Uzou Avọ Izii

Ono O Ti Su Akpọ Na?

1-3. Dhesẹ ewezẹ gbe eruẹaruẹ nọ Daniẹl o wo evaọ ukpe ọsosuọ esuo Bẹlsheza.

ERUẸARUẸ urirẹ Daniẹl e tẹ rehọ omai kpohọ ukpe ọsosuọ ọrọ esuo Bẹlsheza ovie Babilọn. U kri no nọ Daniẹl ọ rọ rọ igbo evaọ Babilọn, rekọ ẹgbakiete riẹ kẹ Jihova o ti nuhu hu. Whaọ nọ ọ jọ etoke ikpe 70 riẹ, ọruẹaro ẹrọwọ na ọ tẹ “wezẹ ewezẹ jẹ ruẹ eruaruẹ okenọ o kiẹzẹ eva ehwa riẹ.” Yọ idudu nọ eruẹaruẹ na e wha sei okolo ho!—Daniẹl 7:1, 15.

² Daniẹl o te bo nọ: “Ri, ifou ene e rọ odhiwu na e tẹ be kiẹ abade ologbo na. Erawo ilogbo ene na nọ i tho oma ha i te no evaọ abade na ze.” Erao idudu! Ọrọ ọsosuọ na okpohrokpo nọ o wo ibekpe, ọrọ avivẹ ọ wọhọ adaka. U te te ẹkpẹ nọ o wo ibekpe ene gbe izou ene! Arao avene nọ ọ ga thesiwa na o wo ibiakọ ogbokọ gbe izei ikpe. Uzei “okakao” jọ u te no udevie izei ikpe na ze nọ u wo “ibiaro ohwo” gbe “unu nọ o be ta eme eware igbunu.”—Daniẹl 7:2-8.

³ Eruẹaruẹ Daniẹl e tẹ rẹriẹ rri obọ odhiwu. Ọkpako Edẹ na ọ kerria akaba-uvie riẹ avọ oruaro wọhọ Oguẹdhọ evaọ Okọto obọ odhiwu. ‘Odu idu e be gọe; idu ikpe akuakpe i dikihẹ aro riẹ.’ Nọ o bruoziẹ kpe erao na, o te mi ai esuo no jẹ raha arao avene na no. A tẹ rehọ esuo “ahwo kpobi, erẹwho gbe evẹrẹ kpobi” rọ kẹ ọnọ ọ “wọhọ ọmọ ohwo.”—Daniẹl 7:9-14.

 4. (a) Ono Daniẹl ọ kpọ ovao rri kẹ ovuẹ evaifihọ? (b) Fikieme oware nọ Daniẹl ọ ruẹ je yo evaọ aso ọyena u je wuzou k’omai?

⁴ Daniẹl ọ ta nọ: “Rọ kẹ omẹ, . . . ẹzi nọ ọ rọ omẹ oma o je muọwhọ gbe eruaruẹ mẹ i mu omẹ ozọ.” Fikiere ọ tẹ jọ obọ ẹnjẹle na “nọ uzẹme kpahe eware nana kpobi.” Ẹnjẹle na ọ ghinẹ fa “otọ eware enana.” (Daniẹl 7:15-28) Eware nọ Daniẹl ọ ruẹ je yo evaọ aso ọyena e rọ isiuru k’omai gaga, keme i dhesẹ eviavia akpọ obaro nọ i te oke mai na, nọ a rehọ esuo “ahwo kpobi, erẹwho gbe evẹrẹ kpobi” rọ kẹ ọnọ ọ “wọhọ ọmọ ohwo.” Avọ obufihọ Ẹme gbe ẹzi Ọghẹnẹ, ma rẹ sai w’otoriẹ otofa eruẹaruẹ enana.a

ERAO ENE I NO ABADE ZE

 5. Eme abade nọ o bi fi ẹkporo na o dhesẹ?

⁵ “Erawo ilogbo ene . . . i te no evaọ abade na ze,” ere Daniẹl ọ ta. (Daniẹl 7:3) Eme a rehọ abade ẹvohẹ na dhesẹ? Ikpe buobu evaọ obaro, Jọn ukọ na ọ ruẹ arao ojihẹ nọ o wo izou ihrẹ nọ o no “abade” ze. Abade ọyena o dikihẹ kẹ “ahwo, ogbotu, erẹwho, gbe erọounu”—ogbotu ahwo nọ e hẹrioma no Ọghẹnẹ. Fikiere abade ọyena yọ oka nọ u fo ọrọ ahwo gbidigbidi nọ e hẹrioma no Ọghẹnẹ.—Eviavia 13:1, 2; 17:15; Aizaya 57:20.

 6. Eme erao ene na i dhesẹ?

⁶ Ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ ta nọ: “Erawo ilogbo ene nana ae họ ivie ene nọ i reti tovrẹ evaọ otọ akpọ na.” (Daniẹl 7:17) U re vevẹ, ẹnjẹle na o dhesẹ erao ene nọ Daniẹl ọ ruẹ na wọhọ “ivie ene.” Fikiere, erao enana i dikihẹ kẹ egaga akpọ. Rekọ evẹ?

 7. (a) Eme etota Ebaibol jọ a ta kpahe ewezẹ-eruẹaruẹ Daniẹl na ọrọ erao ene gbe ewezẹ ẹmema ologbo Nebukadneza? (b) Eme abọ ọvuọvo ọrọ abane ogbokọ ẹmema na o dhesẹ?

⁷ Etota Ebaibol a rẹ rehọ eruẹaruẹ ewezẹ Daniẹl rọ jẹhọ ewezẹ ẹmema ologbo ọrọ Nebukadneza na. Wọhọ oriruo, The Expositor’s Bible Commentary o ta nọ: “Uzou avọ 7 [ọrọ Daniẹl] o wọhọ uzou avọ 2.” The Wycliffe Bible Commentary o ta nọ: “A jọ oria kpobi rọwo iẹe inọ esuo erẹwho Egedhọ ene . . . o rọ ẹrẹrẹ evaọ etenẹ [evaọ Daniẹl uzou avọ 7] wọhọ onọ a ta kpahe evaọ [Daniẹl] uzou avọ 2.” Egaga akpọ ene nọ a rehọ egbokọ ene erọ ewezẹ Nebukadneza dhesẹ na họ Uvie Babilọn (uzou igoru), Midia avọ Pasia (igbama gbe abọ erọ isiliva), Grisi (eva gbe ikpekpawọ ẹro), gbe Uvie Rom (awọ ogbokọ).b (Daniẹl 2:32, 33) J’oma ruẹ epanọ ivie enana i ro kie kpahe erao ilogbo ene nọ Daniẹl ọ ruẹ na.

Ọ DHUARO WỌHỌ OKPOHROKPO, O SIAWỌ WỌHỌ UGO

 8. (a) Ẹvẹ Daniẹl o dhesẹ arao ọsosuọ na? (b) Uvie vẹ arao ọsosuọ na o dikihẹ kẹ, kọ ẹvẹ o ro ru wọhọ okpohrokpo?

⁸ Rri oghẹrẹ erao nọ Daniẹl ọ ruẹ! Nọ o je dhesẹ ọvo jọ, ọ ta nọ: “Ọrọ ọsosuọ ọ wọhọ okpohrokpo, o wo ibekpe wọhọ ugo. Koyehọ epanọ me [bi] ro riwi na a tẹ sawo ibekpe riẹ no, a tẹ kpariẹ kpehru rọ awọ ava dikihẹ otọ wọhọ ohwo; a tẹ rehọ iroro ohwo rehọ kẹ ẹe.” (Daniẹl 7:4) Arao ọnana o dikihẹ kẹ esuo ọvona nọ a rehọ uzou igoru ẹmema ologbo na dhesẹ na, Ogaga Akpọ Babilọn (607-539 B.C.E.). Wọhọ “okpohrokpo” ọdhuaro, Babilọn ọ rehọ ofu ọgaga raha erẹwho, kugbe ahwo Ọghẹnẹ. (Jerimaya 4:5-7; 50:17) Wọhọ ibekpe ugo, “okpohrokpo” ọnana o siawọ gaga evaọ ọraha obokparọ.—Enuobruo 4:19; Habakuk 1:6-8.

 9. Didi inwene arao nọ ọ wọhọ okpohrokpo na ọ ruẹ, kọ ẹvẹ enana i kpomahọ iẹe te?

⁹ U kri hi, a tẹ “sawo” ibekpe okpohrokpo aghẹruẹ na no. Kẹle ekuhọ esuo Bẹlsheza ovie na, Babilọn o te ku ugidi obokparọ riẹ gbe udu okpohrokpo riẹ nọ o je ro su erẹwho na fiẹ. O gbe siawọ vi ohwo nọ ọ rọ awọ ava ha. Avọ “iroro ohwo,” oma o tẹ lọhọ iẹe. Ababọ “udu okpohrokpo,” Babilọn o gbe wo oma ovie he evaọ “udevie erao eva owhawho.” (Wawo 2 Samuẹle 17:10; Maeka 5:8.) Arao ologbo ọfa o fi rie kparobọ.

Ọ DHUARO WỌHỌ ADAKA

10. Uhie isu vẹ “adaka” na o dikihẹ kẹ?

¹⁰ Daniẹl ọ ta nọ: “Ri, arawo avọ-ivẹ ọ wọhọ adaka. A tẹ kpare abọvo riẹ kpehru; evaọ unu riẹ ọ rehọ ibiefẹ esa hwa akọ; nọ ọ ta nọ, ‘Kparoma, whọ re ekẹ erawo buobu’.” (Daniẹl 7:5) Ovie nọ a rehọ “adaka” dhesẹ na họ uzedhe ọnọ a rehọ igbama gbe abọ isiliva ẹmema ologbo na dhesẹ na—uhie isu Midia avọ Pasia (539-331 B.C.E.) muhọ no Dariọs ohwo Midia na ze avọ Sairọs Ologbo na je kuhọ evaọ Dariọs III.

