პუერტო-რიკო — ბუნების უნიკალური საგანძური

ქრისტეფორე კოლუმბი 1493 წლის 19 ნოემბერს ესპანური ფლოტილიით კარიბის ზღვის ერთ-ერთ ულამაზეს კუნძულს მიადგა. მან კუნძულს სან-ხუან-ბაუტისტა (წმინდა იოანე ნათლისმცემელი) დაარქვა. ფლოტილიის მარაგის შევსების შემდეგ კოლუმბმა კუნძული დატოვა და შემდგომი აღმოჩენების გასაკეთებლად მეორე ექსპედიცია განაგრძო.

თვალწარმტაცმა, პალმის ხეებით დამშვენებულმა სანაპირო ზოლმა და ტროპიკული მცენარეების სიუხვემ კოლუმბი დიდად ვერ მოხიბლა. ის უფრო დიდი კუნძულების აღმოჩენითა და სიმდიდრის ძიებით იყო დაინტერესებული.

ესპანელმა პონსე დე ლეონმა (როგორც ამბობენ, ის კოლუმბს ახლდა თან) გადაწყვიტა დაბრუნებულიყო კუნძულზე, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა „ბორიკენს“ უწოდებდა. მას გაგონილი ჰქონდა, რომ ამ კუნძულზე მცხოვრები ხალხი ოქროს სამკაულებს ატარებდა. ის დარწმუნებული იყო, რომ კუნძულის მთები ოქროს საბადოებით იყო მდიდარი. 15 წლის შემდეგ თავისი სიტყვების ჭეშმარიტების დასამტკიცებლად ის კუნძულზე დაბრუნდა. 1521 წელს კუნძულის ჩრდილოეთ სანაპიროს ძირითად მოსახლეობას ესპანელები წარმოადგენდნენ. ამ ახლად გაშენებულ ქალაქს პონსე დე ლეონმა პუერტო-რიკო დაარქვა, რაც „მდიდარ პორტს“ ნიშნავს.a ის ფიქრობდა, რომ ამ კუნძულზე მალე ბევრ ოქროს მოიპოვებდა.

პონსე დე ლეონის ოპტიმიზმი უსაფუძვლო აღმოჩნდა. პუერტო-რიკოში მოპოვებული ოქროს მცირე რაოდენობა მალევე გამოელიათ და ქვეყანაშიც მრავალმა პრობლემამ იჩინა თავი. ბოლოს პონსე დე ლეონი გაემგზავრა იმ ტერიტორიისკენ, რომელიც დღეს ფლორიდის შტატის (აშშ) სახელითაა ცნობილი.

ესპანელებმა დაინახეს, რომ ეს კუნძული საბადოების სიუხვით არ გამოირჩეოდა, მაგრამ ისინი მალევე მიხვდნენ, რომ პუერტო-რიკოს მთავარი ნავსადგური მათ დიდ მოგებას მოუტანდა. მე-16 საუკუნეში მათ კუნძულის დედაქალაქი საპორტო ქალაქად აქციეს, რომელიც ამერიკიდან ესპანეთისკენ მიმავალი ოქროთი დატვირთული გალიონების (სავაჭრო გემების) უსაფრთხოებას უზრუნველყოფდა. მალე ესპანელებმა ამერიკის შემადგენლობაში შემავალი ტერიტორიებიდან ფეხი ყველაზე მეტად სან-ხუანში მოიკიდეს.

13 მეტრი სიმაღლისა და 6 მეტრზე მეტი სისქის მყარად ნაგები კედლები, აგრეთვე ორი დიდი ციხესიმაგრე, იმაზე მოწმობს, რომ სან-ხუანის უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად ხალხი ძალ-ღონეს არ იშურებდა. კარიბის ზღვის კუნძულების სტუმართათვის სან-ხუანი დღემდე ერთ-ერთი საყვარელი ნავსადგურია. ქალაქის კედლებისა და ძველი შენობების დანახვისას ტურისტებს ადვილად შეუძლიათ წარმოიდგინონ, თუ როგორ ცხოვრობდა აქ ხალხი კოლონიზაციის დროს.

