“Ri! Me Bi Ru Eware Kpobi Fihọ Ekpokpọ”

 1-4. (a) Abọ ọvẹ ifoto uke omobe onana o hẹ were owhẹ nọ who re wo obọ kugbe? (b) Didi ẹruore oziezi a jọ etenẹ dhesẹ k’owhẹ? (c) Didi eria Ebaibol jọ i fiobọhọ ẹruore otiọye?

RI ahwo nọ a wo evawere nọ a rọ uke omobe onana. Whọ hẹ gwọlọ jọ omọvo rai? ‘Ẹhẹ, keme jabọ,’ whọ rẹ ta. Keme onana họ udhedhẹ gbe ọrọwokugbe nọ ahwo kpobi a gwọlọ. Ahwo evioma kpobi—ibiebi, efuafo, erọ ame-ohọ—a be gwa kugbe wọhọ uviuwou ovo. Didi oghọghọ! Didi okugbe! Umuẹro nnọ ahwo ọnana a be ruawa kpahe ore enua hayo idudu ugbarugba ha. Irupre ẹmo-ofio e be raha udhedhẹ nọ orọ idedeghe ogege owowoma ọnana ha. Te isoja, te imoto ẹmo gbe ihwunu e riẹ hẹ. A tube du gwọlọ ukpokpo iporisi dede re udhedhẹ o tẹ jọ họ. Te ẹmo, te uzi-othọ e rọ vievie he. Yọ okaka iwou o riẹ gbe he, keme ohwo kpobi o wo uwou uwowoma nọ o re se orobọ riẹ.

² Who ri emaha eyena! Arozaha rai ọ rẹ wha oghọghọ se ọnọ o bi riwẹ. Kọ didi erao nọ a re lele zaharo! A du gwọlọ egba iteru eva ogege ọnana ha, keme erao na kpobi a rọ udhedhẹ kugbe ohwo gbe omoma rai. Tobọ okpohrokpo avọ omogodẹ na dede a ti zihe ruọ egbẹnyusu no. Ri evra enwranwra nọ i bi godo kp’enẹ av’ene,’ who je yo ile iwoma rai nọ i bi kuoma gbe ohwẹ emaha na vọ evao ehru na. Kakọ ikete evra? Vievie, keme ufuoma gbe oghọghọ nọ u wo oba ha ovo evọ eyero ọnana. Dao i sore idodo eyena, yo ẹvohẹ ame emethẹ na, jẹ jọ oma ra vuhu ẹsasa ọre na. O, re adao ibi-ire nọ erọ ekete na, keme eyehọ owoma ba nọ otọ na o rẹ mọ, enọ e mai woma, wọhọ oware kpobi nọ a rẹ sae ruẹ jẹ reawere riẹ eva ọgbọ urire ọnana nọ ọ wọhọ ogege na.

³ ‘Rekọ dikihẹ tao,’ ohwo jọ ọ sae ta, ‘ekpako na e rọ? Kọ ae a gbe he kuomagbe reawere eyero oghọghọ ọnana?’ Uzẹme, ekpako na erọ etẹe na, rekọ a be wariẹ maha tha. Eva ogege ọnana ohwo ọvuọvo o re whuẹ fiki nnọ ọ kpako hrọ no ho. Emaha na e tẹ kpako te ahwo no, a gbẹ who vi ere he. Jọ ohwo ọ kpako te ikpe 20 hayo ikpe 200, omomọvo ima ahwo nọ e be ria ogege ọnana o wo oghọghọ eva ẹzẹ uzuazọ ọmoha, eva omokpokpọ nọ o gba. Ima ahwo, whọ ta na? Ẹhẹ, ima, keme a bi ru ogege ọnana re o te ẹkuotọ kpobi. Ọ te vọ avọ uzuazọ, udhedhẹ, gbe eru ri te oka avọ oka otọakpọ na, no Fuji ri te Andes, no Hong Kong ri te Mediterranean. Keme a bi nwene otọakpọ kpobi fihọ ogege Aparadase. Ọ te jọ Aparadase nọ a zihe ze fihọ otọakpọ soso.

⁴ ‘Umuẹroho,’ whọ ta? Dede, orọsosuọ, roro eware imuẹro nọ i dhesẹ i rie fihọ uzẹme. O lọhọ k’owhẹ avọ uviuwou ra re wha zọ eva oke nọ eyero ukpokpoma ọnana ọ te vrẹ no, re wha ruọ Aparadase nọ a dhesẹ fihọ uke omobe mai na.a

Obe Nọ O Fotọ Aparadase

 5. (a) Didi obe o fotọ eware enana? (b) Didi idhere jọ onana o jẹ rọ obe nọ o viodẹ?

⁵ Eware urirẹ enana kpobi, gbe imuẹro rai, a fotọ rai eva obe, obe nọ o mai gbunu eva enọ a kere na kpobi. A re se i Ebaibol na. Obe anwae gaga orọ, nọ a kere eria riẹ jọ ikpe 3,500 nọ e vrẹ no. Ghele na, oye họ obe nọ o mai kiekpahe, nọ o kẹ ohrẹ nọ o mae gba je w’iruo eva eyero oke onana. Eruẹaruẹ riẹ e rẹ kpare ẹruore ọsasa kpahe obaro. Oyehọ obe nọ a mae zẹ eva ikuigbe kpobi, unu nọ ubu vi 2,000,000,000 orọ Ebaibol na soso hayo abọ ologbo riẹ jọ a vaha eva evẹrẹ nọ i te 1,810.

 6. Eme o fi ohẹriẹ họ Ebaibol avọ ebe efa nọ ahwo a ta nọ yọ ebe ẹri?

⁶ Obe ẹri ofa nọ a vaha bu te ere orọ họ, yọ ibuobu efa e kpako kẹle iẹe he. Koran ọ Islam o kpako kao vi ikpe 1,400. Buddha avọ Kọnfiushọs a ria ole ikpe 2,500 nọ e vrẹ no, yọ ikere rai e rọ no umuo oke oyena ze. Ikereakere ọ Shinto, a ru rai fihọ epanọ erọ nẹnẹ na umuo ikpe 1,200 nọ e vrẹ no ze. Obe ọ Mọmọn ikpe 160 ọvo okpako te. Ebe ẹri enana ovuọvo nọ orẹ saè ta ikuigbe ohwo akpọ kp’obemu te ikpe 6,000 wọhọ epanọ Ebaibol etariẹ orọ họ. Fikiere, obọ Ebaibol ma re kpohọ re ma wo otoriẹ egagọ ọsosuọ. Oye ovo họ obe nọ u wo ovuẹ rọ kẹ ahwo akpọ kpobi.

 7. Eme ahwo iroro a ta kpahe Ebaibol na?

⁷ Ahwo iroro nọ a no erẹwho kpobi gbe egha iruo kpobi ze, a jiri areghẹ gbe eruu ọrọ ovuẹ Ebaibol na. O duku uzi emama kpahe ẹgbẹgbẹdẹ eware, Sir Isaac Newton, ọ ta nọ: “Eriariẹ evuevo nọ i wo imuẹro te Ebaibol na e rọ họ.” Patrick Henry, ọkobaro enọ ejọ obọ America ta nọ a “nwene isuẹsu, nọ a riẹ odẹ ziezi fiki ẹme” nọ ọ ta nnọ: “Ebaibol na ọ ghare te ebe efa kpobi nọ a kere.” Tobọ ọkiroro ologbo ahwo Hindu na, Mohandas K. Gandhi, ọ ta kẹ egọvena ahwo Britain eva obọ India nnọ: “Okenọ orẹwho ra avọ omẹ a te kokoma họ eva iwuhrẹ ọ Kristi nọ erọ Ovuẹ obọ Ugbehru na, yọ ma fi idhọvẹ erẹwho mai evo kparobọ no ho, rekọ erọ akpọ na kpobi.” Gandhi ọ jẹ ta ẹme kpahe Matiu izou 5 ri te 7 eva Ebaibol na. Se izou obe enana koma ra re who ri sọ ovuẹ ogaga rai o te sasa owhẹ oma ha.

Ebaibol Na—Obe Ovatha-ọre

 8, 9. (a) Fikieme o jẹ thọ re a se Ebaibol na obe Ukiediwo-ọre? (b) Ẹvẹ a ro kere Ebaibol na, yọ eva eteoke ọvẹ? (c) Fikieme a jẹ sai se Ebaibol na nọ uwou-ebe? (d) Bro ezae a ro kere Ebaibol na? (e) Didi osẹri ahwo ọnana jọ a kẹ kpahe Ehri nọ Ebaibol na o nọ ze?

⁸ Hẹriẹ no onọ ibuobu i roro, Ebaibol na yọ okwakwa aruorovie ahwo Ukiediwo-ọre he, hayo kọ ọ dẹ oro họ aruorovie ọyena oma. Inwene oma Ebaibol na kpobi a kere eva erẹwho Ovatha-ọre. Ahwo nọ a kere i rie fihotọ kpobi yọ ahwo Ovatha-ọre. Odu ikpe re Buddha ọ tẹ te jọ, evaọ ukpe 1513 B.C.E., Mosis, nọ ọ ria abọ Udevie Ovatha-ọre, Ọghẹnẹ ọ tẹ rehiẹe ro kere obe ọsosuọ Ebaibol na nọ a re se Emuhọ. Nọ emuhọ ọnana ze, Ebaibol na i te lele uzoẹme oro na ri te obe urere riẹ nọ a re se Eviavia. A ku Ebaibol na họ eva ukpe 98 C.E., ole ikpe 600 nọ Buddha ọ ria no. Whọ riẹ nọ ebe 66 e rọ eva Ebaibol na? Ẹhẹ, Ebaibol na yọ uwou-ebe kẹ omobọriẹ!

⁹ Enẹ, eva eteoke nọ ọ vrẹ ikpe 1,600 no oke Mosis ze, ezae 40 jọ i wo obọ kugbe ekere ikereakere Ebaibol na nọ e rọo kugbe gaga na. Ae a se isẹri nnọ ogaga nọ a ro kere ikereakere rai u kpehru vi erọ ohwo gheghe. Oleleikristi nọ a re se Pọl ukọ na o kere nọ: “Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku Ikereakere na kpobi, yọ erọ erere rọ kẹ ewuhrẹ, rọ kẹ ọwhọkuo, rọ kẹ eware ekpọvio, rọ kẹ utheubro eva ẹrẹreokie.”b (2 Timoti 3:16) Yọ Pita ukọ na odhesẹ nnọ: “Eruẹaruẹ Ikereakere evuevo i no otọofa obọ ohwo jọ ze he. Keme oke ovuovo ojọ nọ eruẹaruẹ i no oreva ohwo ze he, rekọ ahwo a ta no obọ Ọghẹnẹ ze epanọ ẹzi ẹri o mu rai rọ ta.”—2 Pita 1:20, 21; 2 Samuẹl 23:2; Luk 1:70.

