EWARE NỌ E RẸ KAKE RAHA: Eware ọsosuọ nọ ahwo nọ a kaki kere Ebaibol na a kere eme rai fihọ họ, papirọs gbe eviẹ-erao.a (2 Timoti 4:13) Ẹvẹ eware yena e hae rọ lẹliẹ eme Ebaibol na vru no?

Papirọs o rẹ bẹre, ekọlọ riẹ e rẹ kaki nwene, yọ u re kri ẹraha ha. Ezae ivẹ jọ nọ a re se Richard Parkinson gbe Stephen Quirke nọ i wuhrẹ kpahe eware anwae ahwo Ijipti a ta nọ, “Papirọs o rẹ raha te epanọ u re ro whowho no, je zihe ruọ ẹkpẹ gheghe nọ oke o be nyaharo na. Nọ a te fi ei họ oria, uko na soso o rẹ sai mu itutu, yọ ehẹhẹ e rẹ sae re iẹe no nọ a tẹ tọe fihọ otọ.” Papirọs jọ dede nọ a duku, e kake raha keme oria nọ a fi rai họ u dhẹ hayo o rroro gahrọ.

Oviẹ-arao o rẹ tọ vi papirọs, rekọ o rẹ raha nọ a gbẹ rẹrotei ziezi hi, hayo nọ a te fi ei họ oria nọ u dhẹ gaga hayo oria nọ o rroro gahrọ.b Emerao e rẹ re oviẹ-arao re. Fiki onana, obe na Everyday Writing in the Graeco-Roman East o ta nọ, “Ebe anwae e rẹ tọ vievie he.” Fikiere, o hae jọnọ Ebaibol na ọ raha, eme riẹ kpobi e hai ti vru no.

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Uzi ahwo Ju o gba ovie kpobi họ nọ o re ‘kere Uzi nana họ obe kẹ omariẹ,’ koyehọ ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na. (Iziewariẹ 17:18) Ofariẹ, ikere-ebe sa-sa a wariẹ kere eme Ebaibol na fihọ iko-ebe buobu. Yọ evaọ ikpe udhusoi ọsosuọ, whọ rẹ ruẹ Ikereakere na soso evaọ iwou-egagọ ahwo Izrẹl gbe eria nọ i thabọ wọhọ obọ Masidonia! (Luk 4:16, 17; Iruẹru Ikọ 17:11) Kọ ẹvẹ iko-ebe jọ nọ i kri gaga no e sae rọ zọ te oke mai na?

Ọzae jọ nọ a re se Philip W. Comfort nọ o wuhrẹ kpahe Ikereakere Griki na gaga ọ ta nọ, “Ahwo Ju a wo uruemu nọ a jẹ hae rọ sẹro iko-ebe Ikereakere na fihọ ithẹ nọ a rọ ẹkpẹ ma.” O wọhọ nọ Ileleikristi a ruabọhọ ọkpọ uruemu ovona. Fiki onana, ahwo a duku iko-ebe Ebaibol jọ nọ i kri gaga no evaọ ithẹ nọ a ma, ighogho itho, gbe eria nọ e rrọ yaya.

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Iko-ebe Ebaibol buobu gbidi gbidi, makọ enọ e vrẹ ikpe idu ivẹ (2,000) no dede, e gbẹ riẹ rite inẹnẹ. Obe anwae ovuovo nọ u wo iko-ebe nọ i kri te enẹ no o rrọ họ.

OGHẸRẸ NỌ A JẸ RỌ WỌSO EBAIBOL NA: Ovuẹ Ebaibol na o were isu egọmeti gbe isu ichọche buobu hu. Ẹsibuobu, a jẹ rehọ ogaga rai whaha ahwo re a siọ Ebaibol na ba ewo, re a se iẹe ba ẹwariẹ kere, hayo re a se iẹe ba ẹfa fihọ evẹrẹ efa. Joma ta kpahe iriruo ivẹ jọ:

• Oware wọhọ ukpe 167 B.C.E.: Ovie Griki jọ nọ a re se Antiochus Epiphanes, ọ jẹ gwọlọ gba ahwo Ju họ egagọ ahwo Griki, fikiere o te juzi nọ a raha iko-ebe Ikereakere Hibru kpobi nọ e jariẹ no. Ogbiku jọ nọ a re se Heinrich Graetz ọ ta nọ, “Egbaẹmo riẹ a jẹ bẹre hayo mahe iko-ebe Ikereakere Hibru kpobi nọ a ruẹ, yọ a je kpe ohwo kpobi nọ a jọ obọ riẹ ruẹ iko-ebe nana nọ o bi se ai.”

• Oware wọhọ ikpe egba-eree (800) nọ i kpemu: Eva e jẹ dha isu ichọche Katọlik gaga nọ a tẹ ruẹ ahwo gheghe nọ a bi wuhrẹ ahwo uzẹme Ebaibol na viukpenọ a rẹ rọ iwuhrẹ Katọlik wuhrẹ ahwo. Fikiere ohwo kpobi nọ o wo obe Ebaibol na jọ u te no obe Olezi nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin no, a re rri rie wọhọ ohwo nọ ọ be wọso ichọche na. Ichọche na a tubẹ rọ ogbẹgwae jọ mu nọ u re “no iwou ruọ iwou romatotọ gwọlọ ahwo nọ a viẹro ku nọ a be wọso ichọche na, nọ a wo ebe Ebaibol efa viukpọ obe Olezi na ọvo evaọ ẹvẹrẹ Latin, kẹsena a vẹ mahe uwou kpobi nọ a jọ ruẹ ohwo otiọye.”