სტუმრად ძველ სან-ხუანში

ქალაქს, რომელსაც ძველ სან-ხუანს უწოდებენ, გარშემო გალავანი აქვს შემოვლებული. ეს საკმაოდ დიდ კონტრასტს ქმნის ქალაქის შიდა იერსახესთან, სადაც თანამედროვე შენობებია აგებული და ცხოვრების რიტმი აჩქარებულია. ძველი სან-ხუანი ოკეანეში მოტივტივე გემს ჰგავს. ქალაქს გარშემო თითქმის მთლიანად ზღვა აკრავს, მისი კონცხი, რომელიც ატლანტის ოკეანეშია შეჭრილი, გემის ცხვირს ჰგავს. ამ სტრატეგიულ ადგილზე აგებულია ესპანეთის ფორტი „ელ-მორო“, რომელიც პორტის შესასვლელს იცავდა. „ელ-მოროს“ უკან ორივე სანაპირო ზოლზე აღმართულია კედლები, რომლებიც კონცხის შევიწროებულ ადგილებს იცავს. მისი ფორმა გემის ცხვირს მოგაგონებთ. რამდენიმე კილომეტრის მოშორებით აღმოსავლეთის მხარეს აგებულია კიდევ ერთი ციხესიმაგრე „სან-კრისტობალი“, რომელიც აღმოსავლეთის მხრიდან წამოსულ ნებისმიერ შემოტევას „წინ ეღობებოდა“. ორ პორტს შორის გაშენებული ძველი სან-ხუანი 1983 წელს იუნესკომ მსოფლიო ხელოვნების საგანძურად გამოაცხადა.

ძველი ქალაქი აღადგინეს და მას პირვანდელი სახე დაუბრუნეს. მაცხოვრებლებმა თავიანთი სახლები ცოცხალი ფერებით შეღებეს, ნაჭედი რკინის ბალკონები ლამაზი ყვავილებით დაამშვენეს და შიდა ეზოები ტროპიკული მცენარეებით გაალამაზეს. ქალაქის ვიწრო ქუჩები მოლურჯო-მონაცრისფრო ქვებით მოკირწყლეს, რომელიც ესპანეთის რკინის მაღაროებიდან შემოიტანეს. როდესაც მაღაროში მოპოვებულ ქვას დაამუშავებდნენ და ფორმას მისცემდნენ, დარჩენილ ნამტვრევებს ესპანეთიდან პუერტო-რიკოში მიმავალი გემების ბალასტად (წონასწორობის შესანარჩუნებლად) იყენებდნენ.

სან-კრისტობალის ციხესიმაგრის კედლებში ჩატანებულია ესპანეთის ზარბაზნები, რომლებიც ჯერ კიდევ „გუშაგივით დარაჯობს“ კონცხს. ადრე თუ გალიონებს ოქრო გაჰქონდათ კუნძულიდან, დღეს აქ ხშირად ჩამოდიან ტურისტებით სავსე უზარმაზარი გემები. დასასვენებლად სასიამოვნო გარემო და ადგილობრივი მაცხოვრებლების მეგობრული დამოკიდებულება კიდევ უფრო მეტ ხიბლს სძენს ამ ქალაქს და უფრო მეტად იზიდავს ტურისტებს. ქვეითად მოსიარულეებს თავისუფლად შეუძლიათ, გაჩერდნენ ძველი ქალაქის ნებისმიერ ადგილას, იქნება ეს გზა თუ ტროტუარი, და გადაიღონ სამახსოვრო სურათები. ამ დროს გზად მიმავალი მძღოლებიც კი სიმშვიდეს ავლენენ, ჩერდებიან და მოთმინებით ელოდებიან სტუმრებს მანამ, სანამ ისინი ქალაქის ღირშესანიშნავ ადგილებს ფირზე არ აღბეჭდავენ.

ბუნების ოთხი უნიკალური საგანძური

კუნძულის მოსახლეობის ერთი მესამედი სან-ხუანის რეგიონში ცხოვრობს. მართალია, ეს მხარე განსაკუთრებული სილამაზით გამოირჩევა, მაგრამ პუერტო-რიკოს სხვა ადგილებიც არანაკლებ მიმზიდველია. მიუხედავად იმისა, რომ კუნძული არცთუ ისე დიდია, სხვადასხვა ადგილას კლიმატი საკმაოდ განსხვავებულია. ეს კი თავის მხრივ ხელს უწყობს ფლორისა და ფაუნის მრავალფეროვნებას. ქვემოთ ვისაუბრებთ ქვეყნის მხოლოდ ოთხ უნიკალურ საგანძურზე, რომელზეც მთავრობა განსაკუთრებით ზრუნავს.

