẹru Ikọ Na uzou avọ 20. Pọl ọ kẹ ovuẹ nana kẹle ekuhọ erẹ imishọnare avesa riẹ. Pọl ọ ruotọ evaọ okenọ okọ nọ o wọ riẹ o kpahe unueri Milẹtọs onọ o jọ Abade Aegea, ọ tẹ jọ etẹe vuẹ se ekpako ukoko obọ Ẹfẹsọs inọ a nyaze. No etẹe rite Ẹfẹsọs o thabọ te oware wọhọ emaele 30, rekọ onya na u thabọ viere fikinọ edhere na ọ rrọ whaliẹ whaliẹ. Dai roro epanọ eva e te were ekpako obọ Ẹfẹsọs na te okenọ ovuẹ Pọl u te ai obọ. (Wawo Itẹ 10:28.) Dede nọ oma u je mu ai, a rẹ ruẹrẹ oma kpahe kẹ onya na. Kọ o te gwọlọ re ejọ i mi uvẹ evaọ oria iruo rai hayo nya siọ okọ nọ a be kọ ba? Ileleikristi buobu nẹnẹ a bi ru ere re a ruẹ nnọ makọ abọvo okokohọ ubrotọ mai jọ dede u vo rai hi.
4. Eme Pọl o je ru evaọ ikpe nọ ọ rọ jọ Ẹfẹsọs?
4 Eme who roro nọ Pọl o je ru evaọ Milẹtọs edẹ esa hayo edẹ ene nọ o rehọ ekpako obọ Ẹfẹsọs re a tẹ te nyaze? Eme whọ hai ru? (Wawo Iruẹru Ikọ Na 17:16, 17.) Eme nọ Pọl ọ ta kẹ ekpako obọ Ẹfẹsọs na i re fi obọ họ k’omai riẹ oware nọ o je ru. O gbiku uzuazọ nọ o bi yeri anwẹdẹ gbe okenọ ọ kake jọ obọ Ẹfẹsọs. (Se Iruẹru Ikọ Na 20:18-21.) Ababọ ozọ sọ ohwo jọ ọ te vro ẹme riẹ, ọ ta nọ: “Whai kpobi a jọ oma riẹ oghẹrẹ uzuazọ nọ mẹ jọ evie rai yeri nọ anwọ umuo nọ mẹ rọ rehọ ethihi te evaọ Esia . . . je se isẹri.” Ẹhẹ, ọ gba riẹ mu inọ o re ru iruo nọ Jesu ọ kẹ riẹ na. Ẹvẹ o ru iruo na evaọ Ẹfẹsọs? Edhere jọ nọ o ro ru onana họ ọ ta usiuwoma kẹ ahwo Ju, je kpohọ oria nọ ọ rẹ jọ ruẹ ibuobu rai. Luk o kere inọ okenọ Pọl ọ jọ Ẹfẹsọs evaọ oware wọhọ 52-55 C.E., ọ jọ uwou-egagọ na “ta ẹme ududu.” Okenọ ahwo Ju a je dhesẹ “eva egaga gbe ọjẹfiẹ,” Pọl ọ siọ usiuwoma ba ẹta ha, rekọ o kpohọ ofẹ ọfa okpẹwho na. Fikiere o te se isẹi ziezi kẹ ahwo Ju gbe erọ Griki nọ e jọ okpẹwho ologbo yena.—Iruẹru 19:1, 8, 9.
5, 6. Ẹvẹ o sai ro mu omai ẹro inọ ahwo nọ i ri kurẹriẹ hẹ eye Pọl ọ jẹ ta usiuwoma kẹ nuwou ruọ uwou?
5 Ekpako nọ Pọl o lele ta ẹme evaọ obọ Milẹtọs na yọ inievo nọ ọ ta usiuwoma kẹ nọ i kurẹriẹ, uwhremu na a te ti zihe ruọ ekpako. Pọl ọ kareghẹhọ ae oghẹrẹ nọ ọ jẹ rọ ta usiuwoma: “[Mẹ] se oware ovo nọ o rẹ kẹ owhai erere, ba ẹta kẹ owhai hi, jehe wuhrẹ owhai evaọ aro ahwo kpobi, jehe no uwou ruọ uwou.” Evaọ oke mai na, ahwo jọ a ta no inọ Pọl ọ be jọ etenẹ ta ẹme kpahe inievo na nọ ọ jẹ hai weze bru. Rekọ ere he. Ẹme na ‘me wuhrẹ owhai evaọ aro ahwo kpobi je no uwou ruọ uwou,’ u dhesẹ usiuwoma nọ a rẹ ta kẹ enọ i ri kurẹriẹ hẹ. Eme efa nọ ọ ta i dhesẹ onana via. Pọl ọ ta inọ ọ jẹ hae ta usiuwoma ‘rọkẹ ahwo Ju avọ Griki kpahọ eva-ikurẹriẹ rọ kẹ Ọghẹnẹ jegbe ẹruọrọsuọ Ọnowo mai Jesu Kristi.’ U re vevẹ inọ Pọl ọ jẹ ta usiuwoma kẹ enọ i ri kurẹriẹ hẹ, enọ u fo nnọ a re kurẹriẹ re a fi ẹrọwọ họ Jesu.—Iruẹru 20:20, 21.