11. Eme abọvo nọ adaka ẹwoho na o ro dikihẹ gbe ibiefẹ esa nọ e rọ unu riẹ i dhesẹ?

¹¹ A ‘kpare abọvo adaka [ẹwoho] na kpehru,’ ẹsejọhọ re ọ ruẹrẹ oma kpahe họre erẹwho je fi ai kparobọ re o wo ogaga esuo akpọ. Hayo o sae jọ nọ edikihẹ na o bi dhesẹ nnọ uhie isu Pasia na o te kparobọ vi Dariọs, ovie ọvo Midia na. Ibiefẹ esa nọ e rọ udevie akọ adaka na e sai dhesẹ afẹ esa nọ ọ be wha obokparọ riẹ nya. “Adaka” Midia avọ Pasia o kpohọ abọ ẹkpẹlobọ-ọre nya i fi Babilọn kparobọ evaọ 539 B.C.E. O te kpohọ ofẹ ukiediwo-ọre fa Esia Minor vrẹ kpohọ Thrace. Ukuhọ riẹ, “adaka” na o te kpohọ obọze-ọre nya i fi Ijipti kparobọ. Nọ a rẹ rehọ esa dhesẹ ẹgaga ọ oware na, ibiefẹ esa adaka na o rẹ sai dhesẹ okpakpa ẹwoho adaka na kẹ obokparọ.

12. Eme o no rie ze nọ adaka ẹwoho na o yoẹme kẹ ujaje na: “Kparoma, whọ re ekẹ erawo buobu”?

¹² “Adaka” na ọ họre erẹwho evaọ orugba eme enana: “Kparoma, whọ re ekẹ erawo buobu.” Ẹkwoma ẹraha Babilọn wọhọ oreva Ọghẹnẹ, Midia avọ Pasia a jọ ọkwa nọ a re ro fiobọhọ kẹ ahwo Jihova. Yọ ere a ghine ru! (Rri “Osu Ithihakọ,” evaọ ẹwẹ-obe avọ 149.) Ẹkwoma Sairọs Ologbo na, Dariọs I (Dariọs Ologbo na), gbe Atag-za-zis I, Midia avọ Pasia a siobọno ahwo Ju nọ e jọ erigbo Babilọn je fiobọhọ kẹ ae wariẹ bọ etẹmpol Jihova jẹ ruẹrẹ igbẹhẹ Jerusalẹm. U kri hi, Midia avọ Pasia a te ti muọ ekwotọ 127 họ esu, yọ ọzae Ẹsta Ovie-Aye na, Ahasuerọs (Xerxes I), o je “su no obọ India rite Etiopia.” (Ẹsta 1:1) Ghele na, arao ọfa o bi vi uzou lahwe.

O SIAWỌ WỌHỌ ẸKPẸ NỌ O WO IBEKPE!

13. (a) Eme arao avesa na o dikihẹ kẹ? (b) Eme a rẹ sae ta kpahe ovẹrẹ arao avesa na gbe eria nọ o je su?

¹³ Arao avesa na “ọ wọhọ ẹkpẹẹ. O wo ibekpe ene ọvra nọ e rọ uke riẹ; arawo na o wo izou ene; a tẹ rehọ isuẹsu rọ kẹ ẹe.” (Daniẹl 7:6) Wọhọ ogbẹnya riẹ—igbama gbe ikpekpawọ ẹroo erọ ẹmema ewezẹ Nebukadneza na—ẹkpẹ ọrọ ibekpe ene, avọ izou ene ọnana o dikihẹ kẹ uhie isu Masidonia, hayo Grisi, muhọ no Alekzanda Ologbo na ze. Avọ awọ-osio ẹkpẹ, Alekzanda ọ fa Esia Minor vrẹ, obọze-ọre kpohọ Ijipti, je kpohọ ofẹ ukiediwo-ọre uwhru India. (Wawo Habakuk 1:8.) Oria esuo riẹ o rro vi orọ “adaka” na, keme o kẹre te Masidonia, Grisi, gbe Uvie Pasia.—Rri “Ovie Ọmoha O fi Akpọ Kparobọ,” evaọ ẹwẹ-obe avọ 153.

14. Ẹvẹ “ẹkpẹ” na o ti ro wo izou ene?

¹⁴ “Ẹkpẹẹ” na o wo izou ene evaọ okenọ Alekzanda o whu no evaọ 323 B.C.E. Iletu-ẹmo ene riẹ a tẹ te rehọ ẹta riẹ evaọ ofẹ sa-sa ọrọ esuo riẹ. Seleucus ọ rehọ ofẹ Mẹsopotemia gbe Siria. Ptolemy o je su Ijipti gbe Palẹstain. Lysimachus o je su Esia Minor gbe Thrace, yọ Cassander ọ rehọ Masidonia gbe Grisi. (Rri “Uvie Ulogbo O Hẹriẹ No,” evaọ ẹwẹ-obe avọ 162.) Uye o tẹ roma via.

ARAO IDUDU O WO OHẸRIẸ

15. (a) Dhesẹ arao avene na. (b) Eme arao avene na o dikihẹ kẹ, kọ ẹvẹ ọ rọ whọlọ jẹ raha eware kpobi nọ e rọ edhere riẹ?

¹⁵ Daniẹl o te dhesẹ arao avene na wọhọ nọ “ọ vọ avọ idudu gbe ọwhewhe avọ ogaga.” Ọ gbẹ ta haro nọ: “O wo akọ ologbo ọ rọ itehru; o te kpe jẹ bẹre ai ehehẹhẹ, jẹ rehọ awọ riẹ thihi enọ i kiọkọ mu otọ. O wo ẹhẹriẹ no erawo edekọ nọ ekake rehiẹ ze, yọ o wo izei ikpe.” (Daniẹl 7:7) Arao idudu ọnana o muhọ wọhọ ogaga esuo gbe ogbaẹmo ọ Rom. Ẹmẹrera ọ tẹ te rehọ abane Uvie Grisi, yọ evaọ ukpe 30 B.C.E., Rom o tovrẹ no wọhọ ogaga akpọ ọfa ọrọ ẹruẹaruẹ Ebaibol. Avọ ẹgba ẹmuofio nọ ọ be rọ pẹhẹ eware nọ e rọ edhere riẹ kpobi muotọ, Uvie Rom o tẹ te rro kẹre te Ukoliko Britain kpohọ ofẹ Europe buobu, fa kpohọ ofẹ Mediterenia, jẹ fa Babilọn vrẹ kpohọ Ukiekpotọ Pasia.

16. Didi ovuẹ ẹnjẹle na ọ kẹ kpahe arao avene na?

¹⁶ Be gwọlọ otofa arao “idudu” ọnana, Daniẹl ọ tẹ gaviezọ gaga nọ ẹnjẹle na ọ be f’otọ riẹ na: “Rọ kpahe izei ikpe [riẹ], evaọ uvie nana ivie ikpe efa e rẹ te kparoma.” (Daniẹl 7:19, 20, 24) Eme họ “izei ikpe,” hayo “ivie ikpe” nana?

17. Eme “izei ikpe” erọ arao avene na i dikihẹ kẹ?

¹⁷ Nọ Rom o bi fe viere jẹ be vọ avọ ogbekuo fiki uzuazọ otọtọ isu riẹ na, ogaga ohọre riẹ u te kie kpotọ. U kri hi, ekie ogaga ohọre Rom u te ti dhesẹ oma via vevẹ. Uvie ulogbo na o tẹ te hẹrioma fihọ ivie ẹkuẹko. Nọ Ebaibol ọ rẹ rehọ unu na ikpe ro dhesẹ oware nọ o gbunu na, “izei ikpe” erọ arao avene na i dikihẹ kẹ ivie nọ i tovrẹ no oma Rom ze kpobi.—Wawo Iziewariẹ 4:13; Luk 15:8; 19:13, 16, 17.

18. Ẹvẹ Rom ọ rọ ruabọhọ esuo Europe evaọ ikpe buobu nọ a si ovie-ologbo urere riẹ no?

¹⁸ Rekọ Ogaga Akpọ Rom o jọ esino ovie-ologbo urere riẹ evaọ Rom evaọ 476 C.E. kuhọ họ. Evaọ ikpe-udhusoi buobu, Rom ọrọ ipopu ọ gbẹ jẹ rehọ obọ isuẹsu, maero kọ ọ rọ egagọ, je ro su Europe. O ru ere evaọ otọ isu egagọ, onọ ahwo Europe buobu a rọ jọ otọ isu egagọ, a vẹ jẹ jọ otọ ovie. Yọ ivie kpobi e jọ otọ esuo ipopu na. Fikiere Uvie Rom Ọrẹri na avọ ipopu Rom riẹ nọ o karo a tẹ jẹ kpọ iruẹru akpọ evaọ etoke othethei na kpobi nọ a je se Ige Ebi na.

