იერონიმე — ბიბლიის პირველი მთარგმნელი, რომლის ნაშრომიც სადავო გახდა

ტრიდენტის კრებამ 1546 წლის 8 აპრილს დაადგინა, რომ ლათინური „ვულგატა“ „მოიწონა [კათოლიკურმა] ეკლესიამ. . . და რომ ვერავინ ბედავს რაიმე საბაბით მის უარყოფას“. თუმცა „ვულგატის“ თარგმნა უკვე ათასზე მეტი წლის წინათ იყო დამთავრებული, ის და მისი მთარგმნელი, იერონიმე, დიდი ხნის მანძილზე დავის საგანს წარმოადგენდნენ. ვინ იყო იერონიმე? რატომ დაობდნენ მასსა და ბიბლიის მის თარგმანზე? რა გავლენას ახდენს მისი ნაშრომი ბიბლიის თარგმნაზე დღეს?

როგორ გახდა სწავლული

იერონიმეს ლათინური სახელი იყო ევსები ჰიერონიმუსი (Eusebius Hieronymus). დაიბადა დაახლოებით ახ. წ. 346 წელს ქალაქ სტრიდონში (რომის პროვინცია, დალმატია), დღევანდელი იტალიისა და სლოვენიის საზღვრის მახლობლადa. მას შეძლებული მშობლები ჰყავდა, ამიტომ მან ადრეული ასაკიდანვე დაინახა, რა სარგებლობა მოაქვს ფულს, რადგანაც განათლება რომში მიიღო ცნობილი გრამატიკოსისგან, დონატუსისგან. გრამატიკაში, რიტორიკასა და ფილოსოფიაში იერონიმე ნიჭიერი მოწაფე გამოდგა. ამ დროის განმავლობაში მან ბერძნულის სწავლაც დაიწყო.

მას შემდეგ, რაც იერონიმემ 366 წელს რომი დატოვა, ის მოგზაურობდა და ბოლოს ქალაქ აკვილეიაში (იტალია) დამკვიდრდა, სადაც ასკეტიზმის იდეებს გაეცნო. უკიდურესი თვითუარყოფის წარმოდგენებმა მიიზიდა იერონიმე და მეგობრებთან ერთად მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში ასკეტურ ცხოვრებას ეწეოდა.

373 წელს გაურკვეველი არეულობის გამო მათი ჯგუფი დაიშალა. იმედგაცრუებული იერონიმე აღმოსავლეთისკენ გაემგზავრა ბითინიის, გალატიისა და კილიკიის გავლით; საბოლოოდ, ჩავიდა ანტიოქიაში (სირია).

გრძელმა გზამ თავისი გააკეთა. ძალაგამოლეული, დაავადმყოფებული იერონიმე ციებ-ცხელებამ ლამის მოკლა. „ნეტავი უფალი იესო ქრისტე უეცრად მომიყვანდეს შენთან, — სწერდა წერილში მეგობარს. — ჩემი ისედაც სუსტი სხეული სულ მთლად დაუძლურდა“.

თითქოს ავადმყოფობა, მარტოობა და შინაგანი კონფლიქტი არ კმაროდა, იერონიმე მალე სხვა — სულიერი ხასიათის — სირთულეს წააწყდა. სიზმარში ნახა, ვითომ ღვთის „სამსჯავროს წინაშე დააყენეს“. როცა ვინაობა გამოჰკითხეს, იერონიმემ თქვა, ქრისტიანი ვარო. მაგრამ მან, ვინც სამსჯავროს უძღვებოდა, მიუგო: „იტყუები, შენ ქრისტესი კი არა, ციცერონის მიმდევარი ხარ“.