O hae jọnọ enọ e jẹ wọso Ebaibol na a sae raha iẹe no, eme riẹ kpobi e hai ti vru no.

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Dede nọ ẹkwotọ Izrẹl ọvo Antiochus ovie na ọ tẹrovi evaọ okenọ ọ jẹ rọ raha iko-ebe Ebaibol na, oke yena yọ ahwo Ju jọ a vaha ruọ ekwotọ sa-sa no. Egba-eriariẹ a tubẹ ta nọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, a tẹ ghale ahwo Ju kpohọ abava, ahwo nọ a bu viọ abọvo a jẹ rria ekwotọ efa evaọ oke yena. Ahwo Ju a jẹ hai fi Ikereakere na họ iwou-egagọ rai, yọ eye a jẹ hai se no ige te ige, makọ Ileleikristi dede.—Iruẹru Ikọ 15:21.

Evaọ oware wọhọ ikpe egba-eree (800) nọ i kpemu, ahwo nọ uzẹme Ebaibol na o were, a jẹ fa Ikereakere na fihọ evẹrẹ efa ghelọ ukpokpoma ogaga. Taure a te ti ru ẹjini nọ a re ro printi ebe ze dede evaọ oware wọhọ ukpe 1440, yọ a fa ebe Ebaibol na jọ buobu fihọ evẹrẹ 33 soso no! No umuo oke yena vrẹ, a fa je printi Ebaibol buobu.

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Ghelọ ọwọsuọ ivie gbe isu ichọche, Ebaibol na họ obe nọ a be mae fa jẹ be mae ghale evaọ akpọ na soso. U fiobọhọ kpọ izi gbe evẹrẹ erẹwho buobu no, je fiobọhọ kẹ ima ahwo buobu no evaọ uzuazọ.

OGHẸRẸ NỌ A JẸ GWỌLỌ RO NWENE EME RIẸ: Ebaibol na ọ zọ ghele dede nọ eware nọ a kaki kere eme riẹ fihọ e rẹ kake raha, yọ ahwo a jẹ wọso iẹe. Rekọ, ahwo nọ a jẹ wariẹ kere eme Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ na ze, gbe efefafa sa-sa, a jẹ gwọlọ nwene eme riẹ. Ẹsibuobu, a jẹ gwọlọ fa Ebaibol na kiehọ iwuhrẹ rai ukpenọ a re ru iwuhrẹ rai kiehọ erọ Ebaibol na. Joma ta kpahe iriruo jọ:

• Oria egagọ: No ikpe-udhusoi avọ ene rite ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E., utu ahwo Sameria jọ a wariẹ kere ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ ze. Yọ a se ebe isoi nana Samaritan Pentateuch. A fi eme nana ba obe Ọnyano 20:17 inọ, “Evaọ Aargaareezem whọ te bọ agbada-idhe fihọ.” Ahwo Sameria a jẹ gwọlọ rọ enẹ nwene eme Ikereakere na rọwokugbe ebabọ etẹmpol nọ a bọ fihọ “Aargaareezem,” hayo ugbehru Gẹrizim.

• Uwuhrẹ esanerọvo: Taure ikpe egba esa (300) e tẹ te vrẹ nọ a kere Ebaibol na re no, ọzae jọ nọ ọ rowo uwuhrẹ esanerọvo, nọ ọ jọ usu ahwo nọ a wariẹ kere eme Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ na ze, o fi eme nana ba obe 1 Jọn 5:7 inọ, “Evaọ obọ odhiwu, Ọsẹ na, Ẹme na, gbe Ẹzi Ẹri na: esa na omọvo a rrọ.” Ẹme nana ọ jọ iko-ebe ọsosuọ na ha. Ọgba-eriariẹ Ebaibol jọ nọ a re se Bruce Metzger ọ ta nọ, “No umuo ukpe 600 C.E. vrẹ, whọ rẹ jọ iko-ebe Ebaibol nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin anwae ruẹ eme ọzae nana.”