10. (a) Ẹvẹ Ebaibol na iro te oke mai onana? (b) Fikieme ma je wo imuẹro nnọ Ebaibol ọsosuọ nọ a rehọ ẹzi kere na egbẹ riẹ?

¹⁰ Oware jọ nọ u gbunu gaga re kọ edhere nọ Ebaibol na iro te inẹnẹ na. Evaọ idu ikpe buobu, tao re a te ti du ku epanọ a rẹ rehọ igwe kporo ebe ole ikpe 500 nọ e vrẹ no, obọ gheghe a je ro kere Ebaibol na. Iruo eriariẹ anwae efa evuero nọ a ro oma kpotọ kere jẹ wariẹ kere te ere erọ họ. A kere i rie unuẹse buobu, rekọ avọ ẹro omuhotọ ologbo. Enọ e rehọ obọ kere aru imikerejọthọ esese jọ evo, yọ ẹwawọ enana o te rovie ekere ọsosuọ nọ a rehọ ẹwẹ Ọghẹnẹ kere. Ọgba eriariẹ gaga kpahe ikereakere obọ Ebaibol na, Sir Frederic Kenyon, ọ ta nọ: “Otọhotọ urere nọ ma he ro wo avro sọ Ikereakere na i te omai obọ oghẹrẹ nọ a keri rai, u no rie no.” Nẹnẹ na, ikereakere nọ a rọ obọ kere erọ Ebaibol na hayo abọ jọ riẹ nọ e gbẹ rọ i bu te 16,000, ejọ rai dede erọ no anwọ oke ikpe ẹgba avivẹ re Kristi ọ tẹ ze. Ofariẹ, efafa egbagba erọ nọ a fa no evẹrẹ Hibru, Aramaik, gbe Grik, nọ a ro kere Ebaibol na eva emuhọ, fihọ enwene evẹrẹ kpobi no evaọ otọakpọ na.

11. Didi eware jọ a duku eva oge ọnana nọ e rọo kugbe ikere Ebaibol na?

¹¹ Ejọ e be daoma ta eyoma fihọ Ebaibol na uzou nnọ egba ha. Dede, na ekiẹotọ ejọ ikpewho nọ eraha no tọ ku ikere gbe eware imuẹro efa evaọ etọ Ebaibol nọ i dhesẹ avọ imuẹro kpobi nnọ ahwo gbe eria nọ a fodẹ makọ eva ikere Ebaibol nọ e mae kpako kpobi na, eghinẹ jọ. A tọ ku eware imuẹro nọ i dhesẹ nọ owhe akpọ kpobi o ghine ku, ọnọ Ebaibol eta nọ ọ via vrẹ ikpe 4,000 nọ i kpemu, eva ẹdẹ Noa. Kpahe onana, Prince Mikasa, ọkiẹotọ nọ ọ viẹodẹ gaga, ọ ta nọ: “Kọ owhe ọghinẹ jọ? . . . Uzẹme na nnọ owhe ọghinẹ jọ a dhesi rie vevẹ avọ imuẹro.”c

Ọghẹnẹ ọ Ebaibol Na

12. (a) Eme isẹkoko jọ e ta kpahe Ọghẹnẹ? (b) Fikieme Ebaibol ejẹ ta ẹme kpahe Ọghẹnẹ wọhọ Ọsẹ? (c) Eme Ebaibol idhesẹ nọ odẹ Ọghẹnẹ orọ?

¹² Epanọ ahwo jọ a mienu kpahe Ebaibol na, efa e mienu kpahe sọ Ọghẹnẹ Erumeru ọ rọ. (2 Pita 3:3-7) A ta nọ, ‘Ẹvẹ mẹ rọ rọo nọ Ọghẹnẹ ọ rọ, kpakiyọ mẹ sae rue riẹ hẹ? Kọ imuẹro e rọ nnọ Ọmemama nọ a rẹ ruẹ hẹ, nọ o kpehru vi ohwo, ọghinẹ rọ? Kọ ogbẹrọnọ eva eware kpobi Ọghẹnẹ ọ be ria?’ Efa e ta nọ, ‘Ọghẹnẹ hayo Buddha ọ rọ họ.’ Dede, Ebaibol idhesẹ nnọ epanọ mai kpobi a wo uzuazọ ẹkwoma ọsẹ otọakpọ na, ere ọsẹ gbe oni ọsosuọ mai a wo uzuazọ mi Ọsẹ obọ odhiwu, hayo Ọmemama, nọ odẹ oma riẹ orọ Jihova.—Olezi 83:18; 100:3; Aizaya 12:2; 26:4.

13. Eva idhere ivẹ evẹ Jihova o ro rovie oma riẹ kẹ ahwo?

¹³ Jihova o rovie oma riẹ kẹ ahwo ẹkuoma idhere ivẹ nọ erọ oma via. Edhere nọ ọ mae ro kọ ẹkuoma Ebaibol na, nọ o rovie uzẹme riẹ gbe ẹjiroro ebẹdẹ bẹdẹ riẹ. (Jọn 17:17; 1 Pita 1:24, 25) Edhere avivẹ kọ ẹkuoma emama riẹ. Nọ a riwi eware igbenu nọ e wariẹ rai họ, ahwo buobu a te ti vuhu mu nnọ Ọghẹnẹ-Ọmemama ọ rẹ jọ hrọ nọ o dhesẹ oma irurẹ riẹ via ẹkuoma iruẹru riẹ.—Eviavia 15:3, 4.

14. Eme Ebaibol eta kẹ omai kpahe Jihova?

¹⁴ Jihova Ọghẹnẹ họ Ọnoweme ọ Ebaibol na. Ọye họ Ẹzi Ologbo na, nọ ọ rẹ ria bẹdẹ bẹdẹ. (Jọn 4:24; Olezi 90:1, 2) Odẹ riẹ “Jihova” u se iroro kpohọ ẹjiroro riẹ kpahe emama riẹ. Ẹjiroro riẹ ọrọ nnọ o re ru odẹ ulogbo riẹ na fua ẹkwoma ẹraha nọ ọ rẹ raha iruumuomu o ve siwi enọ i you rie re a ria aparadase otọakpọ. (Ọnyano 6:2-8; Aizaya 35:1, 2) Nọ ọ rọ Ọghẹnẹ Erumeru na, o wo ogaga nọ o ro ru onana. Wọhọ Ọmemama ehrugbakpọ soso, o kpehru thethabọ vi eghẹnẹ gbe edhọ erẹwho gheghe.—Aizaya 42:5, 8; Olezi 115:1, 4-8.

15. Ewuhrẹ emama nọ ahwo eriariẹ a wuhrẹ o su kpohọ ẹme ekuhọ ọvẹ?

¹⁵ Eva egba ikpe kẹle na, ahwo eriariẹ otọ-okiẹ a fi oke buobu họ ewhuhrẹ iruẹru emama na. Kọ didi ẹme a ro kuhọ? Omọvo ekobaro eva ewuhrẹ ẹlẹtriki, ọgba-eriariẹ ọ Britain nọ a re se Lord Kelvin, ọ ta nọ: “Mẹ rọo, nnọ epanọ a muẹrohotọ wuhrẹ eriariẹ otọ-okiẹ te, ere i re le omai thabọ no oware wọhọ ọghẹnọrọhọ te.” Ọgba-eriariẹ nọ a yẹ eva obọ Europe, nọ a re se Albert Einstein, dede nọ a riẹ riẹ nọ ọye ohwo ọghẹnọrọhọ, ọ feva enẹ: “U te k’omẹ re me . . . roro kpahe ọruẹrẹhotọ ogbunu ehrugbakpọ, nọ ma rẹ sae ruẹ ẹmẹroro riẹ ọvo, re mẹ jẹ daoma avọ omaurokpotọ wo otoriẹ makọ amabọ ọkakao ọrọ ẹvori eriariẹ nọ o dhesẹ makọ oma via eva emama na.” Ọgba eriariẹ Amerika nọ o wo osa-ajiri Nobẹl, Arthur Holly Compton, ọ ta nọ: “Ẹkpatiẹ erovie orovie ehrugbakpọ, o se isẹri kpahe uzẹme ẹme nọ ọ mai wo urirẹ kpobi nọ a ta—‘Evaọ emuhọ Ọghẹnẹ.’” Eme emuhọ Ebaibol na eye o je se na.

16. Ẹvẹ ehrugbakpọ o ro ru areghẹ gbe ogaga emama Ọghẹnẹ ro?

¹⁶ Otiẹsejọ, isu erẹwho ilogbo a re seha kpahe ogaga ẹvori rai gbe irueru eriariẹ nọ a ru nọ a sai ro fi obọ ehru obe kparoobọ. Rekọ ẹvẹ ekọ obọ ehru rai ekao te nọ a tẹ rehọ ae wawo ọvẹre nọ ọ be dhẹ otọakpọ wariẹ, gbe ekpọ nọ e be dhẹ ọre wariẹ! Ẹvẹ iruẹru ohwo akpọ gheghe e kao te re a rehọ ae wawo emama Jihova nọ ọ rọ ma ima ruru ima ekpọ idhiwu, nọ ọvuọvo rai o wo ima ruru ima ere wọhọ ọmai na, gbe epanọ o ro koko ai họ je fi ai họ evevẹ otafe ehru na eva oke nọ u wo oba ha! (Olezi 19:1, 2; Job 26:7, 14) Gheghe he nọ Jihova o biro riwi ahwo wọhọ ebaka gheghe, gbe erẹwho ilogbo na “wọhọ oware ovuovo ho.”—Aizaya 40:13-18, 22.

17. Fikieme u ro wo iroro re a fievahọ nnọ Ọmemama ọ rọ?

¹⁷ Whọ be ria eva uwou? Ẹsejọhọ whẹ ọvo ọ bọ uwou na ha, hayo whọ riẹ ohwo nọ ọ bọ riẹ gbe he. Dede, fiki nnọ whọ riẹ ọnọ ọ bọ riẹ hẹ o rẹ whaha owhẹ uzẹme na ẹrọwọ họ, nnọ ohwo nọ o wo ẹvori eriariẹ jọ ọ bọ riẹ. Re ohwo o roro nọ uwou na ovo o bọ oma riẹ, yọ ugheghẹ! Kọ, nọ ehrugbakpọ ologbo na, gbe eware kpobi nọ e riẹ, e gwọlọ ogaga ẹvori nọ ọ ro vi ere thesiwa re a rọ bọe, kọ u gbe wo iroro re a kuei họ nnọ Ọmemama Ọgbaeriariẹ ọ rọ? Uzẹme, ohwo otutuhẹ ọvo ọ rẹ sae jọ ubiudu riẹ ta nọ, “Jihova ọ rọ họ.”—Olezi 14:1; Ahwo Hibru 3:4.