მანამდე, ღვთის სიტყვის გამოკვლევის ნაცვლად, იერონიმე სწავლის წყურვილს ძირითადად წარმართი კლასიკოსების ნაშრომებით იკლავდა. „სინდისის ცეცხლმა გამტანჯა“, — თქვა მან. მდგომარეობის გამოსწორების იმედით, იერონიმემ სიზმარში აღუთქვა: „უფალო, თუ კიდევ მექნება ქვეყნიური წიგნები ან წავიკითხავ მათ, ეს შენი უარყოფა იქნება“.

მოგვიანებით იერონიმე ამბობდა, რომ სიზმარში მიცემულ დაპირებაზე პასუხისმგებელი არ იყო. მიუხედავად ამისა, მას გადაწყვეტილი ჰქონდა, შეესრულებინა დაპირება — სულ ცოტა მასში ჩადებული პრინციპი მაინც. ამიტომ იერონიმემ დატოვა ანტიოქია და განმარტოვდა ქალსისში, სირიის უდაბნოში. განდეგილივით ცხოვრებისას ის ბიბლიისა და ღვთისმეტყველური ლიტერატურის სწავლაში ჩაეფლო. მან თქვა: „ღვთის წიგნებს უფრო დიდი გულმოდგინებით ვკითხულობდი, ვიდრე ადამიანთა წიგნებს“. მან აგრეთვე შეისწავლა ადგილობრივი, სირიული, ენა და დაიწყო ებრაული ენის შესწავლა, რაშიც მას ერთი გაქრისტიანებული ებრაელი ეხმარებოდა.

პაპის დავალება

ბერად აღკვეციდან ხუთიოდე წლის შემდეგ გამოკვლევების გასაგრძელებლად იერონიმე ანტიოქიაში დაბრუნდა. მაგრამ ჩასვლისთანავე აღმოაჩინა, რომ ეკლესია საფუძვლიანად იყო დაყოფილი. სანამ ჯერ კიდევ უდაბნოში იყო, იერონიმემ რჩევისთვის პაპ დამასს მიმართა და უთხრა: „ეკლესია დაყოფილია სამად და თითოეული ცდილობს, თავის მხარეზე გადამიყვანოს“.

დროთა განმავლობაში იერონიმე დაუმეგობრდა პავლინუსს, სამიდან ერთ-ერთს, რომლებიც ითვისებდნენ ანტიოქიის ეპისკოპოსობას. იერონიმე დათანხმდა, რომ პავლინუსს სასულიერო წოდება მიენიჭებინა მისთვის ორი პირობით. პირველი, მას უნდოდა თავისუფლება ჰქონოდა, რომ ბერი ყოფილიყო. მეორე, მოითხოვდა გაეთავისუფლებინათ მღვდლის ნებისმიერი მოვალეობისგან — ემსახურა რომელიმე ეკლესიისთვის.

381 წელს იერონიმე გაჰყვა პავლინუსს კონსტანტინოპოლის კრებაზე და შემდეგ რომში. პაპმა დამასმა მაშინვე დაინახა იერონიმეს ნიჭი სწავლულობაში და ლინგვისტიკაში. ერთ წელიწადში იერონიმე პრესტიჟულ მდგომარეობამდე იქნა აღზევებული — დამასის პირადი მდივანი გახდა.

მდივნობის მიუხედავად, იერონიმეს არ ერიდებოდა დავის ცენტრში ყოფილიყო. მას მოსწონდა კიდეც ეს. მაგალითად, პაპების კარზე ფუფუნების მიუხედავად, ის განაგრძობდა ასკეტურ ცხოვრებას. ამასთანავე, იერონიმემ მრავალი მტერი გაიჩინა, რადგან ასკეტურ ცხოვრებას უჭერდა მხარს და დაუნდობლად ამხელდა მღვდლებს, რომლებიც ქვეყნიურ სიამეებს არ იკლებდნენ.

