სულის უკვდავება იჭრება აღმოსავლურ რელიგიებში

„ყოველთვის მეგონა, რომ სულის უკვდავება საყოველთაოდ აღიარებული ჭეშმარიტება იყო. ჩემს გაოცებას საზღვარი არ ჰქონდა, როდესაც გავიგე, რომ, როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის ზოგი მოაზროვნე ადამიანი ამ სწავლებას სასტიკად ეწინააღმდეგებოდა. მაფიქრებს, თუ როგორ შეაღწია სულის უკვდავებამ ინდუიზმში“. უნივერსიტეტის სტუდენტი, რომელიც ინდუსად აღზარდეს.

1. რატომ არის ჩვენთვის მნიშვნელოვანი, იმის ცოდნა, თუ როგორ წარმოიშვა და გავრცელდა სხვადასხვა რელიგიებში ადამიანის უკვდავების შესახებ სწავლება?

საიდან გაჩნდა ინდუიზმსა და სხვა აღმოსავლურ რელიგიებში წარმოდგენა, რომ ადამიანს უკვდავი სული აქვს? ეს საკითხი დასავლეთის იმ მცხოვრებთათვისაც მნიშვნელოვანია, რომლებსაც, შეიძლება, არავითარი კავშირი არ აქვთ ამ რელიგიებთან, რადგან ეს წარმოდგენა გავლენას ახდენს მომავლის შესახებ თითოეული ადამიანის შეხედულებაზე. რადგან ადამიანის უკვდავების შესახებ სწავლება დღეს არსებულ თითქმის ყველა რელიგიაშია გავრცელებული, იმის ცოდნა, თუ როგორ წარმოიშვა ის, უეჭველად დაგვეხმარება, რომ უკეთესად გავიგოთ მისი რაობა.

2. რატომ მოახდინა ინდოეთმა დიდი რელიგიური ზეგავლენა აზიაში?

² ნინიან სმარტი, ლანკასტერის (ბრიტანეთი) უნივერსიტეტის პროფესორი, რომელიც რელიგიურ საკითხებზე მუშაობს, ამბობს: „აზიაში რელიგიური ზეგავლენის მქონე უმნიშვნელოვანეს ცენტრად ინდოეთი ითვლება. არა მხოლოდ იმის გამო, რომ ინდოეთში მიეცა დასაბამი ინდუიზმს, ბუდიზმს, ჯაინიზმს, სიქიზმსა და სხვა მრავალ რელიგიას, არამედ ძირითად მიზეზს ის წარმოადგენს, რომ ერთ-ერთმა მათგანმა, ბუდიზმმა, დიდი ზეგავლენა მოახდინა ფაქტობრივად მთელი აღმოსავლეთ აზიის კულტურაზე“. ამგვარი ზეგავლენის ქვეშ მოქცეულ მრავალ კულტურაში „ინდოეთი კვლავაც სულიერ სამშობლოდ არის აღიარებული“, — ამბობს ინდუსი მეცნიერი, ნიკჰილანანდა. როგორ შეიჭრა უკვდავების შესახებ სწავლება ინდოეთსა და აზიის სხვა ქვეყნებში?

გარდასახვის სწავლება ინდუიზმში

3. როგორ შევიდა ინდოეთში სულის გადასახლების შესახებ წარმოდგენა ერთ-ერთი ისტორიკოსის ნათქვამის თანახმად?

³ ძვ. წ. VI საუკუნეში, როდესაც საბერძნეთში პითაგორა და მისი მიმდევრები სულის გადასახლებას უჭერდნენ მხარს, ინდოეთში, ინდისა და განგის სანაპიროებზე, მცხოვრები ინდუსი ბრძენებიც ამ სწავლებას აყალიბებდნენ. ერთსა და იმავე დროს ამ რწმენის „საბერძნეთსა და ინდოეთში დამკვიდრება შემთხვევითი არ უნდა ყოფილიყო, — ამბობს ისტორიკოსი არნოლდ ტოინბი. — შესაძლოა, ორივე შემთხვევაში ზეგავლენა მოახდინეს ევრაზიის მომთაბარე ტომებმა, რომლებიც ძვ. წ. VIII–VII საუკუნეებში ინდოეთში, სამხრეთ-დასავლეთ აზიაში, შავი ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე, ბალკანეთის ნახევარკუნძულსა და ანატოლიის ზეგანზე იყვნენ მიმოფანტული“. როგორც ჩანს, ევრაზიის მომთაბარე ტომებმა ჩაიტანეს ინდოეთში სულის გადასახლების შესახებ წარმოდგენა.

4. რატომ მიიზიდა სულის გადასახლების შესახებ წარმოდგენამ ინდუსი ბრძენები?

⁴ ინდუიზმი ინდოეთში გაცილებით ადრე წარმოიშვა, როდესაც დაახლოებით ძვ. წ. 1 500 წელს არიელები დამკვიდრდნენ. ინდუიზმში იმ დროიდანვე არსებობდა წარმოდგენა, რომ სული სხეულში ცხოვრობდა და მისი სიკვდილის შემდეგაც განაგრძობდა სიცოცხლეს. ამიტომაც, ინდუსები წინაპართა თაყვანისცემას მისდევდნენ და თავიანთ მიცვალებულებს საკვებს სწირავდნენ. საუკუნეების შემდეგ, როდესაც სულის გადასახლების შესახებ წარმოდგენამ შეაღწია ინდოეთში, მას ინდუსი ბრძენები უნდა მიეზიდა, რომლებიც თავს იმტვრევდნენ ადამიანთა უბედურებისა და ტანჯვის საყოველთაო პრობლემებზე. მისი შერწყმით კარმის ანუ მიზეზისა და შედეგის კანონთან, ინდუსმა ბრძენებმა გარდასახვის თეორია ჩამოაყალიბეს, რომლის მიხედვითაც პიროვნება კეთილი საქმეებისა თუ შეცდომების გამო, შესაბამისად, ჯილდოვდება ან ისჯება მომდევნო სიცოცხლეში.