ელ-იუნკეს ეროვნული ტყე. ეს ტყე ნაკრძალად არის გამოცხადებული და ერთ-ერთია იმ იშვიათი ტენიანი ტროპიკების ტყეებიდან, რომლებიც შემორჩენილია კარიბის ზღვის ტერიტორიაზე. ტყის ფერდობებს არაერთი ჩანჩქერი ამშვენებს. დაბურულ ტყეში ლიანების, პალმისა და მაღალი გვიმრების ფონზე, საუცხოოდ მოჩანს ბრომელიასებრთა დაკვირტული ტოტები, რომლის სიკაშკაშეც შეუმჩნეველი არ რჩება ამწვანებული მცენარეების გვერდით. მართალია, სხვაგან საფრთხე ემუქრებათ პუერტო-რიკოში ბინადარ თუთიყუშსა („Amazona vittata“) და ბაყაყ „კოკის“ („Eleutherodactylis portoricensis“), მაგრამ აქ ისინი უსაფრთხოდ არიან და თავიანთი „მელოდიური ხმებით“ ტყის ბინადართა „ჰანგებს“ უერთდებიან.

შორიდან ელ-იუნკეს ფერდობი ისე მოჩანს, თითქოს ვერცხლის საბურველში იყოს გახვეული. ვერცხლისფერ შეფერილობას მას იქ გაშენებული ხის („Cecropia peltata“) ფოთლები აძლევს. რამდენიმე წლის წინ ხის ეს ჯიში ქარიშხალმა „ჰიუგომ“ გაანადგურა, მაგრამ შემდეგ ის მალევე გამრავლდა. ამ პარკში მომუშავე ერთი ბიოლოგი გვიხსნის, რომ „ტყეს შესწევს იმის უნარი, სტიქიური უბედურებით მიყენებული ზიანის მიუხედავად, მალევე დაიბრუნოს პირვანდელი სახე. სინამდვილეში, ბუნებას გამოუსწორებელ ზიანს მხოლოდ ადამიანი აყენებს“. ამ ნაკრძალში დაახლოებით 225 სახეობის ხე, 100 სახეობის გვიმრა და 50 სახეობის ორქიდეა ხარობს. ფლორის მრავალფეროვნების გამო ეს ადგილი ერთ-ერთია იმ უნიკალური ადგილებიდან, რომელიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ ბიოსფეროს ნაკრძალად გამოაცხადა.

გუანიკას ბიოსფეროს ნაკრძალი. მსოფლიოში არსებული ტროპიკული მშრალი ტყეების სულ მცირე ერთი პროცენტი ამ ნაკრძალში ხარობს. საინტერესოა, რომ აქედან ელ-იუნკემდე მანქანით სულ რამდენიმე საათის სავალია. ზოგი ბოტანიკოსის აზრით გუანიკა „შეიძლება მსოფლიოში საუკეთესო ტროპიკულ მშრალ ტყედ ჩაითვალოს, სადაც სხვადასხვა გვარის მცენარეა თავმოყრილი“. ეს ადგილი პუერტო-რიკოში ბინადარი ფრინველებისა და 750 სახეობის მცენარის თავშესაფარია, რომელთაგანაც 7 პროცენტი გადაშენების პირასაა მისული. ლამაზი ყვავილები კოლიბრებისა და პეპლებისთვის უგემრიელესი „ნუგბარივითაა“. მშრალ ტყეს ემიჯნება სანაპირო ზოლი, სადაც მწვანე და ტყავიანი კუები კვერცხების დასადებად გამოდიან.

მანგროს ხეები და მარჯნის რიფები. გუანიკის ნაკრძალში, აგრეთვე სანაპიროს გასწვრივ გადაჭიმულია მანგროს ტყე. „ნაკრძალში მანგროს ხეები უვნებლები რჩებიან, რადგან ამ მხარეში მრეწველობა და სოფლის მეურნეობა განვითარებული არ არის“, — გვიხსნის პარკის ერთ-ერთი მეთვალყურე. — მანგროს ხეები საკვებით უხვად ამარაგებს თევზებს, რომლებიც მარჯნის რიფებში ბინადრობენ“. ტურისტებისთვის კიდევ ერთ უნიკალურ სანახაობას, რასაც თავის ხიბლს სძენს მანგროს ხეები, წარმოადგენს მანათობელი ყურეები, რომელთა ნახვაც შეგიძლიათ პუერტო-რიკოში (იხილეთ ქვემოთ მოცემული ჩარჩო).

სანაპიროსთან ახლოს მარჯნის რიფებში თევზაობა აკრძალულია. მარჯნის პატარა კუნძულები და წყალქვეშა რიფები ეროვნულ პარკს განეკუთვნება. ეს წყალქვეშა ბაღი შთამბეჭდავ სანახაობას ქმნის მყვინთავებისთვის, რადგან ისინი კუების, ლამანტინებისა და ნაირფეროვანი თევზების გარემოცვაში ხვდებიან.