6 Ọgba-eriariẹ jọ nọ o wuhrẹ kpahe Ikereakere Griki Ileleikristi na didi ọ ta kpahe Iruẹru Ikọ Na 20:20 inọ: “Pọl ọ rria Ẹfẹsọs ikpe esa. Ọ ruọ uwou kpobi hayo ọ ta usiuwoma kẹ ahwo na kpobi (owọ avọ 26). Etenẹ usiuwoma ota nuwou ruọ uwou u no ze evaọ Ebaibol na makọ onọ a rẹ jọ ẹgbede ta na.” Sọ Pọl ọ ginẹ ruọ uwou kpobi, wọhọ epanọ ohwo nana ọ ta na, hayo o ru ere he, Pọl ọ gwọlọ re o thọrọ ekpako obọ Ẹfẹsọs na ẹro ho epanọ ọ rọ ta usiuwoma gbe iyẹrẹ nọ i no rie ze. Luk o kere nọ: “Enọ e rọ [Esia] ẹria kpobi a te yo ẹme Ọnowo na, te e rọ Ju avọ e rọ Griki.” (Iruẹru 19:10) Ẹvẹ ahwo “kpobi” nọ e rrọ Esia a sai ro yo ovuẹ riẹ, kọ eme onana u wuhrẹ omai kpahe usiuwoma nọ ma be ta?
7. Ẹvẹ usiuwoma nọ Pọl ọ ta o sai ro fi obọ họ kẹ ahwo nọ ọ rehọ unu riẹ ta kẹ hẹ?
7 Fikinọ Pọl ọ jẹ ta usiuwoma evaọ ẹgbede je nuwou ruọ uwou, ahwo buobu a yo ovuẹ riẹ. Kọ who roro nnọ enọ i yo usiuwoma Pọl kpobi a daji Ẹfẹsọs, inọ ọvo ọ kwa kpohọ oria ofa nyae kokọ họ, hayo kwa bru imoni riẹ hẹ, hayo kwa kpohọ oria nọ u dhẹ rai oma ha? Vievie. Nẹnẹ na ibuobu a rehọ fiki ẹjiroro itieye na kwa no; ẹsejọhọ whẹ omara who ru ere no. Evaọ oke yena, ahwo a jẹ hai kpohọ Ẹfẹsọs nyae thueki hayo ru eware efa. Etoke nọ a rọ jọ obei na, o sae jọnọ a yo usiuwoma ota Pọl. Eme a re ru nọ a te zihe kpo? Enọ i kurẹriẹ a rẹ ta usiuwoma kẹ amọfa. Ejọ rai dede nọ a kurẹriẹ hẹ, a re gbiku eware nọ a yo evaọ obọ Ẹfẹsọs. Fikiere imoni, erivẹ, hayo ibe-iruiruo a yo uzẹme na, yọ ẹsejọhọ a tẹ rọ ere kurẹriẹ. (Wawo Mak 5:14.) Eme onana u dhesẹ kpahe iyẹrẹ nọ e rẹ sai no usiuwoma nọ whọ rẹ ta ziezi ze?
8. Ẹvẹ o sae jọnọ ahwo nọ e rrọ unuakpọ Esia kpobi a ro yo ovuẹ Uvie na?