• Odẹ Ọghẹnẹ: Fiki uruemu ẹwho ahwo Ju jọ, efefafa Ebaibol buobu a si odẹ Ọghẹnẹ no efafa Ebaibol rai. A tẹ rehọ edẹ-ova wọhọ “Ọghẹnẹ” hayo “Olori” nwene ẹta odẹ na. Yọ orọnikọ Ọghẹnẹ ọvo a rehọ odẹ nana se evaọ Ebaibol na ha, rekọ a rehọ iẹe se ahwo sa-sa, emema nọ ahwo a be gọ, jẹ tubẹ rehọ iẹe se Ẹdhọ dede.—Jọn 10:34, 35; 1 Ahwo Kọrint 8:5, 6; 2 Ahwo Kọrint 4:4.a

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Orọ ọsosuọ, dede nọ ahwo jọ nọ a jẹ wariẹ kere Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ na ze, a jẹ romatotọ kere eme na ha, yọ a jẹ gwọlọ fi eme bae, ibuobu e jariẹ nọ e romatotọ wariẹ kere eme Ebaibol na. Evaọ etoke ikpe 600 C.E. rite 1000 C.E., u wo utu ikere-ebe jọ nọ e wariẹ kere Ikereakere Hibru na no iko-ebe ọsosuọ na ze nọ a re se Masorete. Utu ikere-ebe nana a jẹ daoma kele eme gbe ibieme na unọjọ utọjọ re ẹme ọvuọvo ọ siọ ae ẹro ba evo. Nọ a te bi viẹro ku ẹme jọ evaọ uko-obe nọ a gwọlọ kere no ze na, a ve kere ẹme kpahe iẹe evaọ akotọ obe na. Utu Masorete nana a dawo riẹ nwene ẹme ọvuọvo vievie he evaọ Ebaibol na. Prọfẹsọ jọ nọ a re se Moshe Goshen-Gottstein ọ ta kpahe utu nana inọ, “A rri rie fihọ uzioraha ulogbo re a keke aro fihọ nwene ẹme jọ evaọ Ebaibol na.”

Orọ avivẹ, fikinọ iko-ebe Ebaibol buobu e riẹ nẹnẹ, u bi fiobọhọ kẹ egba-eriariẹ vuhu oria nọ a jọ kere ẹme jọ thọ. Wọhọ oriruo, evaọ ikpe buobu, isu ichọche a jẹ ta inọ Ebaibol rai nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin na họ ọnọ ọ mae gba. Fikiere a te fi ẹme jọ ba obe 1 Jọn 5:7, onọ ma ta ẹme te evaọ obehru na. Ẹme ọthọthọ nana nọ a fibae na ọ tubẹ romavia dede evaọ Ebaibol Oyibo King James Version. Rekọ nọ a duku iko-ebe efa, kọ ofiba nana ọ jariẹ? Bruce Metzger o kere inọ: “Oria nana [evaọ obe 1 Jọn 5:7] o rrọ iko-ebe anwae na kpobi hi (wọhọ Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), u te no orọ Latin na no.” Fiki onana, Ebaibol King James Version nọ a wariẹ fa gbe Ebaibol efa buobu, a si ẹme nana no efafa rai.

Kọ iko-ebe Ebaibol nọ e mai kri kpaobọ nọ a duku e kẹ imuẹro nọ a sẹro eme Ebaibol na? Evaọ ukpe 1947, a duku iko-ebe Ebaibol jọ nọ a re se Iko-Ebe Abade Owhuowhu na, enọ e rehọ ikpe odu ọvo (1,000) kri viọ iko-ebe Ebaibol nọ utu Masorete na a kere. Yọ iko-ebe nana i fiobọhọ kẹ egba-eriariẹ Ebaibol ruẹ eria nọ eme jọ e jọ gba ha evaọ iko-ebe buobu. Omọvo utu ahwo nọ a jẹ kiẹ Iko-Ebe Abade Owhuowhu na riwi ọ ta inọ, “Uko-obe nana ọvo o kẹ imuẹro nọ ikere-ebe ahwo Ju nọ a wariẹ kere eme Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ ze na, a romatotọ ru onana gbagba.”

Who te kpohọ uwou-ebe nọ a re se Chester Beatty evaọ orẹwho Dublin, Ireland, whọ rẹ ruẹ enwenọ iko-ebe Ikereakere Griki na kpobi nọ a kere fihọ papirọs, gbe iko-ebe nọ a wariẹ kere no umuọ ukpe 200 C.E. ze, koyehọ oware wọhọ ikpe 100 nọ a nwani kere Ebaibol na re no. Obe ofeme nọ a re se The Anchor Bible Dictionary o ta inọ, “Dede nọ whọ rẹ ruẹ eme ekpokpọ jọ evaọ iko-ebe papirọs na, otofa eme na i nwene he, keme ikere-ebe na a romatotọ wariẹ kere eme Ebaibol na gbagba.”

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Iko-ebe Ebaibol buobu nọ e mai kri kpaobọ, i fiobọhọ ru uzẹme Ebaibol na vẹ. Ọzae jọ nọ a re se Sir Frederic Kenyon, ọ ta kpahe Ikereakere Griki Ileleikristi na inọ, “Obe anwae ọvuọvo nọ u wo iko-ebe anwae nọ i bu te enẹ o rrọ họ, yọ ọgba-eriariẹ ọvuọvo nọ ọ be ginẹ ta uzẹme nọ ọ rẹ sae vro nọ eme na e gba ha ọ rrọ họ.” Yọ ọgba-eriariẹ ọfa jọ nọ a re se William Henry Green ọ ta kpahe Ikereakere Hibru na inọ: “Ma rẹ sae ta gbiae inọ, obe ovuọvo nọ a romatotọ wariẹ kere eme riẹ gba te enẹ o rrọ họ.”