18. Eme o dhesẹ nọ Ọghẹnẹ yọ ohwo, nọ o fo nọ a jiri?

¹⁸ Igbunu urirẹ nọ e wariẹ omai họ—idodo na, evra, erao, omama ugbunu nọ a re se ohwo, igbenu uzuazọ gbe eyẹ—enana kpobi i sisẹri kẹ Olori Eriariẹ nọ a rẹ ruẹ hẹ nọ o ru rai. (Ahwo Romu 1:20) Oria nọ eriariẹ e rọ, iroro e rẹ jariẹ re, Oria nọ iroro e rọ, ohwo ọ rẹ jariẹ re. Eriariẹ nọ e mai kpehru kpobi erọ Ọnọ Ọmaero, Ọmemama eware kpobi nọ e be ria, ọnọ ọ rọ Eyeri uzuazọ. (Olezi 36:9) Ọmemama na o ghine fo kẹ ajiri gbe oro kpobi.—Olezi 104:24; Eviavia 4:11.

19. (a) Fikieme orẹwho ovuovo nẹnẹ na o gbẹ sae ta nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ ra obufikparọ eva ẹmo ho? (b) Fikieme Ọghẹnẹ o gbe wo obọ ovo kugbe emo erẹwho na ha?

¹⁹ Ejọ e rọ nọ ẹrọwọ rai kpahe Ọghẹnẹ o nuhu fiki eware egaga nọ e via evaọ Ẹmo Akpọ II. Eva oke oyena erẹwho kpobi i je se ọvuọ “Ọghẹnẹ” riẹ, jọ ọrọ egaga Cathọlic hayo erọ Protẹstant hayo egaga Ovatha-ọre. Kọ a sae ta nnọ “Ọghẹnẹ” ọ rehọ obokparọ kẹ erẹwho enana jọ, ọ jẹ kuvẹ nọ a fi efa kparobọ? Ebaibol idhesẹ nọ erẹwho enena ọvuọvo o je se Ọghẹnẹ uzẹme na ha. Jihova Ọghẹnẹ, Ọmemama odhiwu gbe otọakpọ, o wo obọ kugbe ozighi gbe emo erẹwho na ha. (1 Ahwo Kọrint 14:33) Iroro riẹ i kpehru thabọ vi erọ erẹwho otọakpọ na nọ i bi hrowo esuo je fi emo na. (Aizaya 55:8, 9) Erere, ukoko uzẹme gbe egaga Jihova i wo obọ kugbe emo erẹwho na ha. Jihova o kpehru thabọ vi eghẹnẹ erẹwho na. Ọrọ oghẹrẹ sa fiki nnọ ọye họ Ọghẹnẹ ezae gbe eyae erẹwho na kpobi nọ i you udhedhẹ. Epanọ Ebaibol e ta: “Ọghẹnẹ o wo ọriẹwẹ hẹ, rekọ eva erẹwho na kpobi ohwo nọ ọ dhozọ riẹ je ru iruo ẹrẹreokie kpobi ọ rẹ jẹ rehọ.” (Iruẹru 10:34, 35) Ahwo nọ a wo eva ẹrẹreokie eva erẹwho kpobi a bi wuhrẹ Ebaibol na enẹna je bi dede egagọ “Ọghẹnẹ [uzẹme] nọ ọ rẹ kẹ udhedhẹ,” Ọmemama ahwo akpọ kpobi.—Ahwo Romu 16:20; Iruẹru 17:24-27.

20. Eme o dhesẹ nọ Ahwoichọche a rọ ileleikristi hi, yọ a mukpahe Ọghẹnẹ?

²⁰ Ahwo jọ a rẹ riobọhọ ẹhẹriẹ gbe ọviẹwẹ nọ e rọ egagọ Ahwoichọche, enọ e ta nọ a bi lele Ebaibol na. A rẹ ta re nnọ, ‘Ẹvẹ mẹ sai ro fievahọ Ọghẹnẹ Ebaibol na, kpakiyọ erẹwho nọ i wo Ebaibol na a rọ usu enọ i bi muọwhọ kwa egbọudu enua koko?’ Uzẹme na họ, nọ Ebaibol na egbẹ rọ uzẹme oke kpobi na, erẹwho Ahwoichọche na a ti thabọ no Ileleikristi Ebaibol na wọhọ epanọ Ẹroro Ehru akpọ o thabọ no Ẹroro Otọ akpọ na. Ọviẹwẹ gheghe a be rọ ta nọ ae Ileleikristi. A wo Ebaibol na, rekọ a re yoẹme kẹ iwuhrẹ riẹ hẹ. Osu Amerika nọ ọ kẹ udu nnọ a gbolo ọgbọudu-enua ọsosuọ fihọ Hiroshima ọ ta nọ: “O, ma he wo ohwo wọhọ Aizaya hayo Pọl Ọrezi!”—re a kpọ ahwo vi eva ozighi akpọ na. Ọ hẹ rọwo kugbe Aizaya ọ Ebaibol na, o he gbolo ọgbọudu-enua ha, keme Aizaya ọ ta nọ a re ‘duwu egbọdọ zihe ruọ etọẹkpẹ, gbe izuẹ zihe ruọ ubru-ebe.’ Ofariẹ, Pọl ọ Ebaibol na họ ọnọ ọ ta nọ: “Ma bi fiẹmo epanọ ma rọ eva iwo ho. Keme ekuakua ẹmo mai e rọ iwo ho.” (Aizaya 2:4; 2 Ahwo Kọrint 10:3, 4) Dede, ukpenọ a nya lele ohrẹ areghẹ nọ orọ Ebaibol na, erẹwho Ahwoichọche na a te fi oma họ ohrẹ odhẹ ekuakua ẹmo nọ urekpe. A tẹ make rehọ unu ta nọ ae Ileleikristi nọ i bi yoẹme Ebaibol na, ọrue gheghe. O gba rai họ nnọ a rẹ riẹriẹ ovao ku ẹdhoguo Ọghẹnẹ fiki nnọ a ru oreva riẹ hẹ.—Matiu 7:18-23; Zefanaya 1:17, 18.

Emama gbe Igbunu Jihova

21. Fikieme uje wo iroro re ma se avro ba ewo kpahe igbunu Ọghẹnẹ?

²¹ Jihova ọ rẹ ma, je ru igbunu. O sai gbe owhẹ unu kpahe ame ozihe ruọ azẹ, ẹhẹriẹ Abade Ọwawae, ọmọtẹ nọ ọ riẹ ọzae he nọ o yẹ Jesu, gbe igbunu efa nọ a kere fihọ Ebaibol na? Fiki nnọ ohwo o wo umutho ogaga iroro, o sae jọ nọ o re wo otoriẹ epanọ igbunu enana jọ e rọ via ha, epa ọvo na nọ ọ sae riotọ igbunu ọre na nọ ọ rẹ vatha je kiediwẹ kẹdẹ kẹdẹ na ha. Emama ohwo yọ igbunu. Ohwo oke onana ọ ruẹ igbunu eyena ha, rekọ ọ riẹ nọ o via, keme ọ rọ uzuazọ kpobi gbe ehrugbakpọ na kpobi yọ igbunu evo nọ i wo oba ha. Kọ, ma rẹ vro, okenọ Ẹme Ọghẹnẹ, Ebaibol na e tẹ ta nọ o ru igbunu jọ eva oke jọ nọ a dhesẹ, dede nọ a gbẹ gwọlọ igbunu itieye na nẹnẹ hẹ?

22. Dhesẹ omama ọsosuọ Ọghẹnẹ.

²² Emama Jihova kpobi yọ eware i didi nọ i gbunu! Dede, omama ọsosuọ riẹ họ onọ o mai gbunu kpobi. Oyena họ omama nọ ọ ma Ọmọ ẹzi, “ọtuyẹ” riẹ. (Ahwo Kọlọsi 1:15) Ọmọ obọ odhiwu ọnana a se rie “Ẹme na.” Ige nọ i wunu hu nọ a mae no, ọ yọ ze otọakpọ ọnana a te sei “ohwo na, Kristi Jesu.” (1 Timoti 2:5) Oke oyena a ta kpahe iẹe: “Ẹme na o te zihe ruọ ohwo, ọ tẹ ze ria udevie mai, ma ruẹ oruaro riẹ, oruaro wọhọ orọ ọmọ ọvo nọ ọsẹ o yẹ, aruoriwo avọ uzẹme e vọ riẹ eva.”—Jọn 1:14.

23. (a) Ẹvẹ a sae fotọ oyerekugbe nọ ọ rọ udevie Ọghẹnẹ avọ Ọmọ riẹ? (b) Ẹkwoma Ọmọ riẹ, eme Jihova ọ ma?

²³ Oyerekugbe nọ ọ rọ udevie Jihova avọ Ọmọ riẹ a sae rehọ iẹe dhesẹ ọnọ ọ rẹ jọ udevie oruiruo nọ o wo iruo obọriẹ avọ ọmọ riẹ eva uwou-iruo, oria nọ ọmọ na o je fiobọhọ ku eware nọ ọsẹ riẹ ọ ma oma rai fihotọ no. Ẹkwoma Ọmọ ọtunyẹ riẹ nọ ọ rọ oruiruo kugbei, Jihova ọrọ ma emama ẹzi efa buobu, emọ Ọghẹnẹ. Uwhruemu ona enana e tẹ ghọghọ nọ a ruẹ Ọmọ Jihova, Olori Iruiruo riẹ, nọ o je ru idhiwu nọ a rẹ ruẹ gbe otọakpọ nọ ma be ria na. who wo arro kpahe sọ a ma eware enana? Ikpe idu buobu e vrẹ no, Jihova ọ tẹ nọ ọzae jọ nọ o wo ẹrọwọ: “Diẹse whọ jọ okenọ me fi otọhotọ akpọ na họ? Ta k’omẹ orọ nọ whọ riẹ otọriẹ. Nọ isi ohiohiẹ e so unu ovo, nọ emọ Ọghẹnẹ kpobi a je do edo oghọghọ?”—Job 38:4, 7; Jọn 1:3.