19. Wọhọ epanọ ogbiku jọ ọ ta, ẹhẹriẹ vẹ ọ rọ Rom avọ ivie nọ e kake jọ?

¹⁹ Ono ọ rẹ vro inọ arawo avọ ene na ọ rọ “oghẹrẹ sa no ivie akpọ na”? (Daniẹl 7:7, 19 ,23) Kpahe onana, H. G. Wells ogbiku na o kere nọ: “Ogaga akpọ ọkpokpọ Rom ọnana . . . ọ rọ idhere buobu hẹrioma no ivie ilogbo nọ i su akpọ na vrẹ no. . . . [O] kuọ enwene ahwo Griki nọ e rọ akpọ na kpobi gbe, yọ ahwo riẹ a nwane roma kẹ uyẹ emọ Ham gbe uyẹ emọ Shẹm tere he wọhọ ivie nọ e vrẹ na . . . O hẹrioma gaga evaọ ikuigbe . . . Uvie Rom na o jọ ruaro, orro ẹmẹrera nọ a jiroro riẹ hẹ; ahwo Rom a tẹ te ruẹ nọ a dhoma rai họ esuo no gidigba.” Ghele na, arao avene na ọ te gbẹ rro viere.

UZEI OSESE O GADIẸ RUỌ ESUO NO

20. Eme ẹnjẹle na ọ ta kpahe uzei osese jọ nọ u vi lahwe no uzou arao avene na ze?

²⁰ Daniẹl ọ ta nọ: “Ri, epanọ me bi ro riwi izei na, mẹ tẹ ruẹ nọ uzei okakao ofa jọ o ta no udevie rai ze, nọ o kpare izei esa ọsosuọ na no ehri no.” (Daniẹl 7:8) Kpahe uzei onana nọ u vi lahwe na, ẹnjẹle na ọ tẹ ta kẹ Daniẹl nọ: “Oyena [ovie avọ ikpe na] o vrẹ no ofa o vẹ te wariẹ kparoma; nọ o rẹ te jọ oghẹrẹ riẹ sa no erọ ọsosuọ, o ve ti hrẹ ivie esa na kpotọ.” (Daniẹl 7:24) Ono họ ovie ọnana, okevẹ o ro tovrẹ, kọ ivie esa vẹ o hrẹ kpotọ?

21. Ẹvẹ Britain o ro zihe ro uzei osese orọ arao avene na?

²¹ Muẹrohọ eware nana nọ e via na. Evaọ 55 B.C.E., Oletu-Ẹmo Rom, Julius Caesar, ọ tẹ wọ ohọre kpohọ Britannia rekọ ọ sae rehọ emamọ oria ovo mu evaọ obei hi. Evaọ 43 C.E., Claudius ovie-ologbo na ọ tẹ r’obọ kotọ fi ofẹ obọze-ọre Britain kparobọ. Kẹsena, evaọ 122 C.E., Hadrian ovie-ologbo na o te muọ ugbẹhẹ họ ẹbọ no Ethẹ Tyne kpohọ Solway Firth, o te fi uwhru ẹkpẹlobọ-ọre Uvie Rom họ obei. Evaọ emuhọ ikpe-udhusoi avọ isoi na, egbaẹmo Rom a tẹ kwa no ukoliko na. Enẹ ogbiku jọ ọ ta: “Evaọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbezeza, England o te oria avivẹ no. Efe riẹ o tulo ho a tẹ rehọ iẹe wawo orọ Netherlands. Ahwo riẹ e kawo vi ahwo France. Egbaẹmo riẹ (kugbe enọ e rẹ dhẹ ame) i kpotọ vi erọ Spen.” Evaọ oke oyena, Britain ọ jọ uvie osese gheghe, o te dikihẹ kẹ uzei osese ẹwoho arao avene na. Rekọ, oyena u ti nwene.

22. (a) Izei esa efa vẹ arao avene na nọ o wo uzei “okakao” na o fi kparobọ? (b) Britain ọ kparoma ze wọhọ eme?

²² Evaọ 1588, Philip II ọrọ Spen ọ tẹ wha utu ọ Ekọ-Ẹmo Spen rọ wọso Britain. Ekọ-ẹmo 130 enana, nọ e wọ ezae nọ i bu vi 24,000 na, i te bi kpohọ English Channel, egbaẹmo-ame Britain a te fi ai kparobọ, a tẹ jẹ ruẹ-uye ofou gbe ẹkporo ọgaga ọrọ Abade Atlantic. Oware onana u te “kpoka họ obọ nọ egbaẹmo-ame Britain ọ ga vi Spen,” ere ogbiku jọ ọ ta. Evaọ ikpe-udhusoi avọ 17, ahwo Dutch a te ku ekọ-oyibo ohọre nọ e mae rro evaọ akpọ na kpobi. Rekọ, fiki ewho buobu nọ a be fa fihọ erẹwho efa, Britain ọ tẹ g’obọ vi uvie oyena. Evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ 18, ahwo Britain gbe ahwo France a tẹ họre ohwohwo evaọ Ẹkpẹlobọ-Ọre America gbe India, nọ u su kpohọ Ọvọ Paris evaọ 1763. Ọvọ ọnana, wọhọ epanọ William B. Willcox okere na ọ ta, “o rọwo ọkwa ọkpokpọ Britain wọhọ ogaga Europe nọ o mae rro kpobi evaọ otafe Europe.” Ogaga Britain u te muẹrohọ nọ a fi Napoléon ọrọ France kparobọ riẹriẹriẹ evaọ 1815 C.E. Fikiere “ivie esa” nọ Britain o ‘hrẹ kpotọ’ na họ Spen, Netherlands, gbe France. (Daniẹl 7:24) Fiki onana, Britain o te zihe ruọ ogaga akpọ nọ o mai wo ewho je fe. Ẹhẹ, uzei “okakao” na o rro zihe ruọ ogaga akpọ no!

23. Didi edhere uzei osese ẹwoho na u ro ‘ruru . . . akpọ na kpobi’?

²³ Ẹnjẹle na ọ ta kẹ Daniẹl nnọ arao avene, hayo uvie avene na, o ti ‘u ruru . . . akpọ na kpobi.’ (Daniẹl 7:23) Onana o tẹ ghinẹ via kẹ oria esuo Rom nọ a riẹ vẹre wọhọ Britannia. Uwhremu na o te ti zihe ro Uvie Britain nọ ‘u ruru . . . akpọ na kpobi.’ Eva okejọ, uvie onana o rehọ abọvo abane otọakpọ na gbe abọvo abane ahwo akpọ na.

24. Eme ogbiku jọ ọ ta kpahe Uvie Britain nọ u w’ẹhẹriẹ?

²⁴ Nọ Uvie Rom o be hẹrioma no egaga akpọ nọ e kake jọ na, ovie nọ a rehọ uzei “okakao” dhesẹ na ọ te jẹ “jọ oghẹrẹ riẹ sa no erọ ọsosuọ.” (Daniẹl 7:24) Kpahe Uvie Britain, H. G. Wells ogbiku na o muẹrohọ nnọ: “Ọkpọ oware utioye o te jariẹ ẹdọvo ho. Mae r’oja kẹ eyero na kpobi họ ‘egọmeti ovie’ ọrọ Ivie Okugbe Britain . . . Ohwo ọvo o wo otoriẹ Uvie Britain na soso ho. O rro thesiwa je wo efe nọ o wo ohẹriẹ gaga no oware nọ a riẹ wọhọ uvie vẹre.”

25. (a) Evaọ orro uwhremu na riẹ, eme o ru uzei osese ẹwoho na gba? (b) Edhere vẹ uzei “okakao” na o ro wo ‘ibiaro nọ e wọhọ ibiaro ohwo’ gbe “unu nọ o be ta eme eware igbunu”?

²⁵ Orọnikọ Uvie Britain ọvo uzei “okakao” na o jọ kuhọ họ. Evaọ 1783, Britain ọ tẹ kuvẹ kẹ erẹwho 13 America riẹ re a wo esuo obọrai. Uwhremu na United States of America o te zihe ruọ ogbẹnya Britain, tovrẹ no Ẹmo Akpọ II ze wọhọ orẹwho nọ o mae jọ akpọ kpobi ga. U gbe wo usu okpekpe kugbe Britain. Ogaga akpọ Britain avọ America agbava nọ onana o wha ze o tẹ rọ ‘uzei nọ u wo ibiaro na.’ Evaọ uzẹme, ogaga akpọ onana o fiọfiọ ẹro, avọ ẹghẹ! O be “ta eme eware igbunu,” bi fi izi họ kẹ abọ akpọ na buobu jẹ rọ amiunugu, hayo “ọruẹaro erue.”—Daniẹl 7:8, 11, 20; Eviavia 16:13; 19:20.

UZEI OSESE NA O BE WỌSO ỌGHẸNẸ GBE EREZI RIẸ

26. Didi aro ẹnjẹle na ọ ruẹ kpahe eme nọ uzei ẹwoho na o ta gbe owọ nọ ọ te jẹ kpahe Jihova gbe idibo riẹ?

²⁶ Daniẹl ọ tẹ ruabọhọ edhesẹ eruẹaruẹ riẹ, ta nọ: “Epanọ me bi ro riwi na, uzei onana o tẹ wọ ẹmo bru erezi na, o tẹ kpare obọ vi ai.” (Daniẹl 7:21) Kpahe “uzei” hayo ovie ọnana, ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ ruẹaro nọ: “Ọ vẹ te ta ẹme mukpahe ọnọ Ọ mai kpehru na, o ve ti voro erezi ọnọ Ọ mai kpehru na no, ọ vẹ jẹ iroro nọ ọ rẹ rọ rẹriẹ oke gbe uzi na; a ve ti siobọno ai kẹe evaọ oke, oke ivẹ, gbe ubro oke.” (Daniẹl 7:25) Ẹvẹ gbe okevẹ abọ eruẹaruẹ nana i ro rugba?