8 Nọ Pọl ọ jẹ ta kpahe okenọ ọ rọ kake jẹ ta usiuwoma evaọ obọ Ẹfẹsọs, o kere inọ “ẹthẹ iruo o rovie fihọ” kẹe. (1 Kọr. 16:8, 9) Ẹthẹ iruo vẹ, kọ ẹvẹ u ro rovie fihọ kẹe? Usiuwoma nọ Pọl ọ jẹ ta evaọ obọ Ẹfẹsọs o lẹliẹ emamọ usi na te eria efa. Roro kpahe Kọlọsi, Laọdisia, gbe Hiẹrapọlis, ikpewho esa nọ i thabọ no Ẹfẹsọs omojọ. Pọl o te ewho yena ẹdọvo ho, rekọ emamọ usi na u te rai oma. Ẹpafras yọ ohwo obei. (Kọl. 2:1; 4:12, 13) Kọ o sae jọnọ obọ Ẹfẹsọs oye Ẹpafras o jo yo usiuwoma nọ Pọl ọ ta o te kurẹriẹ? Ebaibol e ta ha. Rekọ o sae jọnọ Ẹpafras ọ jẹ rehọ eme nọ o yo mi Pọl ta usiuwoma evaọ oboriẹ. (Kọl 1:7) O sae jẹ jọnọ ovuẹ Uvie na u te ikpewho wọhọ Filadelfia, Sadis, gbe Thiatira evaọ ikpe nọ Pọl ọ jẹ ta usiuwoma evaọ obọ Ẹfẹsọs.
9. (a) Ọwhọ vẹ o jọ Pọl oma? (b) Eme họ uzoẹme ẹgbukpe ọrọ 2009?
9 Fikiere, ekpako obọ Ẹfẹsọs na a wo ẹjiroro buobu nọ a rẹ rọ rọwo eme ọ Pọl na: “[Me] bi kele uzuazọ mẹ gbe odẹ oware ovoho wọhọ orọ oware nọ o jọ obọ mẹ ghare he, re mẹ ruẹse ru ẹkẹ iruo nọ ite omẹ re jegbe iruẹru odibo ọgba nọ omẹ jọ obọ Ọnowo Jesu mi, re me [se] isẹri usiuwoma aruoriwo Ọghẹnẹ.” Owọ Ebaibol nana a rehọ uzoẹme ẹgbukpe ọrọ 2009 nọ o rẹ kẹ uduotahawọ na noze, onọ o ta nọ: ‘Se Isẹri Usiuwoma na Ziezi.’—Iruẹru 20:24.
Se Isẹri Ziezi Nẹnẹ
10. Ẹvẹ ma rọ riẹ inọ u fo re ma se isẹri ziezi?
10 Orọnikọ ikọ na ọvo a kẹ ujaje na ha inọ a “vuẹ ahwo je se isẹi” ziezi. Okenọ Jesu ọ kparoma ze no nọ ọ jẹ ta ẹme kẹ ilele nọ i kokohọ obọ Galili, nọ a bu te oware wọhọ egba isoi (500), ọ ta kẹ ai nọ: “Fikiere wha wuhrẹ ahwo erẹwho kpobi, wha họ ae ame evaọ odẹ Ọsẹ, gbe Ọmọ gbe Ẹzi Ẹri, wha wuhrẹ ai, re a ru eware kpobi nọ mẹ vuẹ owhai.” Ujaje yena u te Ileleikristi uzẹme kpobi nẹnẹ, wọhọ epanọ eme ọ Jesu i dhesẹ na inọ: “Ri, mẹ avọ owhai a gbẹ jọ kẹse kẹse, makọ te urere akpọ na.”—Mat. 28:19, 20.
11. Obọdẹ iruo vẹ a muẹrohọ Isẹri Jihova nọ a bi ru?
11 Ileleikristi ajọwha a gbe bi koko ujaje yena, be daoma ‘se isẹri usiuwoma na ziezi.’ Ugogo edhere nọ ma bi ro ru onana họ usiuwoma ota nuwou ruọ uwou wọhọ epanọ Pọl ọ ta kẹ ekpako obọ Ẹfẹsọs na. Evaọ obe nọ o kere evaọ 2007 kpahe usiuwoma nọ a ta ziezi, David G. Stewart, ọrọ ọmaha, ọ ta nọ: “Ona nọ Isẹri Jihova a bi ro fi obọ họ kẹ ahwo rai re a riẹ usiuwoma ta ziezi u woma gaga vi onọ omọvo o re jo dikihẹ agbada ta. Rọ kẹ Isẹri Jihova buobu, o rẹ were ai re a ta eware nọ a rọwo kẹ amọfa.” Eme o bi noi ze? “Evaọ 1999, evaọ ahwo udhusoi kpobi nọ mẹ kiẹ riwi evaọ ikpewho-esuo ivẹ jọ, enọ e ta nnọ ahwo ichọche a weze bru rai no a bu vrẹ imane he. Rekọ enọ e ta nnọ Isẹri Jihova a weze bru rai unuẹse buobu no a bu vi udhosa gbe ikpe evaọ ahwo udhusoi kpobi.”