24. (a) Didi omama Ọghẹnẹ obọ otọakpọ jọ o viodẹ, kọ eva idhere evẹ? (b) Fikieme u gbe wo iroro ho, re a ta nọ ohwo o hrerẹ kpehru no erao ze?

²⁴ Nọ oke u te, Jihova ọ tẹ ma eware nọ i wo uzuazọ, nọ a rẹ ruẹ fihọ otọakpọ onana, ekakọ, ire, idodo, iyei, evra, gbe erao na. (Emuhọ 1:11-13, 20-25) Kẹsena Ọghẹnẹ ọ tẹ ta kẹ Olori Iruiruo riẹ: “Jọ ma ma ohwo evaọ uwoho mai, re o tho omai . . . Koyehọ Ọghẹnẹ ọ rehọ uwoho riẹ ma ohwo, evaọ uwoho oma Ọghẹnẹ ọrọ mae; ọzae gbe aye ọ ma ra e.” (Emuhọ 1:26, 27) Nọ a mae evaọ uwoho gbe ithatho Ọghẹnẹ na, avọ ekwakwa oma ilogbo Ọghẹnẹ, erọ uyoyou, areghẹ, uvi ẹdhoguo, gbe ogaga, ohwo ọsosuọ na o kpehru thethabọ vi erao na. Ohwo ọ rọ ọkwa riẹ sa hẹriẹ oma no erao na, fiki nnọ ọ rẹ sai roro iroro, ọ sae ma oma kpohọ obaro, yọ ọ sae gọ Ọghẹnẹ. Erao i wo ogagairoro nọ a re ro roro ho, rekọ era onosarai a re ro yerẹ. Ẹvẹ o kare iroro te, re a ta nọ Ọmemama ọ rọ họ, rekọ nnọ ohwo nọ a ma avọ efe oma gbe eriariẹ na, o hrerẹ kpehru no erao ikpokpotọ nọ i wo areghẹ hẹ ze!—Olezi 92:6, 7; 139:14.

25, 26. (a) Didi obaro ologbo jọ a fihọ kẹ ohwo? (b) Fikieme idhọvẹ ahwo nọ a re bu otọakpọ na hrọ e gbẹ jọ họ?

²⁵ Ọghẹnẹ o fi ohwo họ “ọgbọ eva Idẹn, abọ ovatha-ọre.” Ọgbọ omawere ọ jọ, wọhọ ọgbọ nọ ọ rọ uke obe onana, dede okeyena ahwo imava evo e jariẹ, Adam avọ aye riẹ. Aparadase ọsosuọ ọnana ọ gbẹ riẹ hẹ, Owhe ẹdẹ Noa ọ raha e riẹ no. Rekọ a riẹ okegbe oria nọ ọ jọ eva obọ Udevie Ovatha-ọre, keme ithẹ jọ nọ a se odẹ eva Ebaibol nọ i je su ei vrẹ e gbẹ riẹ te inẹnẹ na. (Emuhọ 2:7-14) Ohwo o te wo uvẹ ulogbo nọ ọ rẹ rọ rehọ ọgbọ ọnana wọhọ udevie, nọ o re no vaha ruọ otọakpọ na soso ọ vẹ kọ e kpobi, ru ei fihọ aparadase akpọ soso.—Aizaya 45:12, 18.

²⁶ Epanọ Ọghẹnẹ avọ Ọmọ riẹ a rọ iruiruo na, ere re Ọghẹnẹ ọ rehọ iruo kẹ ohwo eva obọ otọakpọ obonẹ. (Jọn 5:17) Rọ kẹ Adam avọ Ivi, ọzae avọ aye ọsosuọ, ọ ta nọ: “Wha yiẹ, wha vi, re wha vọ eva otọakpọ na re wha woi, re wha wuzou iyei obọ abade gbe evra obọ ehru gbe eware kpobi nọ i wo uzuazọ nọ e be nya eva otọakpọ na.” (Emuhọ 1:28) Kọ onana u dhesẹ nnọ ohwo o re vi, vọ otọakpọ na no, yọ ogbe bi vi bẹsenọ otọakpọ na o rẹ vọ kpọhọ hwẹ? Ijo. Ohwo ọ tẹ ta kowhẹ nọ who ku iti vọ egho, who re gbe ku bẹsenọ iti na e rẹ vọ egho na kiọkọ jẹ kpọhọ hwẹ fihọ emẹjẹ na ha. Who re ku egho na vọ, whọ vẹ dobọji. Epaọvo na re, ujaje Jihova rọ kẹ ohwo nọ, “Wha vọ eva otọakpọ na,” u dhesẹ ẹjiroro nnọ otọakpọ na o vọ ziezi epanọ u ro kiehọ ahwo oma, kẹsena emọ iyiẹ evaọ obọ otọakpọ obenẹ evẹ dobọji. Onana o rẹ wha idhọvẹ eruevo tha ha eva okugbe ahwo akpọ nọ ọ gba. Evaọ akpọ inẹnẹ nọ ahwo ajọ gba ha ọvo, ẹme ahwo a bu hrọ ọ jẹ wha idhọvẹ tha.

Eware Iyoma—Fikieme Ọghẹnẹ Ọ Jẹ Kẹ ai Ụvẹ?

27. Didi enọ jọ enẹna egwọlọ uyo?

²⁷ Otẹrọnọ ẹjiroro Ọghẹnẹ họ ọ rẹ bọ otọakpọ aparadase, kẹvẹ otọakpọ na nẹnẹ na o jẹ vọ avọ emuemu, uye, gbe uweli? Otẹrọnọ Ọghẹnẹ họ Erumeru, kọ fikieme ọ jẹ kuvẹ nọ eware enana e jọ kri te ere? Kọ ẹruore ọ riẹ nnọ iye mai na i ti re? Eme Baibol eta?

28. Ẹvẹ ọwọsuọ ọ rọ ruọ ọgbọ Aparadase na?

²⁸ Ebaibol idhesẹ nnọ uye ohwo akpọ u muhọ okenọ omọvo emọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọso ogaga-esuo Jihova, hayo isuẹsu riẹ. (Ahwo Romu 1:20; Olezi 103:22, NW Ref. Bi., ftn.) Avro ọ riẹ hẹ, anjẹle ọnana ọjọ omọvo enọ e ghọghọ okenọ a ruẹ emama ohwo. Rekọ uvo-uthethe gbe oma-oro e tẹ ruọ ubiudu riẹ, o te wo isiuru nnọ Adam avọ Ivi a rẹ gọ e ukpenọ a gọ Ọmemama rai, Jihova. Nọ ọ taẹme ẹkwoma araumuemu, wọhọ epanọ ọbo-eme ọ rẹ taẹme ẹkwoma oware nọ a kare, anjẹle ọnana ọ tẹ liẹliẹ Ivi re ọ ghọẹmeeyo kẹ Ọghẹnẹ Erumeru. Adam ọzae riẹ o te lele iei ruọ aghọẹmeeyo.—Emuhọ 2:15-17; 3:1-6; Jemis 1:14, 15.

29. (a) Didi eme avro jọ erọ oma via nọ a re kuhọ? (b) Ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ rọ kpahe fihọ ẹme ọwọsuọ na? (c) Ẹvẹ whọ sae ro wo obọ kugbe uyo nọ a rẹ kpahe fihọ eme-ẹkoko Setan?

²⁹ Anjẹle ọwọsuọ ọyena a tẹ te riẹ e wọhọ “araumuomu ọsosuọ na.” (Eviavia 12:9; 2 Ahwo Kọrint 11:3) A se rie re nnọ Setan, nọ otọ riẹ o rọ “Omukpahọ,” gbe Ẹdhọ, nọ otọ riẹ orọ “Ọtaraha.” Ọ kpare avro kpahe ekiẹrẹe gbe ẹrẹreokie isuẹsu nọ Jihova o bi ro su otọakpọ na, ọ tẹ jẹ robọsudu ta kẹ Ọghẹnẹ nnọ ọye, Setan, ọ sai ti ku ahwo kpobi rẹriẹ no egagọ uzẹme. Ọghẹnẹ ọ rehọ uvẹ nọ u te ikpe 6,000 kẹ Setan re ọ daoma dhesẹ ẹme-udu riẹ na, re ẹme-avro kpahe ogaga-esuo Jihova na a ku ei họ bẹdẹ bẹdẹ. Esuo-ohwo ababọ Ọghẹnẹ o kie muotọ. Rekọ te ezae te eyae nọ i wo ẹrọwọ, nọ Jesu ọrọ oriruo nọ ọ mae viẹodẹ, a dhesẹ omaurokpotọ rai kẹ Ọghẹnẹ eva otọ edawọ nọ e mae ga, dhesẹ uzẹme Jihova, je dhesẹ Ẹdhọ na fihọ oguilaya. (Luk 4:1-13; Job 1:7-12; 2:1-6; 27:5) Whẹ oma ra re, whọ sae jọ ohwo nọ okru ọgbakiete. (Itẹ 27:11) Rekọ Setan ọvo họ ọwegrẹ nọ o bi kpokpo omai hi. Kọ ọwegrẹ ọfa ọvẹ ọ riẹ?

Ọwegrẹ Na—Uwhu

30. Eme Ikereakere na e ta kpahe uye nọ u re te ohwo fiki aghọẹmeeyo?

³⁰ Ọghẹnẹ ọ ta uye nọ u re te aghọẹmeeyo—uwho. Nọ o je bruoziẹ kpe aye ọsosuọ na, Jihova ọ ta nọ: “Me re ti ru edada eyẹ ra buẹ, eva uweri who je ti yẹ emọ. Ẹgwọlọ ra obọ ọzae ra whọ jẹ rue riẹ, ọye o re ti su owhẹ.” Rọ kẹ Adam ọzae na, ọ ta nọ: “Eva ẹroyẹ whọ jẹ ria, bẹsenọ who ti zihe-kpo ẹkpẹ, keme ọye who nọ ze. Keme whẹ ẹkpẹ, jẹruọ ẹkpẹ who re ti zihe rua.” (Emuhọ 3:16-19) Ọzae avọ aye nọ a yoẹme he na a te le ai no Aparadase oghọghọ fihọ otọakpọ nọ a kọ họ. Oke u te a te whu.—Emuhọ 5:5.