27. (a) Amono họ “erezi” na enọ uzei “okakao” na o kpokpo? (b) Ẹvẹ uzei ẹwoho na o rọ gwọlọ “rẹriẹ oke gbe uzi”?

²⁷ “Erezi” nọ uzei “okakao” na—Ogaga-Esuo Akpọ Britain avọ America—o kpokpo na họ ilele Jesu nọ a kẹ ẹzi evaọ otọakpọ. (Ahwo Rom 1:7; 1 Pita 2:9) Ikpe buobu taure Ẹmo Akpọ I o te ti te, okiọkotọ enana nọ a kẹ ẹzi na a tẹ jẹ jọ ẹgbede vẹvẹ unu nọ 1914 o te jọ ekuhọ “oke ahwo Egedhọ na.” (Luk 21:24) Okenọ ẹmo o muhọ evaọ ukpe oyena, o tẹ wọhọ nnọ uzei “okakao” na u kiemuku unuovẹvẹ onana, keme o ruabọhọ ekpokpo “erezi” nọ a kẹ ẹzi na. Ogaga-Esuo Akpọ Britain avọ America o tubẹ kpare suọ omodawọ rai re a wha ẹgwọlọ (hayo, “uzi”) Jihova haro inọ isẹri riẹ a rẹ ta emamọ usi Uvie na nya akpọ na soso duwu. (Matiu 24:14) Fikiere, uzei “okakao” na o tẹ gwọlọ daoma “rẹriẹ oke gbe uzi na.”

28. Ẹvẹ “oke, oke ivẹ, gbe ubro oke” na i kri te?

²⁸ Ẹnjẹle Jihova ọ fodẹ etoke eruẹaruẹ ọrọ “oke, oke ivẹ, gbe ubro oke.” Ẹvẹ oke na u kri te? Etota Ebaibol a rọwo inọ ẹme ọnana o dhesẹ eke esa gbe ubro—nọ a te ku oke ọvo, eke ivẹ, gbe ubro oke kugbe. Nọ “asiahrẹ” oruẹ Nebukadneza u theri te ikpe ihrẹ na, eke esa gbe ubro na e tẹ rọ ikpe esa gbe ubro.c (Daniẹl 4:16, 25) An American Translation o se nọ: “A te rehọ iẹe kẹe ukpe ovo, ikpe ivẹ, gbe ubro ukpe.” Efafa James Moffatt o ta nọ: “Evaọ ikpe esa gbe ubro.” A fodẹ etoke ọvona re evaọ Eviavia 11:2-7, onọ o ta nọ isẹri Ọghẹnẹ a te ta usiuwoma avọ ehọ-ekpa evaọ emerae 42, hayo edẹ 1,260, a ve ti kpe ai. Okevẹ oke onana u ro muhọ je kuhọ?

29. Okevẹ gbe ẹvẹ ikpe esa gbe ubro ẹwoho na i ro muhọ?

²⁹ Rọkẹ Ileleikristi nọ a wholo na, Ẹmo Akpọ I o jọ oke ẹdawọ. Evaọ ekuhọ 1914, a je rẹro ukpokpoma. Evaọ uzẹme, uzoẹme ẹgbukpe nọ a salọ kẹ 1915 họ onọ nọ Jesu ọ nọ ilele riẹ, “Wha rẹ sae da egho no mẹ be te da?” A rehọ e riẹ no Matiu 20:22 ze. Fikiere, muhọ evaọ December 1914, isẹri ekakao enana a tẹ jẹ ta usiuwoma “evaọ ehọ-ekpa.”

30. Ẹvẹ Ogaga-Esuo Akpọ Britain avọ America na u ro kpokpo Ileleikristi evaọ etoke Ẹmo Akpọ I?

³⁰ Nọ ẹmo na o bi dhe ẹgẹga na, Ileleikristi nọ a kẹ ẹzi na a tẹ nyaku ọwọsuọ viere. A fi ibuobu rai họ uwou-odi. Egọmeti evega i kpe ahwo wọhọ Frank Platt evaọ England gbe Robert Clegg evaọ Canada. Evaọ February 12, 1918, Canada, nọ ọ jọ otọ Esuo Britain, ọ tẹ whaha uko avọ ihrẹ ọ Studies in the Scriptures, nọ uzoẹme riẹ o ta nọ The Finished Mystery, gbe ebe-evẹvẹ na nọ uzoẹme rai o rọ The Bible Students Monthly. Amara nọ o lele i rie, Ẹko-Iruo Uvi-Ẹdhoguo ọrọ United States o te whowho awhaha nọ a fihọ ẹvaha iko ihrẹ na. Eme o no rie ze? A jẹ kiẹ iwou, gboro ebe, je mu egegagọ Jihova!

31. Okevẹ gbe ẹvẹ “oke, oke ivẹ, gbe ubro oke” u ro kuhọ?

³¹ Ekpokpo ahwo nọ Ọghẹnẹ o wholo u te te oka evaọ June 21, 1918, evaọ okenọ a gbeku họ J. F. Rutherford, prẹsidẹnte na uzou, gbe enọ i wuzou Watch Tower Bible and Tract Society je brukpe ai re a jọ uwou-odi oke krẹkri. Be gwọlọ “rẹriẹ oke gbe uzi,” uzei “okakao” na u te kpe iruo usiuwoma ota na no. (Eviavia 11:7) Fikiere “oke, oke ivẹ, gbe ubro oke” nọ a ruẹaro riẹ na u te kuhọ evaọ June 1918.

32. Fikieme whọ jẹ sae ta nọ uzei “okakao” na o raha “erezi” na ha?

³² Rekọ ekpokpo uzei “okakao” na o raha “erezi” na ha. Wọhọ epanọ a jọ obe Eviavia ruẹaro riẹ, nọ omoke iruo-eseba u kuhọ no, Ileleikristi nọ a wholo na a tẹ wariẹ mu iruo họ. (Eviavia 11:11-13) Evaọ March 26, 1919, a te si prẹsidẹnte ọ Watch Tower Bible and Tract Society gbe egbẹnya riẹ no uwou-odi, a tẹ wozẹ eku nọ a gba fihọ ai uzou vẹre na no. Idudhe na, okiọkotọ nọ a wholo na a tẹ wariẹ muọ iruo na họ ekokohọ. Rekọ eme ọ be hẹrẹ uzei “okakao” na?

ỌKPAKO EDẸ NA O S’ẸGWAE

33. (a) Ono họ Ọkpako Edẹ na? (b) Eme họ ‘ebe nọ a rovie na’ evaọ Okọto obọ odhiwu na?

³³ Nọ o dhesẹ arao avene na no, Daniẹl o te si ẹro no arao avene na kpohọ oware jọ nọ o rọ obọ odhiwu via. Ọ ruẹ Ọkpako Edẹ na nọ ọ kerria agbara-uvie ọnwranwra riẹ wọhọ Oguẹdhọ. Ọkpako Edẹ na họ Jihova Ọghẹnẹ. (Olezi 90:2) Nọ Okọto obọ odhiwu o kerria no, Daniẹl ọ tẹ ruẹ ‘ebe nọ a rovie.’ (Daniẹl 7:9, 10) Nọ Jihova o wo unuikpe he na, ọ riẹ ikuigbe ahwo-akpọ kpobi wọhọ ẹsenọ a kere ai fihọ obe. O muẹrohọ erao ẹwoho ene na kpobi no yọ ọ sae rehọ ai guẹdhọ fikinọ ọ riẹ obaro rai.

34, 35. Eme ọ te via kẹ uzei “okakao” na gbe ogaga erao efa?

³⁴ Daniẹl ọ tẹ gbẹ ta haro nọ: “Koyehọ me te riwi fiki edo eme nọ uzei na o jẹ ta. Epanọ me bi ro riwi na, a te kpe arawo na, a te fi oma riẹ fihọ erae nọ e be tua na re a ruẹse raha iẹe. Rọ kẹ erawo nọ i kiọkọ, a te mi ae isuẹsu rai, uzuazọ rai o tẹ gbẹ rọ, a tẹ kẹ ae omoke nọ a re krite.” (Daniẹl 7:11, 12) Ẹnjẹle na ọ ta kẹ Daniẹl nọ: “Rekọ otu ẹguae a rẹ te keria bruoziẹ, a re ti mi ei isuẹsu riẹ, a vẹ te rahọ iẹ mu otọ.”—Daniẹl 7:26.

³⁵ Ẹkwoma ujaje Oguẹdhọ Ologbo na, Jihova Ọghẹnẹ, oware nọ o via kẹ Uvie Rom nọ u je kpokpo Ileleikristi ọsosuọ na họ onọ o te via kẹ uzei nọ o be la Ọghẹnẹ eka je kpokpo “erezi” riẹ na. Esuo riẹ o te tọ họ. Epọvo na o te jọ kẹ esuo ọsese “ivie” nọ e wọhọ uzei na nọ u no oma Uvie Rom ze na. Rekọ eme ọ rẹ te via kẹ esuo nọ o no oma ogaga arao ọsosuọ na ze? Wọhọ epanọ a ruẹaro, a ru izuazọ rai theri te “omoke.” Ahwo a gbẹ be rria ekwotọ rai rite ẹdẹ mai na. Wọhọ oriruo, Iraq ọ be rria ẹkwotọ Babilọn anwae. Pasia (Iran) gbe Grisi a gbẹ rọ. Egaga akpọ enana nọ i kiọkọ a rọ abọ Okugbe Erẹwho na. Ivie enana e rẹ te raha evaọ ọraha ogaga akpọ urere na. Egọmeti ahwo-akpọ kpobi i re ti te oba evaọ “ẹdẹ ẹmo ologbo Ọghẹnẹ Erumeru na.” (Eviavia 16:14, 16) Rekọ, ono o re ti su akpọ na?