12. (a) Fikieme ma be hai ro zihe kpohọ iwou jọ “unuẹse buobu” evaọ ẹkwotọ mai? (b) Kọ whọ sai gbiku ohwo jọ nọ o nwene uruemu riẹ kpahe ovuẹ mai?
12 O sae jọnọ ahwo nọ a rrọ oria ra a be ta ẹme ọvo na kpahe Isẹri Jihova. O wọhọ nọ a muẹrohọ owhẹ omara no re. Nọ whọ be ta usiuwoma kẹ ahwo nuwou ruọ uwou na, whọ ta usiuwoma kẹ ezae, eyae, gbe izoge no. O sae jọnọ ahwo jọ a re gaviezọ kẹ owhẹ hẹ dede nọ whọ nya bru ai “unuẹse buobu” no. Efa e gaviezọ kẹ owhẹ no nọ whọ ta ẹme no Ebaibol ze kẹ ai. Ghele na, eme ra i tube te ejọ udu te epanọ a rọ jẹ ovuẹ Uvie na rehọ. Ma rẹ sae nya ku iyero itiọnana kpobi nọ ma bi ‘se isẹri usiuwoma na ziezi’ na. Wọhọ epanọ whọ riẹ, ma wo iriruo buobu erọ ahwo nọ e dina dhesẹ isiuru nọ a ta usiuwoma kẹ ai “unuẹse buobu,” rekọ nọ u te oke jọ a te nwene. Ẹsejọhọ oware jọ o via kẹ ae, hayo ohwo rai jọ nọ a you, onọ o wha riẹ ze nọ a ro nwene udu rai. Enẹna a zihe ruọ inievo mai no. Fikiere, ajọ obọ o rọ owhẹ hẹ, o tẹ make rọnọ whọ re nya ku ahwo nọ a gaviezọ kẹ owhẹ kẹle he. Ma re rẹro inọ ahwo kpobi a ti kurẹriẹ hẹ. Rekọ oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ mi omai họ, ma rẹ rọ ajọwha ta usiuwoma na ziezi.
Iyẹrẹ nọ Ma rẹ Sae Riẹ Hẹ
13. Ẹvẹ usiuwoma nọ ma be ta o rẹ sae rọ wha iyẹrẹ nọ ma riẹ hẹ ze?
13 Orọnikọ ahwo nọ Pọl ọ ta usiuwoma kẹ ọvo họ enọ i wo erere no usiuwoma ota riẹ ze he; yọ epọvo na o rrọ k’omai re. Ma rẹ daoma wo obọ ẹsikpobi evaọ usiuwoma ota nuwou ruọ uwou na, ta kẹ utho ahwo nọ ma rẹ sae ta kẹ kpobi. Ma rẹ ta usiuwoma kẹ erivẹ mai, ibe-iruiruo, ibe emọ-isukulu, gbe imoni mai. Kọ ma riẹ oware nọ o rẹ sai no omodawọ nana kpobi ze? Ahwo jọ nọ ma ta usiuwoma kẹ a rẹ sae jowọ ẹsiẹsiẹ. Rọkẹ amọfa, ibi uzẹme na nọ ma kọ họ ae eva e rẹ sae rehọ oke re i te muhọ ẹdhẹ ze. O gbẹ make via ere he, ahwo nọ ma ta usiuwoma kẹ a rẹ sae vuẹ amọfa eme nọ ma ta kẹ ai na, eware nọ ma rọwo, gbe uruemu mai. Ẹhẹ, dede nọ a riẹ hẹ, ahwo nana a bi fi obọ họ wha ibi uzẹme na kpohọ eria nọ e rẹ sae jọ dhẹ via.
14, 15. Eme usiuwoma nọ oniọvo jọ ọ ta o wha ze?
14 Wọhọ oriruo, roro kpahe Ryan avọ Mandi, aye riẹ, enọ e be rria Florida, obọ America. Ryan ọ jọ obọ iruo ta usiuwoma kẹ ibe-oruiruo riẹ jọ. Oghẹrẹ nọ Ryan ọ rẹ gọ ẹgọ jẹ ta ẹme o rẹ were ọzae yena nọ ọ rrọ ohwo egagọ Hindu na gaga. Ryan ọ jẹ hai lele iei ta ẹme kpahe ẹkparomatha gbe uyero enọ i whu no. Evaọ owọwọ ẹdẹjọ ọrọ amara ọsosuọ ẹgbukpe, ọzae nọ ọ rrọ ohwo egagọ Hindu na ọ tẹ nọ aye riẹ, Jodi, oware nọ ọ riẹ kpahe Isẹri Jihova. Aye riẹ nọ ọ rrọ ohwo Kathọlik ọ tẹ ta inọ oware nọ ọ riẹ kpahe Isẹri Jihova kpobi họ a rẹ “ta usiuwoma nuwou ruọ uwou.” Jodi o te kere “Jehovah’s Witnesses” (koyehọ Isẹri Jihova) fihọ Itanẹte, Itanẹte na o te rovie kpohọ Evie evuẹ mai www.watchtower.org. Jodi ọ rehọ emera buobu se Ebaibol, ebe, gbe izoẹme efa nọ e were riẹ evaọ Evie evuẹ na.