31. Eme họ uzioraha, kọ eme o wha se ohwo akpọ?

³¹ Adam avọ Ivi a kie no oka ẹgbagba tao re a te te mu emọ họ eyẹ. Ahwo kpobi nẹnẹ na yọ emọ rai eva sebaẹgba, fikiere ai kpobi a re whuẹ. Okere Ebaibol jọ ọ faotọ, riẹ eva eme enana: “Uzioraha orọ fiki omọvo vaha ruọ akpọ na, gbe uwhu fiki izieraha, fikiere uwhu u te zite ahwo kpobi keme ahwo kpobi a raha uzi.” Eme họ “uzioraha” onana? Oye họ ekie kpotọ siọ oka ẹgbagba ba, hayo ekiete na. Jihova Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ hayo sẹro uzuazọ oware nọ o gba ha ha. Fiki nnọ ahwo kpobi a reuku uzioraha gbe sebaẹgba no obọ Adam ohwo ọsosuọ ze, uwhu u te bi “su wọhọ ovie” udevie ahwo. (Ahwo Romu 5:12, 14) Ohwo nọ o kie no na o re whuẹ, edhere ọvo na nọ erao na i re whuẹ.—Ọtausiuwoma Na 3:19-21.

32. Ẹvẹ Ebaibol i dhesẹ uwhu nọ ma reuku riẹ na?

³² Eme họ “uwhu” onana? Uwhu ukuaroku uzuazọ. Ọghẹnẹ ọ kẹ ohwo ẹruore uzuazọ nọ u wo oba ha eva otọakpọ otẹrọnọ o yoẹme. Dede, ọ ghọẹmeeyo, yọ uye nọ u re tei kọ uwhu, se-onahona-ba-ẹriẹ, seba-ẹjọ. Ọghẹnẹ ọ ta ẹme ọvuọvo kpahe nnọ o re nwene uzuazọ ohwo kpohọ akpọ izi, hayo fihọ erae “ehẹle” he otẹrọnọ ọ ghọẹmeeyo o je whu. Ọ vẹvẹ ohwo unu nọ: “Who re ti whuẹ.” Ẹdhọ ojihẹ na họ ọnọ ọ ta erue nnọ: “Wha re ti whuẹ hẹ.” (Emuhọ 2:17; 3:4; Jọn 8:44) Oware nọ ahwo kpobi a reuku riẹ no obọ Adam ze họ uwhu wọhọ ẹkpẹ.—Ọtausiuwoma Na 9:5, 10; Olezi 115:17; 146:4.

33. (a) Didi obaro urirẹ jọ ọ be hẹrẹ ohwo akpọ avọ otọakpọ na? (b) Didi eware esa nọ iwouzou Jihova o ru gba ẹkwoma Ọmọ riẹ?

³³ Kọ, orọ ere, obaro ọvuọvo o gbẹrọ kẹ ohwo nọ o whu? Obaro ogbunu ọ riẹ! Ebaibol idhesẹ nọ ẹjiroro Ọghẹnẹ kpahe aparadase otọakpọ kẹ ahwo akpọ kpobi, te enọ i whu no, ọ sai kie vieviehe. Jihova ọ ta nọ: “Odhiwu họ agbara-uvie mẹ, otọakpọ na kọ akpala-awọ mẹ.” “Me ti fi oruaro họ oria awo mẹ na.” (Aizaya 66:1; 60:13) Fiki uyouou ‘ubuobu riẹ, Jihova o te vi Ọmọ riẹ, Ẹme na, ze otọakpọ onana, re ahwo, akpọ a sai wo uzuazọ ẹkwoma riẹ. (Jọn 3:16; 1 Jọn 4:9) Eware esa nọ iwouzou erọ nọ ma rẹ taẹme kpahe enẹna, nọ Jihova o ru gba ẹkwoma Ọmọ riẹ, eyehọ, (1) obusino ro no ogaga uwhu; (2) ezihetha enọ i whu no ze uzuazọ; gbe (3) eromuo isuẹsu egbagba kẹ ahwo akpọ soso.

Obusino No Uwhu

34, 35. (a) Edhere ọvuọvo ọvẹ a sai ro siwi ohwo no uwhu? (b) Eme họ ẹtanigbo?

³⁴ No anwae ze, eruẹaro Ọghẹnẹ i dhesẹ nọ ae a fievahọ sebaewhuo ohwo ho, rekọ ẹruore nnọ Ọghẹnẹ ọ rẹ te “ta ae” no uwhu. (Hosia 13:14) Rekọ kẹvẹ a sai ro siobọno ohwo no ifi uwhu? Uviẹdhogwo i Jihova o gwọlọ ‘uzuazọ rọ hwosa uzuazọ, ẹro rọ hwosa ẹro, ubiakọ avọ ubiakọ.’ (Iziewariẹ 19:21) Nọ, orọ nnọ Adam ọ wha ukuoriọ uwhu se ahwo kpobi ẹkwoma aro ko-ko nọ ọrọ seẹmebaeyo kẹ Ọghẹnẹ, jẹ rọ ere ku ẹgbagba uzuazọ ohwo kufiẹ na, ohwo ọgbagba ọfa ọrẹ rehọ ẹta Adam eva uzuazọ ogbagba riẹ nọ ọ rẹ rọ hwosa, re ọ dẹ onọ Adam o kufiẹ zihe ze.

³⁵ Uzi ukiẹrẹe nnọ ‘oware nọ ute oware’ a rẹ rọ hwosa yọ oware nọ a jẹ rehọ no anwae ze. Ẹme nọ a mae ro dhesiẹ e họ “osaohwa ẹtanigbo.” Eme họ ẹtanigbo? Oye họ “unu nọ a hwa re a wariẹ wo ohwo hayo oware no obọ ọnọ o kru ohwo hayo oware oyena fihọ igbo. Oye jabọ nọ a jẹ ta nọ enọ a mu eva ẹmo gbe erigbo a ta rai no igbo eva okenọ a siobọno ai fiki osa oghagha jọ nọ a hwa. . . . Oware kpobi nọ a fihọ ẹta riẹ hayo ro nwene eva osaohwa kpahe ohwo otiọye, oyehọ ẹtanigbo riẹ.”d Anwọ uzioraha Adam ze, ahwo kpobi a wọhọ enọ a mu eva ẹmo hayo erigbo nọ sebaẹgba gbe uwhu e gba. Re a sai siobọno ai, kọ ẹtanigbo jọ ọ rẹ jọ. Re a whaha avro eva enẹna hayo oke ofa kpahe ekiete unu ẹtanigbo na, u re fo re a rehọ ohwo ọgbagba ọvọ ro dhidhe, koyehọ, ohwo nọ o kiẹrẹe kugbe Adam.

36. Ẹvẹ Jihova ọ rọ ruẹrẹ uzuazọ ohwo ọgbagba fihọ wọhọ ọtanigbo?

³⁶ Dede, kọ diẹse a je duku ohwo akpọ ọgbagba otiọye? Ahwo kpobi, wọhọ enọ i no obọ Adam nọ ọ gba ha ze, a yẹ rai eva sebaẹgba. “Ohwo ọ sae ta oniọvo riẹ hẹ, hayo hwaosa uzuazọ riẹ kẹ Ọghẹnẹ hẹ.” (Olezi 49:7) Rọ kpahe fihọ ẹgwọlọ na, Jihova, fiki uyoyou ukokodo riẹ kpahe ahwo akpọ, o te ghine siobọno Ọmọ “ọtuyẹ” ọghaghae riẹ na re ọjọ idhe nọ i fo. O te kpeze uzuazọ ogbagba Ọmọ ẹzi ọnana, Ẹme na, fihọ edhede ọmọtẹ i Ju nọ ọ riẹ ọzae he, Meri. Ọmahaaye na o te dihọ, nọ oke u je te o te yẹ ọmọzae, nọ a se odẹ riẹ “Jesu.” (Matiu 1:18-25) Ọmemama uzuazọ na ọ sai ru oware ugbunu urirẹ utioye.

37. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ uyoyou riẹ kẹ ahwo kpobi nọ a gwọlọ uzuazọ?

³⁷ Jesu ọ tẹ te ro te ọzae, rehọ oma riẹ kẹ Jihova, a tẹ họe ame. Kẹsena Ọghẹnẹ o te viei re o ru oreva Riẹ. (Matiu 3:13, 16, 17) Nọ uzuazọ otọakpọ Jesu u no obọ odhiwu ze na, yọ ọ jẹ gbagba, ọ sae rehọ uzuazọ ohwo ogbagba oyena dhidhe, rehọ iẹe ro siobọno ahwo akpọ no uwhu. (Ahwo Romu 6:23; 5:18, 19) Wọhọ epanọ ọ ta: “Mẹ ze re a wo uzuazọ re a ruẹse woi buobu.” “Ohwo ọvo o wo uyoyou nọ o ro vi ona ha, re ohwo o siobọno uzuazọ riẹ fihọ otọ fiki ezọ riẹ.” (Jọn 10:10; 15:13) Okenọ Setan o ru nọ a je kpe Jesu eva ehru ure-oja, Jesu o siobọno oma riẹ kẹ uwhu ọhaha, keme ọ riẹ nọ ahwo nọ a dhesẹ ẹrọwọ a re ti wo uzuazọ ẹkwoma ọruẹrẹfihọ ọtanigbo ọnana.—Matiu 20:28; 1 Timoti 2:5, 6.

Ezihetha Uzuazọ

38. Ẹvẹ a ro zihe Ọmọ Ọghẹnẹ na ze uzuazọ, kọ eme o dhesẹ imuẹro onana?

³⁸ Dede nọ ewegrẹ riẹ i kpe rie uvẹ Ọmọ Ọghẹnẹ na nọ o re ro wo uzuazọ ohwo ọgbagba u vru hu, keme ọ nya kpọvi kugbe Ọghẹnẹ. Rekọ, nọ ọ rọ iwhowhu eva uki, na, ẹvẹ Jesu ọ sae rọ rehọ oware oghaghae onana, uvẹ uzuazọ ohwo akpọ, ro fiobọhọ kẹ ahwo akpọ? Etenẹ Jihova o je ru oware ugbunu ofa, orọ ọsosuọ eva oghẹrẹ riẹ. Eva ẹdẹ avesa nọ Jesu ọrọ jọ eva uki, Jihova ọ tẹ kpare iẹe no iwhowhu wọhọ omama ẹzi, avọ sebaewhuo. (Ahwo Romu 6:9; 1 Pita 3:18) Re o dhesẹ imuẹro evaifihọ ẹkparomatha na, oke buobu Jesu o te hrerẹ ugboma ohwo rọ oma via kẹ ilele riẹ, ẹsiẹvo jọ rọ kẹ ahwo nọ a bu vi 500. Enana ọvuọvo, hayo Pọl ukọ na nọ ẹrọvia Jesu nọ a ru ro no o ti tuaro uwhremu ona, a wo oware ovuovo nọ a rẹ rọ fiki riẹ vravro kpahe ẹkparomatha na ha.—1 Ahwo Kọrint 15:3-8; Iruẹru 9:1-9.