ISUẸSU EBẸDẸ O KẸLINO!

36, 37. (a) Ono a rehọ ọnọ ọ “wọhọ ọmọ ohwo” na dhesẹ, kọ okevẹ gbe ẹjiroro vẹ ọ rọ roma via evaọ aro Okọto obọ odhiwu? (b) Eme a ro mu evaọ 1914 C.E.?

³⁶ Daniẹl o bo nọ: “Mẹ tẹ ruẹ eruaruẹ evaọ aso na evaọ ẹgho evaọ ehru ọjọ nọ ọ be tha wọhọ ọmọ ohwo, o te bru ọnọ ọ rọ nọ oke anwae ze o te dikihẹ aro riẹ.” (Daniẹl 7:13) Okenọ ọ jọ otọakpọ, Jesu Kristi o se oma riẹ “Ọmọ ohwo,” nọ u dhesẹ epanọ ọ kẹle ahwo-akpọ te. (Matiu 16:13; 25:31) Evaọ Sanhẹdrin na, hayo okọto ukpehru ahwo Ju, Jesu ọ ta nọ: “Whọ rẹ te ruẹ Ọmọ ohwo nọ ọ keria obọze Ogaga, nọ ọ rẹ te tha eva ehru ẹgho obọ odhiwu.” (Matiu 26:64) Fikiere, evaọ eruẹaruẹ Daniẹl, ọnọ ọ be tha na, nọ ibiaro ahwo-akpọ e rẹ ruẹ hẹ, ọnọ ọ ziọ aro Jihova Ọghẹnẹ na họ Jesu Kristi nọ a kpare jẹ kẹ orro no na. Okevẹ onana o rọ via?

³⁷ Ọghẹnẹ ọ reọvọ Uvie kugbe Jesu Kristi no, wọhọ epanọ ọ reọvọ kugbe Devidi ovie na. (2 Samuẹle 7:11-16; Luk 22:28-30) Okenọ “oke ahwo Egedhọ na” u kuhọ evaọ 1914 C.E., u te fo re Jesu Kristi, wọhọ ọreuku uvie Devidi, ọ rehọ esuo Uvie. Ekere eruẹaruẹ Daniẹl u se nọ: “Kọ ọye a rehọ isuẹsu gbe oruaro gbe uvie rọ kẹ, re ahwo kpobi, erẹwho gbe evẹrẹ kpobi, re a ruẹse gọ e; isuẹsu riẹ e rẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ, o nọ u re re he, uvie riẹ họ onọ o rẹ raha ha.” (Daniẹl 7:14) Fikiere, a tẹ rehọ Uvie Mesaya na mu obọ odhiwu evaọ 1914. Rekọ, a rehọ isuẹsu na kẹ amọfa re.

38, 39. Ono o ti su akpọ na bẹdẹ bẹdẹ?

³⁸ Ẹnjẹle jọ ọ ta nọ: ‘Ọrezi Ọnọ Ọ mai kpehru na, ọ tẹ rehọ uvie na.’ (Daniẹl 7:18, 22, 27) Jesu Kristi họ olori ọrezi na. (Iruẹru 3:14; 4:27, 30) “Erezi” edekọ nọ i ti w’obọ evaọ isuẹsu na họ Ileleikristi ẹrọwọ 144,000 enọ a kẹ ẹzi, enọ e rọ ereuku Uvie na kugbe Kristi. (Ahwo Rom 1:7; 8:17; 2 Ahwo Tẹsalonika 1:5; 1 Pita 2:9) A kpare rai no uwhu ze wọhọ izi nọ i re whu hu re a lele Kristi su evaọ Ugbehru Zayọn obọ odhiwu. (Eviavia 2:10; 14:1; 20:6) Fikiere, Kristi Jesu gbe Ileleikristi nọ a wholo nọ e kparoma no họ enọ i ti su akpọ ahwo na.

³⁹ Kpahe isuẹsu Ọmọ ohwo gbe “erezi” edekọ nọ a kpare ze no na, ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ ta nọ: “Uvie gbe isuẹsu avọ oruaro uvie nọ e rọ obọ ehru kpobi a vẹ te rehọ ae kẹ otu erezi Ọnọ Ọ mai kpehru na; uvie rai o rẹ te jọ uvie ebẹdẹ bẹdẹ, isuẹsu kpobi a rẹ te gọ ae a ve je yo ẹme rai.” (Daniẹl 7:27) Ẹvẹ oghale nọ ahwo-akpọ ẹmeoyo a te ruẹ evaọ otọ Uvie oyena o te rro te!

40. Ẹvẹ ma sai ro wo erere no ezọgaviẹ kẹ ewezẹ gbe eruẹaruẹ Daniẹl ze?

⁴⁰ Daniẹl ọ riẹ kpahe orugba ogbunu ọrọ eruaruẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ na kpobi hi. Ọ ta nọ: “Urere eme na ona. Rekọ rọ kẹ omẹ Daniẹl, iroro mẹ i mu omẹ ozọ thọesiwa, oviẹ oma mẹ o tẹ rẹriẹ; dede na yọ omẹ yọrọ eme na evaọ eva mẹ.” (Daniẹl 7:28) Rekọ ma be rria etoke nọ ma jẹ sai wo otoriẹ orugba eware nọ Daniẹl ọ ruẹ na. Ezọgaviẹ kẹ eruẹaruẹ nana o rẹ bọ ẹrọwọ mai jẹ lẹliẹ imuẹro mai ga viere inọ Ovie Mesaya Jihova o bi ti su akpọ na.

[Oruvẹ-obotọ

EME WHO VUHUMU?

• Eme a rehọ arao ọvuọvo erọ ‘erao ilogbo ene nọ i bi no abade ze’ na dhesẹ?

• Eme o ru uzei “okakao” na via?

• Ẹvẹ uzei okakao ẹwoho na u ro kpokpo “erezi” na evaọ etoke Ẹmo Akpọ I?

• Eme ọ te via kẹ uzei okakao ẹwoho na gbe egaga erao efa?

• Didi erere who wo no ezọgaviẹ kẹ ewezẹ gbe eruẹaruẹ Daniẹl ze kpahe “erawo ilogbo ene na”?

[Ẹkpẹti/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 149-152]

OSU ITHIHAKỌ

OKERE Griki jọ ọrọ ikpe-udhusoi avọ isoi B.C.E. ọ kareghẹhọ iẹe wọhọ osu ithihakọ nọ ọ rọ ziezi. A jọ Ebaibol na sei ọnọ Ọghẹnẹ o “wholo” gbe “ọvra-ojihẹ no obọ ovatha-ọre tha.” (Aizaya 45:1; 46:11) Osu nọ a bi dhesẹ na họ Sairọs Ologbo na, ọrọ Pasia.

Ilale oruaro Sairọs u muhọ ole 560/559 B.C.E. nọ ọ rehọ ẹta ọsẹ riẹ Cambyses I evaọ agbara-uvie Anshan, okpẹwho hayo ubrotọ evaọ Pasia anwae. Anshan ọ dina jọ otọ Astyages ovie Midia. Nọ ọ wọso esuo Midia, Sairọs o te fi kparobọ ababọ okioraha keme isoja Astyages a dhẹ ruọ abọ riẹ. Fikiere ahwo Midia a te fievahọ Sairọs. U no ere no, ahwo Midia gbe Pasia a te kuobọgbe họre evaọ otọ esuo riẹ. Kọ enẹ esuo Midia avọ Pasia ọ rọ lahwe nọ o kẹre uwhru riẹ no Abade Aegean kpohọ Ethẹ Indus.—Rri udhesẹ-oria na.

Nọ egbaẹmo Midia avọ Pasia a kuobọgbe, Sairọs ọ tẹ kake nya re o fi udhedhẹ họ oria nọ ozighi ọ jọ—ofẹ ukiediwo-ọre ọ Midia nọ Croesus ovie Lydia o bi jo ru oria esuo riẹ kẹre ruọ ẹkwotọ Midia. Be họre kpohọ ofẹ ovatha-ọre ọrọ Uvie Lydia evaọ Esia Minor, Sairọs o te fi Croesus kparobọ, ọ tẹ rehọ okpẹwho riẹ, Sadis. Sairọs o te fi ikpewho Ionia kpobi kparobọ je fi Esia Minor kpobi họ otọ esuo Uvie Midia avọ Pasia. Fikiere o te zihe ruọ ọwegrẹ ologbo ọrọ Babilọn gbe ovie riẹ, Nabonidus.

Kẹsena Sairọs ọ tẹ ruẹrẹ oma họ re ọ wọ ohọre bru Babilọn oride na. Etenẹ vrẹ ọ jọ lahwe evaọ orugba eruẹaruẹ Ebaibol. Ẹkwoma Aizaya ọruẹaro na, enwenọ ikpe egba ivẹ nọ i kpemu, Jihova ọ fodẹ Sairọs wọhọ osu nọ o ti fi Babilọn kparobọ je siobọno ahwo Ju no igbo. Ẹfodẹ haro nana họ oware nọ o soriẹ nọ Ikereakere na i je se Sairọs ọnọ Jihova o “wholo.”—Aizaya 44:26-28.