15 Uwhremu na, Jodi avọ Mandi a tẹ nyaku oma evaọ iruo enọso nọ a rrọ. Eva e were Mandi re ọ kiyo enọ Jodi. Nọ oke jọ o vrẹ no, ẹme nọ aimava na a keria ta o theri te epanọ Jodi o ro dhesẹ ẹmeọta rai na wọhọ “no Adamu rite Amagẹdọn.” Jodi ọ tẹ rọwo inọ o wuhrẹ Ebaibol kugbei. U kri hi o te muọ ewuhrẹ họ ẹnya. Evaọ amara Akpe ukpe ọvo yena, Jodi o te zihe ruọ owhowho-uvie, evaọ amara Ava ukpe nọ u lele i rie, ọ tẹ họ-ame. O kere nọ: “Enẹna nọ mẹ riẹ uzẹme na no na, eva e be were omẹ gaga.”
16. Eme ma wuhrẹ no oriruo oniọvo obọ Florida na ze kpahe usiuwoma nọ ma re kru oma ga ta?
16 Ryan ọ riẹ hẹ inọ usiuwoma nọ ọ ta kẹ ohwo jọ o te lẹliẹ omọfa jọ kurẹriẹ. Oniọvo nana o yo kpahe oware nọ u no ‘isẹi nọ o se ziezi’ ze. Rekọ o rẹ sae jọnọ whọ ta usiuwoma kẹ ohwo jọ evaọ obọ uwou, obọ iruo, obọ isukulu, hayo evaọ oria ofa, yọ dede nọ whọ riẹ hẹ, onana u fi obọ họ wha uzẹme na se amọfa. Nwane wọhọ epanọ Pọl ọ riẹ oghẹrẹ nọ usiuwoma nọ ọ ta “evaọ Esia” u fi obọ họ kẹ ahwo te he na, ẹsejọhọ whọ rẹ sae riẹ hẹ emamọ iyẹrẹ nọ i no usiuwoma nọ whọ ta ziezi ze. (Se Iruẹru Ikọ Na 23:11; 28:23.) Rekọ o roja gaga re whọ ruabọhọ usiuwoma ota ra.
17. Eme whọ gba riẹ mu nnọ who ti ru evaọ ukpe 2009 nana?
17 Evaọ ukpe 2009 na, joma kru oma ga evaọ usiuwoma ota nuwou ruọ uwou gbe usiuwoma ota idhere efa. Kẹsena ma vẹ te sae ta wọhọ Pọl inọ: “[Me] bi kele uzuazọ mẹ gbe odẹ oware ovoho wọhọ orọ oware nọ o jọ obọ mẹ ghare he, re mẹ ruẹse ru ẹkẹ iruo nọ ite omẹ re jegbe iruẹru odibo ọgba nọ omẹ jọ obọ Ọnowo Jesu mi, re me [se] isẹri usiuwoma aruoriwo Ọghẹnẹ.”
Ẹvẹ Whọ te k’Uyo?
• Ẹvẹ ikọ na Pọl avọ Pita gbe amọfa evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na a rọ ta usiuwoma ziezi?
• Fikieme iyẹrẹ usiuwoma ota mai e rẹ rọ rro vi epanọ ma roro?
• Eme họ uzoẹme ẹgbukpe ọrọ 2009 na, kọ fikieme who je roro nnọ onana u fo?
[Eme nọ a fi ẹgba họ nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 19]
Uzoẹme ẹgbukpe ọrọ 2009 o te jọ: ‘Se isẹri usiuwoma na ziezi.’—Iruẹru Ikọ Na 20:24.
[Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 17]
Ekpako obọ Ẹfẹsọs na a riẹ nnọ Pọl ọ rẹ ta usiuwoma nuwou ruọ uwou
[Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 18]
Ẹvẹ usiuwoma nọ whọ be ta ziezi u ti fi obọ họ kẹ ahwo te?