39. (a) Ẹvẹ Jesu ọ rehọ aghare idhe riẹ na ruiruo, kọ kake rọ kẹ amọ ono? (b) Oware ugbunu ulogbo ofa ovẹ jọ Jesu ọ ta ẹme kpahe?

³⁹ Nọ edẹ 40 e vrẹ no, Jesu nọ a kpare no iwhowhu ze na, o te muvrẹ kpohọ aro Ọghẹnẹ obo odhiwu, nya e rehọ aghare idhe ohwo ọgbagba riẹ na rọ niyẹrẹ fiki obusino ahwo akpọ. “Rekọ ohwo ọnana ọ gọ iwẹ evo ẹsiẹvo fiki izieraha ebẹdẹ kpobi no, ọ tẹ keria obọze Ọghẹnẹ, be hẹrẹ bẹse nọ a re ti ru ewegrẹ riẹ họ uthihi avọ riẹ.” (Ahwo Hibru 10:12, 13) Erọ ọsosuọ nọ a siobọno ẹkwoma ọtanigbo ọnana kọ “uthuru okakao” ọ Ileleikristi nọ i wo ẹrọwọ “nọ erọ erọ Kristi na.” (Luk 12:32; 1 Ahwo Kọrint 15:22, 23) Enana “a ta no obọ otọakpọ na ze,” fikiere eva ẹkparomatha na, a rẹ jọ izi nọ e rọ usu kugbe Kristi eva obọ idhiwu. (Eviavia 14:1-5) Dede, kọ ẹvẹ orọkẹ buobu ahwo akpọ nọ a whu fihọ iki no na? Okenọ ọ jọ otọakpọ na, Jesu ọ ta nnọ Ọsẹ riẹ ọ kẹ riẹ udu nọ o re ro broziẹ jẹ kẹ uzuazọ. Ọ tẹ ta re nnọ: “Onana u gbe owhai enu hu; keme oke o be tha nọ enọ erọ eva iki ekareghẹhọ kpobi ije ti yo uru riẹ e vẹ te nya via, . . . e vẹ kparoma.” (Jọn 5:26-29) O re ti zihe enana tha uzuazọ eva Aparadase otọakpọ.

40, 41. (a) Nabi dhesẹ oware nọ a re se “ẹkparomatha.” (b) Fikieme ma jẹ sae wo ẹrọwọ fihọ eya ẹkparomatha Ọghẹnẹ?

⁴⁰ Muẹrohọ eme Jesu, “Onana u gbe owhai enu hu.” Dede na, ẹvẹ ohwo nọ o whu kri no a re ro siobọno i no uwhu tha a ve zihiei ze uzuazọ? Kọ oma riẹ u gbe zihe kpohọ ẹkpẹ no? Otiẹsejọ abọ jọ ugboma riẹ ọ da ruọ oma eware efa nọ e be ria uzuazọ no, wọhọ ekakọ gbe erao. Dede, ẹkparomatha o dhesẹ ẹwariẹ kwa koko ọ ekwakwa ugboma ovo na ha. O dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ wariẹ ma ohwo ọvo na, avọ uruemu-oma ovo na. Ọ rẹ rehọ ugboma okpokpọ via ro no ekwakwa otọakpọ na tha, kọ eva ugboma oyena o re fi uruemu nọ a ro vuhu ohwo na, epanọ a rọ riẹ ohwo na, ekareghẹhọ riẹ, gbe ona uzuazọ nọ ohwo na o yere te tao re o te te whu.

⁴¹ Otiẹsejọhọ o via kẹ owhẹ no nnọ uwou ra nọ who you gaga o to fihotọ. Dede, o rẹ lọlọhọ re whọ wariẹ uwou ovo na bọ, keme ona epanọ uwou na ojọ kpobi o gbẹ rọ vevẹ eva iroro ra. Fikiere u muẹro, nnọ, Ọghẹnẹ nọ ọ rọ Ọmemama ekareghẹhọ ohwo, ọ sae wariẹ ahwo ma, enọ ọ sẹro fihọ ekareghẹhọ riẹ fiki nnọ o you rai. (Aizaya 64:8) Fiki onana Ebaibol ejẹ ta ẹme fodẹ “iki ekareghẹhọ.” Okenọ oke Ọghẹnẹ ute te nọ o re ro zihe enọ i whu ze uzuazọ, o re ti ru oware ugbunu oyena, wọhọ epanọ o ru oware ugbunu eva oke nọ ọ ma ohwo ọsosuọ, ajokpa nọ ọkpọna kọ o re ti rue i unuẹse buobu.—Emuhọ 2:7; Iruẹru 24:15.

42. Fikieme uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ eva otọakpọ o jẹ lọhọ je muẹro?

⁴² Ọghẹnẹ o re ti zihe ohwo akpọ ze uzuazọ, avọ ẹruore nnọ o gbe whu no otọakpọ na ofa ha. Rekọ ẹvẹ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ eva otọakpọ orọ lọhọ? O lọhọ, je muẹro keme orọ oreva Ọghẹnẹ gbe ẹjiroro riẹ. (Jọn 6:37-40; Matiu 6:10) Oware ovuovo nọ o soriẹ nọ ohwo o je bi whu no otọakpọ na nẹnẹ na họ ọ reuku uwhu no obọ Adam ze. Dede, ma te roro kpahe eware i gbunu oghoghẹrẹ nọ e rọ otọakpọ nọ a gwọlọ nọ ohwo ọ reawere rai, eyero uzuazọ nọ ọ kpẹre vi ikpe udhusoi ọ kao thesiwa! Nọ ọ jẹ rehọ otọakpọ onana kẹ emọ ohwo, Ọghẹnẹ ọ jiroro nọ ohwo ọ rẹ hẹ ria vrẹ ọvo re ọ reawere urirẹ emama Riẹ, orọnikọ eva ikpe udhusoi ọvo ho, hayo tobọ odu ikpe he, rekọ bẹdẹ bẹdẹ!—Olezi 115:16; 133:3.

Isuẹsu Egbagba Ọrọ Udhedhẹ

43. (a) Didi ẹgwọlọ jọ ọ riẹ rọ kẹ isuẹsu egbagba? (b) Eme Jihova ọ jiroro riẹ eva ẹme ọnana?

⁴³ Fiki nnọ ọsẹ gbe oni ọsosuọ mai a se uzi Ọghẹnẹ, isuẹsu ohwo akpọ etẹ ze otọ esuo Setan. Fikiere Ebaibol ite se Setan “ọghẹnẹ akpọ nana.” (2 Ahwo Kọrint 4:4) Emo nọ a bi fiẹ, emuemu, ogbekuo, avọ ẹvohẹ nọ ọ rọ isuẹsu ohwo i dhesẹ nọ ghinọ ọye. Ọvọ Erẹwho na gbe Okugbe Erẹwho na a sai ru udhedhẹ ro no ozighi na ze he. Ohwo akpọ ọ be viẹ oviẹ isuẹsu udhedhẹ. Kọ u gbe wo iroro nnọ Ọmemama na, nọ ọ jiroro nọ o re zihe Aparadase ze otọakpọ onana, ọye ọvo na o re ti fi isuẹsu egbagba họ Aparadase ọyena? Nwanọ oye họ oware nọ Jihova ọ jiroro nọ o re ruẹ. Ovie nọ o dikihẹ Kẹ e evaọ isuẹsu enana họ “Ọmọovie Udhedhẹ” riẹ, Kristi Jesu, yọ “evihọ esuo uvie gbe udhedhẹ ure ti wo oba ha.”—Aizaya 9:6, 7.

44. (a) Diẹse isuẹsu enana ete jọ? (b) Ẹvẹ a ti ro ruei gba?

⁴⁴ Ebaibol idhesẹ nọ isuẹsu egbagba na ete jọ obọ odhiwu. Evaọ emamọ oria utiona Jesu Kristi ovie na ọ jẹ te nabi su otọakpọ kpobi eva ẹrẹreokie. Ofariẹ, o re ti wo enọ i re lele iei suẹ evaọ isuẹsu odhiwu eyena nọ a rẹ ruẹ hẹ na. A sanọ enana no udevie ahwo nọ a wo ẹrọwọze ilele Jesu nọ a dadamu kugbei eva edawọ, nọ ọ ta kẹ nọ: “Mẹ riọvọ uvie kugbe owhai, epanọ Ọsẹ mẹ ọ riọvọ uvie kugbe omẹ.” (Luk 22:28, 29) Umutho ọvo ro no udevie ahwo akpọ ze a rehọ bi kpohọ odhiwu re a su kugbe Kristi Jesu. Ere orọ eva erẹwho na nẹnẹ na re, nọ a jẹ sanọ umutho re a su eva uwou hayo ẹgwae isuẹsu. Ebaibol i dhesẹ nọ ahwo 144,000 ọvo a ti su kugbe Jesu Kristi. Fikiere Uvie Ọghẹnẹ, hayo isuẹsu obọ odhiwu na, Jesu Kristi avọ ahwo 144,000 nọ a si no otọakpọ kpohọ odhiwu ae a ru riei gba. (Eviavia 14:1-4; 5:9, 10) Kọ, ẹvẹ kpahe otoakpọ na? Olezi 45:15 ọ ta nọ Ovie na ọ rẹ te rehọ “emọ-ivie mu eva otọakpọ na kpobi.” Ahwo nọ a rọ “emọ-ivie,” hayo esẹro isuẹsu na, erọ nọ a ti ro mu no obọ odhiwu tha fiki nnọ a rehọ oma rai kpobi kẹ izi ẹrẹreokie.—Wawo Aizaya 32:1.

45, 46. (a) Eme họ uzoẹme ulogbo usiwoma ota i Jesu eva otọakpọ? (b) Fikieme a gbẹ nwane rehọ isuẹsu egbagba na mu ẹsiẹvo ho? (c) Ẹvẹ 1914 C.E. o jẹ rọ ukpe oghẹrẹ sa eva eruẹaruẹ gbe ikuigbe akpọ?