მართალია, პუერტო-რიკოს ბუნების სილამაზემ ვერ მოხიბლა კოლუმბი და იმედგაცრუებული სიმდიდრის მაძიებლები, მაგრამ დღეს ის დიდ სიამოვნებას ანიჭებს იქ ჩასულ დამთვალიერებლებს. მათ ხიბლავთ პუერტო-რიკოს მდიდარი ბუნება და მისი თვალწარმტაცი სანახაობები.

[სქოლიო]

[ჩარჩო⁄სურათი 16 გვერდზე]

უნიკალური ობსერვატორია

ნამდვილად ღირს არესიბოს ობსერვატორიაში სტუმრობა. ის სან-ხუანიდან დასავლეთით დაახლოებით 80 კილომეტრში მდებარეობს. ამ ობსერვატორიაში დგას მსოფლიოში ყველზე დიდი რადიოტელესკოპი, რომლის თეფშის ფორმის რეფლექტორის დიამეტრი 305 მეტრია. ასეთი დიდი ტელესკოპით ასტრონომებს შეუძლიათ დააკვირდნენ ისეთ სხეულებს, რისი დანახვაც სხვა ტელესკოპებით შეუძლებელია.

[საავტორო უფლება]

Courtesy Arecibo Observatory/​David Parker/​Science Photo Library

[ჩარჩო⁄სურათი 17 გვერდზე]

„ვარსკვლავებში ცურვა“

პუერტო-რიკოს სანაპიროსთან მდებარეობს კუნძული ვიეკესი. ამ კუნძულთან არის პატარა ყურე, რომელსაც „მანათობელ ყურეს“ უწოდებენ. ეს ყურე ამართლებს თავის სახელს, რადგან როგორც იტყობინებიან, მსოფლიოში ეს ერთადერთი ადგილია, სადაც თავმოყრილია ზღვის ისეთი ცოცხალი ორგანიზმები, რომლებშიც ყველაზე დიდი რაოდენობითაა კონცენტრირებული ფოსფორესცენცია. რა მდგომარეობაშიც არ უნდა იყვნენ ეს პატარა ქმნილებები, ისინი მომწვანო-მოლურჯო ფერს გამოსცემენ. ამ ორგანიზმების თავისებურება ბუნების ერთ-ერთ ყველაზე უჩვეულო სანახაობად ითვლება.

ტურისტებს, რომლებიც ღამით ლაგუნაზე მიდიან, შეუმჩნეველი არ რჩებათ ლუმინესცენცია (ცოცხალი ორგანიზმების ნათება). როდესაც თევზები ფრთხებიან, ცოცხალი ორგანიზმებიდან წამოსული შუქი მწვანე ვარსკვლავებივით ციმციმებს. მოცურავეების ნებისმიერი მოძრაობაც ადვილად შესამჩნევია სიბნელეში. როდესაც მათ ცურვის დროს ხელები წყლის ზემოთ ამოაქვთ, წყლის წვეთები მოციმციმე ვარსკვლავებს წააგავს. ერთმა აღტაცებულმა ტურისტმა თქვა: „ისეთი შეგრძნება გეუფლება, თითქოს ვარსკვლავებში დაცურავ!“.

[სურათი 15 გვერდზე]

ელ-მორო

[სურათი 15 გვერდზე]

ძველი ქალაქის ხედი სან-კრისტობალიდან

[სურათი 15 გვერდზე]

ძველი სან-ხუანი

[სურათი 16 გვერდზე]

გვიმრის ხე ელ-იუნკეს ტენიანი ტროპიკების ტყეში

[სურათი 16, 17 გვერდებზე]

გუანიკას სანაპირო ზოლი

[საავტორო უფლება]

© Heeb Christian/​age fotostock

[სურათი 17 გვერდზე]

თუთიყუში „Amazona vittata“

[სურათი 17 გვერდზე]

მარჯნის რიფი

[სურათის საავტორო უფლება 14 გვერდზე]

Passport Stock/age fotostock

[სურათის საავტორო უფლება 15 გვერდზე]

All photos: Passport Stock/age fotostock

[სურათის საავტორო უფლებები 17 გვერდზე]

Parrots: U.S. Geological Survey/Photo by James W. Wiley; reef: © Stuart Westmorland 2005; swimmer: Steve Simonsen