კრიტიკის მიუხედავად, იერონიმეს პაპი დამასი სრულად უჭერდა მხარს. პაპს საფუძვლიანი მიზეზი ჰქონდა, თუ რატომ მოუწოდებდა იერონიმეს, გაეგრძელებინა ბიბლიის კვლევა. იმ დროს ლათინურ ენაზე ბიბლიის მრავალ თარგმანს იყენებდნენ. თარგმანების უმეტესობა ზერელე იყო და მათში თვალში საცემი შეცდომები აღინიშნებოდა. დამასს სხვა მიზეზიც აწუხებდა — ენა ეკლესიის აღმოსავლურ და დასავლურ სამფლობელოებს ყოფდა. ლათინური ენა აღმოსავლეთში ცოტამ თუ იცოდა; უფრო ნაკლებმა იცოდა ბერძნული ენა დასავლეთში.

ასე რომ, პაპ დამასს ძალიან უნდოდა, ჰქონოდა სახარებების გადამუშავებული ლათინური თარგმანი. მას სურდა, რომ ამ თარგმანს ზუსტად გადმოეცა ბერძნული დედნის ტექსტი და, ამავე დროს, ლამაზი და გასაგები ენით ყოფილიყო დაწერილი. იერონიმე იმ მცირეთაგან ერთ-ერთი სწავლული იყო, რომლებსაც შეეძლოთ ასეთი თარგმანის გაკეთება. რადგან კარგად ფლობდა ბერძნულ, ლათინურ და სირიულ ენებს, ამასთანავე, საკმარისად იცოდა ებრაული ენა, შეეძლო ამ საქმის შესრულება. ასე რომ, დამასის დავალებით იერონიმემ დაიწყო მუშაობა იმაზე, რის შესრულებასაც ოც წელზე მეტი ხანი დასჭირდა.

დავა ძლიერდება

თუმცა იერონიმე დიდი სისწრაფით თარგმნიდა სახარებებს, მან სწავლულისთვის დამახასიათებელი შესრულების ნამდვილი ოსტატობა გამოავლინა. მან შეადარა იმ დროს არსებული ყველა ბერძნული ხელნაწერი და შეიტანა სტილისტური და აზრობრივი ცვლილებები ლათინურ ტექსტში, რათა ის უფრო მიახლოებული ყოფილიყო ბერძნულ ტექსტთან.

იერონიმეს მიერ გადათარგმნილ ოთხ სახარებას, ისევე როგორც ფსალმუნნის ბერძნული „სეპტუაგინტის“ ტექსტზე დაფუძნებულ ლათინურ ვერსიას, კარგი გამოხმაურება მოჰყვა. მიუხედავად ამისა, მას მაინც ჰყავდა კრიტიკოსები. იერონიმე წერდა: „ზოგი საზიზღარი ქმნილება განზრახ მაბრალებდა, რომ ვცდილობდი სახარებებში ზოგი ადგილის შესწორებას ხუცესების ნებართვის გარეშე და მთელი მსოფლიოს თვალსაზრისის საწინააღმდეგოდ“. ასეთი ბრალდებები გაძლიერდა 385 წელს პაპ დამასის სიკვდილის შემდეგ. ახალ პაპთან იერონიმეს არ ჰქონდა ახლო ურთიერთობა, ამიტომ მან დატოვა რომი და ის კვლავ აღმოსავლეთისკენ გაემგზავრა.

როგორ გახდა ებრაული ენის სპეციალისტი

386 წელს იერონიმე დასახლდა ბეთლემში, სადაც ცხოვრების დარჩენილი ნაწილი უნდა გაეტარებინა. მას თან ახლდა ერთგული მიმდევრების პატარა ჯგუფი, რომელთა შორისაც იყო პავლა, არისტოკრატული წარმოშობის მდიდარი რომაელი მანდილოსანი. იერონიმეს ქადაგების შედეგად პავლამ ასკეტური ცხოვრება დაიწყო. მისგან ფინანსური დახმარებითა და იერონიმეს ხელმძღვანელობით დაფუძნდა მონასტერი. იერონიმემ იქ თავის მეცნიერულ ნაშრომზე მუშაობა განაგრძო და დაასრულა თავის ცხოვრებაში უდიდესი ნაწარმოები.