⁴⁵ Oke ovẹ gbe ẹvẹ a rọ rehọ isuẹsu egbagba na mu? Oke nọ Jesu ọ jọ otọakpọ na, Uvie na họ uzoẹme ulogbo nọ ọ jẹ rọ ta usiwoma. (Matiu 4:17; Luk 8:1) Dede, ọ rehọ uvie na mu eva oke oyena hayo eva oke ẹkparomatha riẹ hẹ. (Iruẹru 1:6-8) Makọ okenọ o muvrẹ kpohọ odhiwu na, ọ tẹ gbẹ hẹrẹ oke nọ Jihova o fihọ. (Olezi 110:1, 2; Ahwo Hibru 1:13) Eruẹaruẹ Ebaibol i dhesẹ nọ oke oyena nọ a fihọ na u te eva 1914 C.E. Dede, ohwo ọ sae nọ, ‘Ukpe isuẹsu egbagba, ogbẹrọnọ 1914 ọ koka họ ẹvi uye akpọ?’ Nwanọ ẹme na ọye! Usu okpekpe orọ ẹnyatha Uvie Ọghẹnẹ avọ eware ẹbẹbẹ nọ e be via uwhruemu onana, wọhọ epanọ ma te ruẹ na.

⁴⁶ Oware wọhọ ikpe 35 tao re 1914 i te ti te, The Watchtower (enẹna oyehọ obe egagọ nọ a mae vaha bu evaọ otọakpọ na) o je ro se iroro ahwo kpohọ 1914 nnọ yọ ukpe nọ eruẹaruẹ Ebaibol e koka họ. Eruẹaruẹ enana i muhọ erugba avọ imuẹro eva 1914. Ọvo enana kọ eruẹaruẹ obọ Jesu, nọ ọ kẹ ikpe 1,900 nọ e vrẹ no, kpahe “oka na” nọ o rẹ rehọ oma via eva urere eware enana, nọ u re je dhesẹ nọ ọ rọ no eva oma nọ a rẹ rehọ ẹro ruẹ hẹ, avọ ogaga uvie. Eva uyo kẹ onọ ilele riẹ kpahe “oka” onana, ọ ta nọ: “Orẹwho o rẹ te kpare bru orẹwho, uvie o rẹ te kpare bru uvie, ohọo u re ti muẹ gbe otọ u re ti nuhẹ eva egheghẹrẹ eria. Enana kpobi họ emuhọ uye na.” (Matiu 24:3, 7, 8) Eva orugba ogbunu, ẹmo akpọ ọsosuọ o muhọ eva 1914, ọ tẹ wha ọraha nọ ọ rehọ isia ihrẹ ro vi emo 900 nọ a fi eva ikpe 2,500 nọ e vrẹ no tao re ukpe oyena u te te! Edada uye e gbẹ rọ anwọ oke oyena ze. Kọ, ọraha ẹmo, ehọo hayo etọ ilogbo nọ i nuhu nọ e da otọakpọ na fia anwọ 1914 na i te owhẹ oma? Otẹrọ ere, yọ whọ rọ osẹri-ibiaro ọrọ “oka na” orọ “oke urere” eyero eware ọnana.—Daniẹl 12:4.

47. Ẹvẹ eware nọ i ru “oka na” gba i ti ro bu họ eva uwhruemu ona?

⁴⁷ “Edada uye” na e te ga họaro nya e ruọ Ẹmo Akpọ II, nọ ọ rehọ isia ane wha ọraha vi Ẹmo Akpọ I, jẹ nya e ruọ oge egbọudu enua na, bi ru eruẹaruẹ efa i Jesu gba: “Eva otọakpọ ẹvohẹ erẹwho, a te ruẹ oria noi no ho . . . , ahwo a re ti kie ewawa fiki ozọ gbe fiki ẹruore eware nọ e be te tha otọakpọ na.” (Luk 21:25, 26) Ẹvi nọ ọrọ uziothọ gbe emuemu, eva ghọẹmeeyo gbe eyoma emaha na, gbe ẹvi nọ ọrọ se-ọghẹnẹ-ba-ẹriẹ avọ ọfariẹ—eware ozọ enana, a ruẹaro rai nnọ e rẹ te koka họ “edẹ urere” eyero omuemu ọnana.—2 Timoti 3:1-5; Matiu 24:12.

48. Ono ọ wha iye nọ erọ otọakpọ na ze, kọ fikieme i je vihọ anwọ 1914 ze?

⁴⁸ Dede, otẹrọnọ a rehọ isuẹsu obọ odhiwu na mu eva 1914, kọ fikieme uye onana kpobi o jẹ rọ otọakpọ? Setan Ẹdhọ họ ọnọ ọ wha riẹ ze. Okenọ Kristi o wo ogaga Uvie, oware ọsosuọ nọ o ru họ o fi Setan ẹmo eva obọ idhiwu nọ a rẹ ruẹ hẹ. Fiki onana, Setan, “nọ ọ be viẹ otọakpọ kpobi họ na,” a te gbolo iei avọ enjẹle riẹ ze otọ fihọ okogho otọakpọ na. Nọ ọ riẹ nọ ẹraha riẹ ọ kẹle no, ọ tẹ be wha ukpokpoma ulogbo ze otọakpọ. Otẹrọ “uye kẹ otọakpọ gbe abade, keme Ẹdhọ na ọ ze otọ bru owhai ze no, o wo ofu ologbo, keme ọ riẹ nọ oke okpẹkpẹe ovo o woi.”—Eviavia 12:7-9, 12.

49. (a) Eme ọ te via kẹ enọ ebe “raha otọakpọ na”? (b) Ẹvẹ Jihova o ti fi “oziẹobro uvi-ẹdhoguo” riẹ họ iruo kpahe erẹwho na?

⁴⁹ Kọ, iye enana i re ti re? E!—okenọ isuẹsu odhiwu oma riẹ, Uvie Ọghẹnẹ Erumeru, u te kpohọ iruo re “e raha enọ ebe raha otọakpọ na.” (Eviavia 11:18; Daniẹl 2:44) Ọghẹnẹ ọ gbẹ te kẹ uvẹ ofa ha, re egaga isuẹsu, Ileleikristi erue, hayo omọfa jọ kpobi re ọ raha iruo abọ riẹ, otọakpọ na ẹkuoma egbọudu enua rai. Ukpoye, ọ ta nọ: “Oziẹ obro mẹ họ me re koko erẹwho na, gbe etọ ivie na họ, re ofu mẹ o hwẹ ruru ai, ofu ọroro mẹ kpobi.” (Zefanaya 3:8) Jihova, ẹkwoma Kristi riẹ, ọ rẹ te rehọ egaga nọ o bi suẹ eva ehrugbakpọ wha ọraha ologbo se enọ i bi lele Setan kpobi eva otọakpọ. Onana o te jọ otọakpọ na kpobi, o te ro wọhọ owhe ẹdẹ Noa.—Jeremaya 25:31-34; 2 Pita 3:5-7, 10.

50. (a) Eme họ “Amagịdọn”? (b) Amọ ono ọvo a te zọ vrẹ Amagịdọn?

⁵⁰ Eva Ebaibol a se ọraha ọnana nọ a te rọ raha erẹwho imuomu na ẹmo Amagịdọn Ọghẹnẹ. (Eviavia 16:14-16) Ahwo omaurokpotọ ọvo, enọ e be gwọlọ Jihova gbe ẹrẹreokie, a rẹ te vrẹ Amagịdọn kpohọ eyero udhedhẹ ọkpokpọ Ọghẹnẹ. (Zefanaya 2:3; Aizaya 26:20, 21) Kpahe enana, Ebaibol e ta nọ: “Rekọ enọ e rọ oma kpotọ, a re ti wo otọakpọ na, oma o rẹ te were ae evaọ omofọwẹ ubuobu.” (Olezi 37:11) Iruẹru urirẹ nọ a ti ro zihe Aparadase ze otọakpọ na i ve ti muhọ!

Ewuhrẹ Nọ A Rọ Ruọ Aparadase

51. Fikieme uje fo kẹ owhẹ re who ru ojọ enẹna?

⁵¹ Whọ hẹ gwọlọ ria eva Aparadase? Otẹrọnọ uyo ra họ ‘E,’ yọ oma o rẹ were owhẹ re whọ riẹ nọ okenọ Jesu ọ ta ẹme kpahe eyero ukpokpoma inẹnẹ na gbe “oka” ẹraha riẹ nọ ọ be tha, ọ ta re nnọ, “Oge ọnana ọ rẹ te vrẹ hẹ bẹsenọ eware enana kpobi e te gba no.” O ga kẹ hẹ, ejọ eva oge ahwo nọ a ruẹ “emuhọ uye” na eva 1914 a te ria te epanọ a rọ ruẹ Aparadase nọ a zihe ze otọakpọ. (Matiu 24:3-8, 34) Dede, orọ oware uweli gaga nnọ ahwo nọ a mai bu nẹnẹ na a rọ edhere ọkẹkẹe nọ o bi su kpohọ ọraha. (Matiu 7:13, 14) Oke kaka u kiọkọ kẹ ae nọ a ro nwene. Ẹvẹ whọ sae kẹ uyere te, nnọ Jihova ọ kẹ unuovẹvẹ eva emamọ oke! Fiki nnọ Jihova ọ gwọlọ nọ who wo uzuazọ, o ti fiobọhọ kẹ owhẹ re who ru onọ u woma.—2 Pita 3:9; Izikiẹl 18:23.

52. Eme who re wo re whọ sae rọ onọ ogbae eva ẹme egagọ?

⁵² Oware nọ whọ gwọlọ kpatakpata enẹna kọ eriariẹ egbagba. (1 Timoti 2:4; Jọn 17:3) Diẹse whọ jẹ sai duku onana? A sai duku ei eva egagọ kpobi? Ejọ e ta nọ egagọ kpobi i bi su kpohọ oria ovo na, wọhọ epanọ idhere kpobi nọ erọ ugbehru i re sukpohọ ẹroro riẹ. A roro thọ kẹ hẹ! Re a sai duku edhere uzẹme, egadiẹ-igbehru e rẹ rehọ ema-idhere a ve je zizie ahwo nọ a re su ai. Erere, egagọ uzẹme ọvuọvo ọrọ nọ o re su kpohọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, yọ ababọ obufihọ a sai duku ei hi.—Iruẹru 8:26-31.

53. (a) Re who te wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, eme who re gbe ru haro? (b) Didi edawọ Setan jọ u fo nọ who re fi kparobọ?