Okenọ Sairọs ọ wọ ohọre ziọ Babilọn evaọ 539 B.C.E., iruo ilogbo e tẹ rẹriẹ ovao dhei. Fikinọ igbẹhẹ ilogbo e wariẹ okpẹwho na họ yọ ethẹ Yufretis na o ru ewala ididi ekẹkẹe fihọ iẹe, o tẹ wọhọ nọ a rẹ sai fi okpẹwho na kparobọ họ. Oria nọ ame Yufretis ọ jọ fa Babilọn vrẹ, ugbẹhẹ nọ o wọhọ ugbehru avọ inuẹthẹ ẹroo e rrọ akotọ ethẹ na. Ẹvẹ Sairọs ọ sai ro fi Babilọn kparobọ?

Bu vi ikpe udhusoi nọ i kpemu, Jihova ọ ruẹaro no kpahe ‘ẹkpọ ame riẹ’ ọ tẹ jẹ ta nnọ e rẹ te “ya mu!” (Jerimaya 50:38) Evaọ orugba eruẹaruẹ na, Sairọs o go hemu omojọ kpohọ ẹkpẹlobọ-ọre Babilọn, ọ tẹ kpọ ame Ethẹ Yufretis na. Ogbaẹmo riẹ a te zue ame na vrẹ, a tẹ gadiẹ no ukiekpotọ na, a tẹ rueva okpẹwho na lọlọhọ keme a rovie inuẹthẹ ẹroo riẹ fihọ. Wọhọ “ọvra-ojihẹ” nọ ọ rẹ họrọ mu arao riẹ, osu ọnana nọ o no “ovatha-ọre” ze na ọ tẹ rehọ Babilọn evaọ aso ọvo!

Rọ kẹ ahwo Ju evaọ Babilọn, obokparọ Sairọs o rọ omorọvia obusino igbo nọ a hẹrẹ bẹ no na gbe ekuhọ ọraha ikpe 70 ọrọ ẹkwotọ rai. Ẹvẹ eva e were rai te nọ Sairọs o j’uzi na nnọ a zihe kpohọ Jerusalẹm re a wariẹ bọ ugbẹhẹ na! Sairọs o te je zihe ekwakwa eghaghae ọ etẹmpol nọ Nebukadneza ọ wọ ziọ Babilọn na, ọ tẹ k’uvẹ re a fa ire no Lebanọn ze, o te je j’uzi re a jọ uwou ovie na rehọ ugho kẹ araha ebabọ na.—Ẹzra 1:1-11; 6:3-5.

Sairọs o re thihakọ kẹ ahwo nọ o fi kparobọ. Ẹsejọhọ oware jọ nọ o so onana ze họ egagọ riẹ. O wọhọ nnọ Sairọs o bi koko iwuhrẹ ọruẹaro Pasia na Zoroaster jẹ be gọ Ahura Mazda—ọghẹnẹ nọ a rri fihọ ọnọma eware nọ i woma kpobi. Evaọ obe riẹ, The Zoroastrian Tradition, Farhang Mehr o kere nọ: “Zoroaster ọ rehọ Ọghẹnẹ wọhọ ọnọ ọ gba kpobi. Ọ ta kẹ ahwo nnọ Ahura Mazda o re ru kele he rekọ o kiete, yọ fikiere, a rẹ dhozọ riẹ hẹ rekọ a re you rie.” Ẹsejọhọ ẹrọwo ọghẹnẹ nọ o wo emamọ uruemu je kiẹrẹe u kpomahọ uruemu Sairọs jẹ tuduhọ iẹe awọ re o ru ọghọ jẹ lọhọ obọ.

Dede na, ovie na o thihakọ kẹ ẹroro Babilọn tere he. Ọ sai thihakọ ọdha riẹ hẹ. Fikiere dede nọ Babilọn họ okpẹwho uvie riẹ, jẹ rọ udevie egagọ gbe uruemu-anwae, enwenọ oke uriri ọvo ọ rẹ rria etẹe. Evaọ uzẹme, lele efikparobọ Babilọn, Sairọs o te zihe kpohọ okpẹwho nọ ọ rẹ rria evaọ ezi-uvo, Ecbatana, nọ o rehọ imita nọ i bu vi 1,900 ro kpehru vrẹ usi abade evaọ otọ Ugbehru Alwand. Obei ọ mae were iẹe keme uriri na o dina gua kugbe ẹroro na. Sairọs ọ tẹ jẹ bọ uwou-ovie urirẹ jọ fihọ okpẹwho ọsosuọ riẹ, Pasargadae (kẹle Persepolis), ikilomita 650 kpohọ ofẹ obọze-ọre ọ Ecbatana. Obei o re jo s’oma họ.

Fikiere a rẹ kareghẹhọ Sairọs wọhọ ọgba aruọwha gbe osu ithihakọ. Esuo ikpe 30 riẹ o te te oba nọ o whu evaọ 530 B.C.E. okenọ ọ jẹ w’owọ ẹmo. Ọmọzae riẹ Cambyses II ọ tẹ rehọ ẹta riẹ evaọ agbara-uvie Pasia.

EME WHO VUHUMU?

• Ẹvẹ Sairọs ohwo Pasia na o ro zihe ruọ ọnọ Jihova o “wholo”?

• Didi obọdẹ iruo Sairọs o ru kẹ ahwo Jihova?

• Ẹvẹ Sairọs o re ru ahwo nọ o fi kparobọ?

[Udhesẹ-oria]

UVIE MIDIA AVỌ PASIA

MASIDONIA

Memphis

IJIPTI

ẸTIOPIA

Jerusalẹm

Babilọn

Ecbatana

Susa

Persepolis

INDIA

[Uwoho]

Uki Sairọs, eva Pasargadae

[Uwoho]

Ẹmema nọ a kare fihọ Pasargadae, nọ u bi dhesẹ Sairọs

[Ẹkpẹti/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 153-161]

OVIE ỌMOHA O FI AKPỌ KPAROBỌ

OLE ikpe 2,300 nọ i kpemu, oletu-ẹmo jọ nọ eto riẹ i re vovovo nọ ọ rọ ikpe udhegbọ o te dikihẹ unueri Abade Mediterenia. Ọ t’ẹrovi okpẹwho ukoliko jọ nọ o rrọ enwenọ ikilomita ọvo evaọ obaro riẹ. Fikinọ a se kẹe nọ ọ rueva, oletu-ẹmo nọ eva e be dha na ọ tẹ tae mu nnọ o re fi okpẹwho na kparobọ. Ẹvẹ ọ gwọlọ ro fi ei kparobọ? O re ru edhere kpohọ ukoliko na ọ vẹ wha egbaẹmo riẹ rueva okpẹwho na. Ebabọ na i muhọ no.

Rekọ ovuẹ jọ nọ u no obọ ovie ologbo ọrọ Uvie Pasia ze u te kru oletu ọmaha na daji. Fikinọ ọ gwọlọ ru udhedhẹ, osu Pasia na ọ tẹ wọ igho buobu kẹe: etalẹnte igoru 10,000 (a te kele ugho na nẹnẹ, u bu vi edọla ima-odu ivẹ), a tẹ rọ ọmọtẹ ovie na kẹe re ọ rọo, a tẹ jẹ rehọ abọ ovatha-ọre Uvie Pasia na kpobi kẹe re ọ rehọ. Eware enana kpobi yọ enọ a rọ kẹe re ọ ruẹsi zihe uviuwou ovie na ze, onọ oletu-ẹmo na o mu.

Ọgbaẹmo nọ a fi eware enana kpobi h’otọ kẹ na họ Alekzanda III ọrọ Masidonia. Kọ ọ rehọ okẹ na? “O jọ etoke awa kẹ akpọ anwae na,” ere ogbiku na Ulrich Wilcken ọ ta. “Iyẹrẹ ẹjiroro riẹ i kpomahọ Ige Udevie na kpobi je ri te edẹ mai na, evaọ Ovatha-Ọre gbe Ukiediwo-Ọre.” Taure ma tẹ te t’ẹme te uyo Alekzanda, joma ruẹ eware nọ i su kpohọ okpẹtu ọnana.

IRUO ỌGBA

A yẹ Alekzanda eva Pella, Masidonia, evaọ 356 B.C.E. Ọsẹ riẹ họ Philip II ovie na, oni riẹ kọ, Olympias. Olympias o wuhrẹ Alekzanda nnọ ivie Masidonia a no oma Hercules ze, ọmọzae Zeus, ọghẹnẹ Griki. Wọhọ epanọ Olympias ọ ta, esemọ Alekzanda họ Achilles, ọgba ọrọ eme urirẹ Homer nọ a re se Iliad. Fikiere nọ ọsẹ gbe oni riẹ a kẹe udu no kẹ obokparọ gbe oruaro uvie, oware ofa nọ u gbe bi si Alekzanda ọmoha na urru o gbẹ rọ họ. Nọ a nọ e sọ ọ te dhẹ ohrẹ evaọ Aroza Olympic, Alekzanda ọ ta nọ ọ rẹ dhẹ otẹrọnọ tei te ivie a te gbẹ dhẹ. Ute riẹ họ re o ru ikpeware nọ ọsẹ riẹ o ru hu re ọ jẹ rọ ugbobọ riẹ wo oruaro.