პალესტინაში ყოფნამ მას შესაძლებლობა მისცა, გაეღრმავებინა ებრაული ენის ცოდნა. ენის საფუძვლიანად შესწავლის მიზნით მან რამდენიმე ებრაელი მასწავლებელი დაიქირავა, მაგრამ ეს არც მათი დახმარებით იყო ადვილი. ერთ-ერთი მათგანის, ტიბერიელი ბარანინასის, შესახებ იერონიმემ თქვა: „რა დამტანჯველია და რა ძვირად მიჯდება, რომ ბარანინასი ღამ-ღამობით მასწავლის“. რატომ სწავლობდნენ ისინი ღამით? ბარანინასს ეშინოდა, რას იტყოდნენ იუდეველები „ქრისტიანთან“ მისი ურთიერთობის შესახებ.

იერონიმეს დღეებში ებრაელები ხშირად დასცინოდნენ ებრაულ ენაზე მოლაპარაკე არაებრაელებს, რადგან მათ უჭირდათ ხორხისმიერი ბგერების წარმოთქმა. მაგრამ დიდი ძალისხმევის შემდეგ იერონიმემ შეძლო ამ ბგერების სწორად წარმოთქმა. მან აგრეთვე ლათინურ ენაზე მრავალი ებრაული სიტყვის ტრანსლიტერაცია გააკეთა. ამან არა მარტო დაამახსოვრებინა მას მრავალი სიტყვა, არამედ ხელი შეუწყო იმდროინდელი ებრაული წარმოთქმის შემონახვას.

იერონიმეს მიერ გამოწვეული უდიდესი დავა

არ არის ცნობილი, თუ პაპ დამასს ბიბლიის რამდენი ნაწილის გადათარგმნა უნდოდა იერონიმეს ხელით. მაგრამ ჩვენთვის გასაგებია, თუ როგორ უყურებდა თავად იერონიმე ამ საქმეს. ის მიზანდასახულად და გადამწყვეტად მოქმედებდა. მას ძალიან სურდა, შეექმნა ისეთი რამ, რაც „სასარგებლო იქნებოდა ეკლესიისთვის და ღირსეული — მომავალი თაობისთვის“. ამიტომ მან გადაწყვიტა მთლიანი ბიბლიის ლათინური თარგმანის გადამუშავება.

ებრაული წერილების თარგმნა იერონიმემ „სეპტუაგინტის“ საფუძველზე დააპირა. ებრაული წერილების ამ ბერძნულ თარგმანს, რომელიც პირველად ძვ. წ. III საუკუნეში გაკეთდა, მრავალი ღვთისგან შთაგონებულად მიიჩნევდა. ამიტომ „სეპტუაგინტა“ ფართოდ იყო გავრცელებული იმდროინდელ ბერძნულ ენაზე მოლაპარაკე ქრისტიანებში.

საქმე წინ მიიწევდა, მაგრამ იერონიმე წააწყდა შეუთანხმებლობას ბერძნულ ხელნაწერებს შორის, ისევე როგორც ეს ლათინურ ენასთან დაკავშირებით დაემართა. მას სულ უფრო უცრუვდებოდა გული. ბოლოს დაასკვნა, რომ სანდო თარგმანის გასაკეთებლად გვერდზე უნდა გადაეწყო ბერძნული ხელნაწერები, მათ შორის დიდად პატივცემული „სეპტუაგინტა“, და სამუშაო შეესრულებინა თვით ებრაული დედნიდან.