⁵³ Isẹri Jihova i ru omobe onana re a ro fiobohọ kẹ owhẹ. U fiobọhọ kẹ owhẹ wo otoriẹ izeme ilogbo Ebaibol jọ no, manikọ ere he? Avro ọ riẹ hẹ nnọ u vo owhẹ ẹro nọ a si eme na kpobi no Ẹme Ọghẹnẹ nọ a rehọ ẹzi riẹ kereze. Whaọ, re whọ gbẹ nya haro kpohọ onọ who bi le, who re gbe he wuhrẹ riẹ. Nwanọ epanọ u fo re ahwo ọ riẹ obe ziezi re ọ tẹ sae ruọ emamọ ọkwa iruo na, ere emamọ eriariẹ Ebaibol i fo re ohwo ọ sae ruọ usu enọ e te zọ nyae ria eva Aparadase otọakpọ na. (2 Timoti 3:16, 17) Setan ọ sae gwọlọ kpọ iroro ra kufiẹ ẹkwoma ahwo nọ a kẹle owhẹ nọ o re ro mukpahe owhẹ hayo ọ vẹ rehọ isiuru efe hayo edhere ọfariẹ rọ dawo owhẹ. Who kie kẹ Setan he. Ufuoma ra gbe obaro ra avọ uviuwou ra e rọ ẹro suọ ewuhrẹ nọ who re gbe wuhrẹ Ebaibol haro.—Matiu 10:36; 1 Jọn 2:15-17.

54. Didi ọruẹrẹfihọ ọfa kẹ ewuhrẹ Jihova o ru fihọ okegbe ra?

⁵⁴ U te no ewuhrẹ Ebaibol ọnana nọ who re gbe wuhrẹ haro no, edhere ọfa ọ riẹ nọ who re ro wuhrẹ riẹ. Ahwo nọ a rọ okegbe ra nọ a wo evawere kpahe ewuhrẹ Ebaibol a re kpohọ iwuhrẹ eva obọ Ọgwa Uvie na kẹse kẹse. Enọ e be nya kpobi e rẹ nya re a wo ohrẹ no Ebaibol ze yọ a be ghinẹ daoma re a jọ emamọ ahwo. A re dede ahwo ọkpokpọ họ oma, ta nọ, “Wha nyaze, whai ahwo na, jo oma kpohọ ugbehru Jihova [oria egagọ riẹ] . . . yọ o re ti wuhrẹ omai kpahọ idhere riẹ, ma vẹ te nya eva idhere riẹ.” (Aizaya 2:3) Emamọ eware nọ e soriẹ nọ a je kpohọ iwuhrẹ Ebaibol a dhesẹ i rai eva Ahwo Hibru 10:24, 25, nọ u se nọ: “Jọ mai ohwo o he roro epanọ ọ ezi kpobi, wha hẹ se oma ba ekugbe he, wọhọ epanọ uruemu otu jọ o rọ, rekọ whai ohwo ọ hẹ ta udu họ ohwo avọ, ofariẹ, wha riẹ nọ ẹdẹ na ọ kẹlino.”

55. (a) Idhere evẹ jọ ukoko Jihova u ro wo ohẹriẹ no efa? (b) Ẹvẹ Isẹri Jihova i ro wo okugbe nọ amọfa a wo ho?

⁵⁵ Nọ who bi ku oma kugbe ukoko Jihova na, whọ te ruẹ nọ eyero nọ ọ riẹ o wo ohẹrie no ọnọ ọ rọ etẹmpol gbe isiọse. Igho eyarọ e riẹ hẹ, ahwo oguo gbe ẹwhọ e riẹ hẹ, yọ ohẹriẹ fiki orua nọ ohwo o nọ ze hayo ugho nọ o wo, o riẹ gbe he. Okwakwa nọ o mae ro, oma via eva udevie Isẹri Jihova họ uyoyou. Orọsosuọ, a you Jihova, yọ oravivẹ, a you amọfa. Enana yọ eka Ileleikristi uzẹme. (Matiu 22:37-39; Jọn 13:35) U fo who kpohọ ewuhrẹ rai re whọ ruẹ onana kẹ oma ra. Avro ọ riẹ hẹ, okugbe rai ọ rẹ te were owhẹ. Isẹri Jihova eva akpọ na warie a bu vi ima esa eva etọ nọ i bu vi 200. Dede na, Isẹri eva otọakpọ na kpobi a re lele ọruẹrẹfihotọ ọvo na eva iwuhrẹ rai. Yọ, fiki epanọ a be jọ oke ovo na rehọ evẹrẹ buobu ku ebe na, Isẹri Jihova buobu eva akpọ na wariẹ họ a rẹ jọ eva iwuhrẹ ẹkpoka rai wuhrẹ izoẹme Ikereakere evo na enwene auwa ọvo na. Okugbe ukoko Jihova ọrọ oware igbunu oke mai onana eva akpọ ọnana nọ ọ ghale oma na.

56. (a) Didi irere whọ rẹ sai wo no oma ukugbe ukoko Jihova? (b) Idhọvẹ e tẹ ze, ẹvẹ u fo nọ who re ruẹ? (c) Fiki eme uje wouzou re whọ rehọ uzuazọ ra dhidhe kẹ Jihova?

⁵⁶ Nọ who bi ku oma kugbe ahwo Jihova kẹse kẹse na, u re fo re who ku “uruemu ohwo ọkpokpọ” na homa ra, jẹ mọ ibi ẹzi Ọghẹnẹ na—“uyoyou, oghọghọ, udhedhẹ, uye oruẹ krẹkri, uwowou, ewoma, ẹrọwọ, ewolẹ, oma-oyọrọ.” (Ahwo Kọlọsi 3:10, 12-14; Ahwo Galesha 5:22, 23) Onana o rẹ te wha edẹro ikokodo se owhẹ. No oke te oke, whọ sai wo idhọvẹ jọ nọ who re fi kparobọ keme whọ be ria eva akpọ ogbekuo, gbe fiki sebaẹgba omaobọ ra. Rekọ Jihova o re ti fiobọhọ kẹ owhẹ. Ẹme riẹ ọ rehọ imuẹro kẹ enọ e be rehọ eva rai kpobi daoma re a ru ei eva were: “Wha ruawa oware ovo ho; rekọ eva koware koware rọ olẹ gbe olẹ-ayare, te uyere-okẹ he ro ruẹ, nẹ iyẹrẹ epanọ whọ whọlọ kẹ Ọghẹnẹ; re udhedhẹ Ọghẹnẹ nọ u vi eriariẹ kpobi o te yọrọ eva gbe iroro rai eva Kristi Jesu.” (Ahwo Filipai 4:6, 7) Uyoyou Jihova u re ti si owhẹ, whọ vẹ te gwọlọ nọ whọ rẹ gọ e. O rẹ were Isẹri Jihova re a dhesẹ kowhẹ epanọ whọ sae rọ uzuazọ ra dhidhe kẹ Ọghẹnẹ oyoyou ọnana re whọ jọ omọvo isẹri ọghọ riẹ. (Olezi 104:33; Luk 9:23) Ẹhẹ, orọ oware ọghọ. Who roro! Wọhọ ọnọ ọ be gọ Jihova, whọ sai te ọnyate ọrọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ eva aparadase obọ otọakpọ obenẹ.—Zefanaya 2:3; Aizaya 25:6, 8.

57. (a) Eva eyero ọkpokpọ na, didi usu okpekpe o te jọ udevie Ọghẹnẹ avọ ahwo akpọ? (b) Didi eghale jọ whọ sae te reawere rai?

⁵⁷ Fikiere, gbe he wuhrẹ re whọ ro eva uyoyou gbe ovuhumuo-aghare Ọghẹnẹ Jihova, Ọmọ riẹ, gbe isuẹsu obọ odhiwu nọ ikiẹrẹe na. Nọ o dhesẹ isuẹsu Ọghẹnẹ gbe eghale nọ o re ti whowho ku ahwo akpọ, eruẹaruẹ Ebaiol e ta nọ: “Ri! Oria ẹria Ọghẹnẹ o rọ udevie ahwo, avọ ae a gbẹ teria, a rẹ te jọ ahwo riẹ. Yọ, Ọghẹnẹ oma riẹ ọ vẹ te jọ kugbae.” “Ọghẹnẹ oma riẹ,” nọ o kpehru thethabọ vi esuo-ohwo nọ ọ vọ avọ enwoma gbe mẹ-ọvo-ọria nẹnẹ na, ọ rẹ te jọ kpekpekpe wọhọ Ọsẹ owowou kẹ enọ i you rie jẹ be gọe eva eyero ọkpokpọ ọyena. Eva uzẹme, egagọ ọvuọvo na o rẹ te jọ, egagọ uzẹme Jihova Ọghẹnẹ, yọ enọ e be gọe e rẹ te reawere oyerekugbe ọkpekpe nọ emọ i re wo kugbe Ọsẹ na. O re ti dhesẹ oma riẹ fihọ Ọsẹ oyoyou kẹ hẹ! “O ve ti ririe irui kpobi no aro rai, uwhu o gbẹ te jọ ofa ha hayo kọ uweri hi hayo oviẹ hẹ hayo edada ọvuọvo ho. Keme eware anwae e vrẹ no.”—Eviavia 21:3, 4.

58. Fikieme u je mu owhẹ ẹro nnọ Jihova o re ti ‘ru eware kpobi fihọ ekpokpọ’?

⁵⁸ Ere, igbunu ilogbo erọ aparadaise otọakpọ oro muo eva otọ egọmeti ọgbagba obọ odhiwu, oti ro ru gba. U muẹro ga te epanọ ma riẹ nọ ọre na ọ te va tha je kiediwẹ eva odẹ nọ tha na. Keme eya Jihova Ọghẹnẹ, Ọmemama odhiwu gbe otọakpọ na e rẹ jọ “gbagba gbe uzẹme.” Ọye họ ọnọ o whowho no agbarauvie riẹ obọ odhiwu ze nọ: “Ri! Me bi ru eware kpobi fihọ ekpokpọ.”—Eviavia 21:5.

Eva ọwariẹriwo omobe onana, ẹvẹ whọ rẹ za enọ enana?

Idhere evẹ Ebaibol na erọ viẹodẹ?

Eme who wuhrẹ kpahe Ọghẹnẹ?

Ono họ Kristi Jesu?

Ono họ Setan Ẹdhọ na?

Fikieme Ọghẹnẹ ọ jẹ kẹ emuemu uvẹ?

Fikieme ohwo o je bi whuẹ?

Ẹvẹ enọ i whu no e rọ?

Eme họ ọtanigbo na?

Diẹse gbe ẹvẹ ẹkparomatha ọ te jọ?

Eme họ Uvie na, kọ eme u ti ruẹ?

Eme họ “oka” ọ “urere eyero na”?

Ẹvẹ whọ sae rọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ eva Aparadase?

[Oruvẹ-obotọ]

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 13]

Wọhọ o mama, ohwo ọrro vi erao thethabo

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 18]

JJesu ọ jọ ẹrẹrẹe kugbe Adam ọgbagba na