Nọ o te ikpe 13 no, ọgbaeriariẹ Griki na, Aristotle, o te wuhrẹ Alekzanda, fiobọhọ kẹe wo isiuru kpahe ereghẹ-ididi, imu, gbe otọkiẹ-eriariẹ. Ma riẹ epanọ iwuhrẹ eriariẹ-ididi Aristotle i kpomahọ iroro Alekzanda te he. “O wọhọ nọ eware buobu e riẹ nọ aimava a jọ rọwo kugbe he,” ere Bertrand Russell o muẹrohọ, ọgbaeriariẹ ikpe udhusoi avọ 20. “Eriwo esuo Aristotle kpobi e roma hwa uvie okpẹwho Griki, onọ u muhọ ekie no.” Iroro ọ esuo okpẹwho osese o rọ isiuru hu kẹ ọmọ-ovie nọ ọ be gwọlọ su uvie ulogbo. Alekzanda ọ dina je wo avro kpahe ewuhrẹ Aristotle nọ a rẹ rọ lahiẹ ahwo nọ a rọ ahwo Griki hi wọhọ erigbo, keme ọ gwọlọ uvie nọ emamọ usu o jẹ jọ udevie enọ e kparobọ gbe enọ a fi kparobọ.

Ghele na, amavro ọ dina riẹ sọ Aristotle họ ọnọ ọ kpare isiuru Alekzanda kẹ isase gbe ewuhrẹ. Alekzanda ọ jọ ọgba isase evaọ uzuazọ riẹ kpobi, o wo isiuru gaga kẹ isase ebe Homer. A ta riẹ nọ o re se Iliad na kpobi uzuzou evaọ uhie eme-urirẹ 15,693.

Uwuhrẹ Aristotle u kuhọ kpregede evaọ 340 B.C.E. okenọ ọmọ-ovie ikpe 16 na o zihe kpohọ Pella re o su Masidonia evaọ ẹta ọsẹ riẹ. Yọ u kri hi re ọmọ-ovie na o te ti dhesẹ oma riẹ via wọhọ ọgba ohọre. Avọ evawere kẹ Philip, ọ tẹ nwane raha uyẹ ọkparesuọ Thrace nọ a re se Maedi, rehọ okpẹwho rai ovovẹrẹ, ọ tẹ rọ odẹ riẹ se odẹ oria na Alexandroúpolis.

ẸNYAHARO EVAỌ OBOKPARỌ NA

Ekpe Philip evaọ 336 B.C.E. o wha riẹ ze nọ Alekzanda ọ ikpe 20 na o ro zihe ruọ ovie Masidonia. Nọ ọ rehọ edhere ọ Hellespont (nọ ọ rọ Dardanelles enẹna) rueva Esia evaọ oke ẹvo ọ 334 B.C.E., Alekzanda o te muọ obokparọ họ avọ egbaẹmo ekakao rekọ avọ ẹgba, nọ i bu te isoja owotọ 30,000 gbe isoja 5,000 nọ e dhẹ ekẹkẹ. Egba-eriariẹ i bi lele egbaẹmo riẹ, gbe ekiotọ, ewena, ekiotọ-eriariẹ, gbe igbiku.

Evaọ Ethẹ Granicus evaọ ubiozọ ẹkpẹlobọ-ọre ọ Esia Minor (nọ ọ rọ Turkey enẹna), Alekzanda o te fi ẹmo ọsosuọ riẹ kparobọ mukpahe ahwo Pasia. Ezi uriri oyena, o te fi ukiediwo-ọre Esia Minor kparobọ. Ezi uvo nọ o lele i rie, tei te ahwo Pasia a tẹ họre okpohọre eva Issus, evaọ ubiozọ obọze-ukiediwo-ọre Esia Minor. Avọ egbaẹmo nọ i bu kẹle ubro ima, ovie Pasia ologbo na, Dariọs III, o te bru Alekzanda ze. Dariọs nọ o fievahọ oma riẹ hrọ ọ tẹ wha oni riẹ lele oma, aye riẹ, gbe imoni riẹ efa re a rọ ẹro ruẹ obokparọ urirẹ. Rekọ ahwo Pasia a ruẹrẹ oma kpahe kẹ ovẹrẹ gbe ogaga ohọre ahwo Masidonia ha. Egbaẹmo Alekzanda a fi egbaẹmo Pasia kparobọ riẹriẹriẹ, Dariọs ọ tẹ dhẹ, dhẹ siọ imoni riẹ ba obọ Alekzanda.

Ukpenọ o le ahwo Pasia nọ e be dhẹ na, Alekzanda o te kpohọ ofẹ obọze-ọre evaọ edhedhe Unueri Mediterenia, ọ tẹ raha ekọ-iyibo ilogbo nọ Pasia o re ro fi ẹmo no. Rekọ okpẹwho ukoliko ọrọ Taya a tẹ dadamu. Avọ ọtamuo inọ o re fi ei kparobọ, Alekzanda o te ko okpẹwho na họ emerae ihrẹ. Oke onana Dariọs ọ rọ wha ekẹ udhedhẹ nọ ma jọ obehru fodẹ na sei. Ekẹ na i bu te epanọ ọkiroro ologbo Alekzanda jọ, Parmenio, ọ rọ ta nọ: ‘Mẹ hae jọ Alekzanda, me re mi.’ Oletu-ẹmo ọmoha na ọ tẹ za zihe nọ: ‘Mẹ hai mi re, mẹ hẹ jọ Parmenio.’ Fikinọ ọ se nọ o re zihe, Alekzanda ọ tẹ ruabọhọ ẹwariẹhọ na bẹsenọ ọ rọ raha okpẹwho na no evaọ July 332 B.C.E.

Nọ o vu Jerusalẹm wa, ọnọ o fiomahọ otọ kẹe, Alekzanda ọ tẹ wọ kpohọ ofẹ obọze-ọre, fi Gaza kparobọ. Ijipti o te dede ei rehọ wọhọ osiwi fikinọ esuo Pasia o bẹ rai no. Evaọ Memphis o te dheidhe kẹ eruẹ Apis, ọ tẹ rọ ere ru eva were izerẹ Ijipti. Ọ tẹ jẹ fa okpẹwho Alexandria, onọ u mi Athẹns otọ wọhọ ehri oria ewuhrẹ yọ o gbe wo odẹ riẹ ghele.

Ofa, Alekzanda ọ tẹ rẹriẹ ovao dhe ẹkpẹlobọ-ovatha-ọre, be nya kpohọ ofẹ Palẹstain je kpohọ ofẹ Ethẹ Tigris. Evaọ ukpe 331 B.C.E., ọ tẹ họre ohọre ulogbo avesa kugbe ahwo Pasia eva Gaugamela, nọ u thabọ no oria ọraha ọ Ninẹve he. Ezae 47,000 erọ Alekzanda a tẹ jọ etenẹ g’obọ vi egbaẹmo Pasia nọ e wariẹ kokohọ no nọ i bu te 250,000! Dariọs ọ tẹ dhẹ, uwhremu na ahwo obọ riẹ a te kpei.

Avọ evawere fiki obokparọ na, Alekzanda ọ tẹ rọ ovao dhe obọze-ọre ọ tẹ rehọ okpẹwho-esuo uriri Pasia, Babilọn. Ọ tẹ jẹ rehọ ikpewho nọ e rọ Susa gbe Persepolis, ọ tẹ rehọ efe ologbo Pasia jẹ mahe uwou-ovie ologbo ọrọ Xerxes. Uwhremu na, okpẹwho nọ ọ rọ Ecbatana o te kie kẹe. Ọgba ọkpakpata ọnana o te hrẹ eria esuo Pasia edekọ kpotọ, ọ tẹ nya kpohọ ugbobọ Ethẹ Indus, nọ o rọ Pakistan ọgbọna.

Nọ ọ fa Ethẹ Indus vrẹ no, evaọ ẹkwotọ Taxila nọ o rọ uwhru oria esuo Pasia, Alekzanda o te zere ọgba ologbo jọ, Porus osu India. Alekzanda o te lele iei họre ohọre avene ologbo urere riẹ, evaọ June 326 B.C.E. Ogbaẹmo Porus u kugbe isoja 35,000 gbe ini 200, enọ e wha idudu họ enyenya Masidonia. Ohọre na o jọ gaga avọ azẹ, rekọ egbaẹmo Alekzanda a kparobọ. Porus o te kie, o te kuoma gbei.

O vrẹ ikpe eree no anwẹnọ ogbaẹmo Masidonia o rọ fa vrẹ rueva Esia, oma o lọhọ isoja na no yọ a tẹ jẹ gwọlọ zihe kpo. Avọ oma nọ o lọhọ e rai no fiki ohọre ogaga kugbe Porus, a tẹ gwọlọ zihe kpo. Dede nọ o jẹ kake ruẹe oma ha, Alekzanda ọ tẹ te rọwo kẹ ae. Grisi o ghine zihe ruọ ogaga akpọ no. Ẹkwoma ewho Griki nọ a ro mu ekwotọ nọ a fi kparobọ no na, ẹvẹrẹ gbe uruemu Griki o tẹ vaha ruọ oria esuo riẹ kpobi.

ỌZAE NỌ Ọ RỌ EMU OJESE NA

Oware nọ u kru ogbaẹmo Masidonia kugbe evaọ ikpe enana kpobi na họ uruemu Alekzanda. Nọ a tẹ họre ohọre no, o jọ uruemu Alekzanda re o weze bru ahwo nọ e nwoma, rri omonwa rai, jiri isoja kẹ aruọwha rai, ọ vẹ jẹ hwae igho wọhọ epanọ a họre te. Rọ kẹ enọ i whu evaọ ohọre, Alekzanda o re kie ai ziezi. Ọsẹ gbe oni gbe emọ ahwo nọ a whu a rẹ jẹ osa-uzou hu, a rẹ kẹ ae uvẹ no iruo kpobi. Otẹrọnọ ohọre o gbẹ rọ otọ họ, Alekzanda o re fi aroza h’otọ. Evaọ okejọ, ọ tubẹ rọ uvẹ kẹ ezae nọ e rọo obọ, re a ruẹse rria oke uriri na kugbe eyae rai, evaọ Masidonia. Owojẹ eyena kpobi e lẹliẹ ahwo riẹ you rie gaga.