ამ გადაწყვეტილებას ხმამაღალი პროტესტი მოჰყვა. იერონიმეს ტექსტის ფალსიფიკატორი, ღვთისმგმობელი, იუდეველების გულისთვის ეკლესიის ტრადიციების მიმტოვებელი უწოდეს. ეკლესიის იმდროინდელი წამყვანი ღვთისმეტყველი ავგუსტინეც კი ეხვეწებოდა მას, დაბრუნებოდა „სეპტუაგინტის“ ტექსტს: „თუ შენს თარგმანს წაიკითხავენ მრავალ ეკლესიაში, საშინელი რამ მოხდება, როცა საღვთო წერილის კითხვისას ლათინურსა და ბერძნულ ეკლესიებს შორის სხვაობები იჩენს თავს“.

დიახ, ავგუსტინე შიშობდა, რომ ეკლესია გაიყოფოდა, თუ დასავლური ეკლესიები გამოიყენებდნენ ებრაულ ტექსტებზე დაფუძნებულ იერონიმეს ლათინურ ტექსტს, აღმოსავლეთის ბერძნული ეკლესიები კი — „სეპტუაგინტის“ თარგმანსb. ამასთანავე, ავგუსტინე იმასაც შიშობდა, რომ „სეპტუაგინტას“ გვერდზე გადადებდნენ თარგმანის გამო, რომლის დაცვაც მხოლოდ იერონიმეს შეეძლო.

როგორ რეაგირებდა იერონიმე ამ წინააღმდეგობაზე? ისე, როგორც ახასიათებდა — ყურადღებას არ აქცევდა კრიტიკოსებს. მან ებრაულიდან განაგრძო თარგმნა და 405 წლისთვის დაასრულა ლათინური ბიბლია. წლების შემდეგ მის თარგმანს ეწოდა „ვულგატა“, რაც ნიშნავს საყოველთაოდ აღიარებულ ვერსიას (ლათინური სიტყვა „ვულგატუს“ ნიშნავს „საყოველთაოს — იმას, რაც პოპულარულია“).

მიღწევები, რომლებმაც დროს გაუძლო

იერონიმეს მიერ თარგმნილი ებრაული წერილები არსებული ტექსტის გადამუშავებაზე მეტი იყო. მომავალი თაობებისთვის მან შეცვალა ბიბლიის შესწავლისა და თარგმნის კურსი. ისტორიკოსმა უილ დიურანტმა თქვა: « „ვულგატა“ რჩება მეოთხე საუკუნის უდიდეს და ყველაზე გავლენიან სალიტერატურო ნაწარმოებად».

მიუხედავად იმისა, რომ იერონიმეს მწარე ენა ჰქონდა და სადავო პიროვნება იყო, ბიბლიის კვლევა მან სხვების დახმარების გარეშე მიმართა ღვთივსულიერი ებრაული ტექსტისკენ. მან დიდი გულმოდგინებით შეისწავლა და შეადარა ძველი ებრაული და ბერძნული ხელნაწერები, რომლებიც დღემდე ვერ შემორჩა. მისი ნაშრომი იუდეველი მასორეტების ნაშრომის წინამორბედი იყო. ამიტომ „ვულგატა“ ძვირფასი წყაროა ბიბლიის თარგმანების სხვადასხვა ვარიანტების შესადარებლად.

ღვთის სიტყვის მოყვარულები აფასებენ ბიბლიის ამ მთარგმნელის გულმოდგინებას — პირველი მთარგმნელისა, რომლის ნაშრომი და პიროვნება სადავო გახდა, თუმცა თვალს არ ხუჭავენ მის უკიდურეს ქცევებსა და რელიგიურ შეხედულებებზე. დიახ, იერონიმემ მიაღწია მიზანს — ‘მომავალი თაობისთვის ღირსეული’ ნაწარმოები შექმნა.

[სქოლიოები]

[სურათი 28 გვერდზე]

იერონიმეს ქანდაკება ბეთლემში.

[საავტორო უფლება]

Garo Nalbandian

[საავტორო უფლება 26 გვერდზე]

Top left, Hebrew manuscript: Courtesy of the Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem; Bottom left, Syriac manuscript: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin; Top center, Greek manuscript: Courtesy of Israel Antiquities Authority