Kpahe orọo Alekzanda kugbe Ọmọtẹ-Ovie Bactria, Roxana, okere-uyẹ Griki na Plutarch o kere nọ: “O ghinẹ jọ usu obẹlẹ, rekọ o nwane rọwo kugbe ẹjiroro riẹ. Keme o wha evawere se ahwo nọ o fi kparobọ na nọ a ruẹ nọ ọ jọ udevie rai wo aye, yọ o lẹliẹ e rai you rie gaga, nọ a ruẹ nọ makinọ uyoyou na o dhẹ ruẹe oma, o lele i rie wezẹ hẹ bẹsenọ o ro ru igho fihọ iẹe.”

Alekzanda ọ rehọ adhẹẹ kẹ erọo amọfa re. Dede nọ aye Dariọs ovie na ọ jọ ọrigbo riẹ, o ru re a rehọ ọghọ kẹe. Epọvo na, nọ o yo nọ isoja Masidonia ivẹ e gba eyae erara họ wezẹ, ọ tẹ kẹ uzi nọ a re kpe ai otẹrọnọ a ghinẹ reabe.

Wọhọ oni riẹ, Olympias, Alekzanda ọ jọ ọgba-egagọ. O re dheidhe taure o te ti fiẹmo, o ve je dheidhe nọ o te fiẹmo no, ọ rẹ jẹ n’ekpẹ mi egba-ẹva riẹ kpahe eware oka jọ. Ọ rẹ jẹ nyabru ebo-ẹva ọ Ammon, evaọ Libia. Yọ eva Babilọn o koko uzi ahwo Kaldia kpahe idheidhe, maero rọ kẹ ọghẹnẹ Babilọn na Bel (Marduk).

Dede nọ Alekzanda ọ jẹ re-emu thomawa ha, uwhremu na ọ tẹ jẹ da-idi vrẹoma. Ọ rẹ ta eme nọ e rọ akpọ na kpobi fihọ egho udi ọvo nọ o r’obọ riẹ jẹ rọ ogaga riẹ seha. Oware uyoma jọ nọ o rẹ thọrọ ẹro ho nọ Alekzanda o ru họ ekpe ogbẹnyusu riẹ Clitus, okenọ eva e dhae nọ ọ da-idi bẹ no. Rekọ oware na o da Alekzanda te epanọ o ro kiẹzẹ ehwa riẹ edẹ esa, ọ re emu hayo da udi hi. Uwhremu na, egbẹnyusu riẹ a tẹ sae tẹzẹ iẹe re-emu.

Nọ oke o be nyaharo na, isiuru Alekzanda kẹ oruaro o tẹ wha iruemu etọtọ efa ze. O te mu eme erue kpobi họ ẹrọwo, ọ vẹ jẹ rọ uye nọ o mae ga kpobi rọ kẹ ahwo. Wọhọ oriruo, nọ a vuẹe nọ Philotas ọ be gba ẹgwae uwhu riẹ, Alekzanda o te kpei je kpe ọsẹ riẹ, Parmenio, ọkiroro nọ o fievahọ vẹre.

EKIE ALEKZANDA

Nọ ọ nwani zihe no Babilọn ze no, uriaro u te kru Alekzanda, yọ ọ zọ noi hi. Evaọ June 13, 323 B.C.E., nọ ọ rria te ikpe 32 gbe emerae 8 gheghe no, Alekzanda o te kie kẹ uwhu, ọwegrẹ ologbo na.

O nwane wọhọ epanọ ọzae owareghẹ India jọ o muẹrohọ: “O Alekzanda Ovie, ẹkpẹ nọ ma bi thihi na ọ rọ ohwo kpobi oma; yọ fikinọ ohwo whọ rọ, u te no ẹgba nọ who wo no, whọ be nya otọakpọ na kpobi wariẹ kẹle uwou ra, who kpokpo oma ra, jẹ lahiẹ amọfa. Rekọ whọ te tọ họ, who re ti kuomagbe ẹkpẹ na evaọ oke ukio ra.”

EME WHO VUHUMU?

• Ẹvẹ Alekzanda Ologbo na o ro muhọ?

• Nọ ọ ziọ ovie Masidonia no, didi ohọre Alekzanda o muhọ?

• Dhesẹ obokparọ Alekzanda jọ.

• Eme a rẹ sae ta kpahe uruemu Alekzanda?

[Udhesẹ-oria]

OBOKPARỌ ALEKZANDA

MASIDONIA

IJIPTI

Babilọn

Ethẹ Indus

[Uwoho]

Alekzanda

[Uwoho]

Aristotle avọ ọmọ-uwuhrẹ riẹ Alekzanda

[Uwoho]

[Uwoho]

Ẹroo nọ a kare Alekzanda Ologbo na fihọ

[Ẹkpẹti/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 162-163]

UVIE ULOGBO O HẸRIẸ NO

KPAHE uvie Alekzanda Ologbo na, Ebaibol ọ ruẹaro kpahe ẹvaha gbe ẹghale riẹ “orọnọ rọ kẹ emọ riẹ e he.” (Daniẹl 11:3, 4) Fikiere, ikpe 14 anwẹnọ Alekzanda o ro whu uwhu idudhe no evaọ 323 B.C.E., a te kpe ọmọ riẹ Alekzanda IV gbe ọmọ nọ omọfa o yẹ kẹe Heracles.

Evaọ ukpe 301 B.C.E., iletu-ẹmo ene Alekzanda a tẹ rọ oma rai mu abọ sa-sa ọrọ uvie ulogbo nọ olori rai ọ bọ na. Oletu-ẹmo na Cassander ọ rehọ Masidonia gbe Grisi. Oletu-ẹmo na Lysimachus ọ rehọ Esia Minor gbe Thrace. Seleucus I Nicator ọ tẹ rehọ Mẹsopotemia gbe Siria. Ptolemy Lagus, hayo Ptolemy I, o te su Ijipti gbe Palẹstain. Fikiere ivie Griki ene i te mu no uvie ulogbo ọvo Alekzanda ze.

Udevie ivie ene Griki na, esuo Cassander họ ọnọ ọ mae kpẹre kpobi. Ikpe kakao nọ Cassander ọ ruọ esuo no, emezae riẹ kpobi i te whu no, yọ evaọ 285 B.C.E., Lysimachus ọ tẹ rehọ ofẹ Europe ọrọ Uvie Griki. Ikpe ene nọ i lele i rie, Lysimachus o te whu evaọ ohọre kugbe Seleucus I Nicator, o tẹ lẹliẹ abọ ologbo ọrọ ẹkwotọ Esia kie ruọ abọ riẹ. Seleucus o te zihe ruọ ọrọ ọsosuọ evaọ uhie isu Seleucus evaọ Siria. Ọ tẹ fa Antiọk evaọ Siria o te ru etẹe fihọ okpẹwho riẹ. A kpe Seleucus evaọ 281 B.C.E., rekọ uviuwou riẹ o tẹ ruabọhọ esuo bọwo 64 B.C.E. okenọ Pompey, oletu-ẹmo Rom, o ro ru Siria fihọ ẹkwotọ Rom.

Evaọ usu abane nọ a ghale uvie Alekzanda kpohọ na, uvie Ptolemy o mae tọ. Ptolemy I ọ ruọ ọkwa ovie evaọ 305 B.C.E. o te zihe ruọ ovie ọsosuọ evaọ usu ivie Masidonia, hayo uvie Fẹro, ọrọ Ijipti. Nọ o ru Alexandria fihọ okpẹwho riẹ no, o te muọ ewho họ ẹruẹrẹ. Ebabọ ologbo jọ nọ o viodẹ họ Evu-Ebe Alekzanda. Re ọ rẹro te ebabọ ologbo ọnana, Ptolemy ọ tẹ rehọ ọwena-isukulu Athẹns jọ no Grisi ze, Demetrius Phalereus. Wọhọ epanọ iyẹrẹ e ta, evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., evu-ebe na o wo iko-ebe ima ọvo. Uviuwou Ptolemy o tẹ ruabọhọ esuo evaọ Ijipti bẹsenọ o ro kie kẹ Rom evaọ 30 B.C.E. Rom o te nwene Grisi wọhọ ogaga esuo akpọ.

EME WHO VUHUMU?

• Ẹvẹ uvie ulogbo Alekzanda o rọ vaha?

• Ẹvẹ uhie isu Seleucus u su te evaọ Siria?

• Okevẹ uvie Ptolemy ọrọ Ijipti u ro te oba?

[Udhesẹ-oria]

ẸVAHA UVIE ALEKZANDA

Cassander

Lysimachus

Ptolemy I

Seleucus I

[Iwoho]

Ptolemy I

Seleucus I

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 139]

EGAGA AKPỌ ERUẸARUẸ DANIẸL

Ẹmema ologbo na (Daniẹl 2:31-45)

Erao ene nọ i no abade ze (Daniẹl 7:3-8, 17, 25)

BABILỌNIA no 607 B.C.E. ze

MIDIA AVỌ PASIA no 539 B.C.E. ze

GRISI no 331 B.C.E ze

ROM no 30 B.C.E. ze

OGAGA AKPỌ BRITAIN GBE AMERICA no 1763 C.E.

AKPỌ NỌ Ọ TAHAKU NO EVAỌ ABỌ-ESUO evaọ oke urere na

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 128]

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 147]