5. რა არის სულის საბოლოო მიზანი ინდუიზმის თანახმად?

⁵ მაგრამ არსებობდა სხვა წარმოდგენაც, რომელმაც ზეგავლენა მოახდინა ინდუიზმში სულის შესახებ სწავლებაზე. «როგორც ჩანს, სულის გადასახლების შესახებ წარმოდგენისა და „კარმის კანონის“ ჩამოყალიბების დროს ან შესაძლებელია მანამდეც, სხვა წარმოდგენა. . . იქმნებოდა ჩრდილოეთ ინდოეთის მოაზროვნე ადამიანების მცირე წრეში — ფილოსოფიური ცნება „ბრაჰმან-ატმანის“ [უზენაესი და მარადიული ბრაჰმანი, საბოლოო რეალობა] შესახებ» („რელიგიისა და ეთიკის ენციკლოპედია“ [Encyclopædia of Religion and Ethics]). გარდასახვის სწავლებისა და ამ წარმოდგენის შერწყმის შედეგად განისაზღვრა ინდუსების საბოლოო მიზანი — გარდაქმნის ციკლიდან თავდახსნა და საბოლოო რეალობასთან შერწყმა. ამის მიღწევა კი, როგორც ინდუსებს სწამთ, საზოგადოებისთვის მისაღები მოქმედების მცდელობითა და საგანგებო ინდუსური შემეცნებითაა შესაძლებელი.

6, 7. რას ასწავლის დღევანდელი ინდუიზმი სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის შესახებ?

⁶ ამგვარად, ინდუსმა ბრძენებმა სულის გადასახლების შესახებ წარმოდგენა „კარმის კანონთან“ და ბრაჰმანის ცნებასთან შერწყმით გარდასახვის შესახებ სწავლებად ჩამოაყალიბეს. ოქტავიო პაზი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, პოეტი და მექსიკის ყოფილი ელჩი ინდოეთში, წერს: „ინდუიზმის გავრცელებასთან ერთად გავრცელდა წარმოდგენა. . . რომელიც ბრაჰმანიზმის, ბუდიზმისა და აზიის სხვა რელიგიების ძირითადი სწავლებაა: გარდასახვა — სულის გადასახლება მომდევნო ცხოვრებაში“.

⁷ გარდასახვის შესახებ სწავლება დღესაც მნიშვნელოვანია ინდუიზმში. ინდუსი ფილოსოფოსი ნიკჰილანანდა ამბობს: „უკვდავების მიღწევა რომ მხოლოდ რჩეულთა ხვედრი არაა, არამედ თითოეული პიროვნების თანდაყოლილი უფლებაა, ამაში თითოეული ერთგული ინდუსია დარწმუნებული“.

მეორედ დაბადების ციკლი ბუდიზმში

8–10. ა) როგორ განსაზღვრავს ბუდიზმი ცხოვრებას? ბ) რას ამბობს ბუდისტი მეცნიერი მეორედ შობის შესახებ?

⁸ ბუდიზმი ინდოეთში დაახლოებით ძვ. წ. 500 წელს წარმოიშვა. ბუდისტური გადმოცემის თანახმად, ინდოელმა პრინცმა, სახელად სიდჰართა გაუტამამ, რომელიც წმინდანად შერაცხვის შემდეგ ბუდას სახელით არის ცნობილი, შექმნა ბუდიზმი. ეს რელიგია ინდუიზმს გამოეყო, რის გამოც მისი სწავლებები რაღაცით ინდუიზმის სწავლებების მსგავსია. ბუდიზმის თანახმად, ცხოვრება სიკვდილ-სიცოცხლის მუდმივი ციკლია და, როგორც ინდუიზმში, თითოეული პიროვნების მდგომარეობა წინა ცხოვრებაში განვლილ სიცოცხლის გზაზეა დამოკიდებული.

⁹ მაგრამ ბუდიზმი არ ასწავლის, რომ ადამიანს აქვს სული, რომელიც სიკვდილის შემდეგაც არსებობს. „[ბუდა] ადამიანის ცხოვრებაში ხედავდა მხოლოდ ხანმოკლე, წყვეტილ, ფსიქოლოგიურ მდგომარეობებს, რომლებსაც მხოლოდ ადამიანის ძლიერი სურვილი აერთიანებდა“, — აღნიშნავს არნოლდ ტოინბი. თუმცა, ბუდას სწამდა, რომ რაღაც — რომელიმე ფსიქოლოგიური მდგომარეობა თუ ძალა — ერთი სიცოცხლიდან მეორეში გადადიოდა. დოქტორი ვალპოლა რაჰულა, ბუდისტი მეცნიერი, ამბობს:

¹⁰ „ცოცხალი არსება ფიზიკური და სულიერი ძალების ანუ ენერგიის ერთობლიობაა. ის, რასაც ჩვენ სიკვდილს ვუწოდებთ, ფიზიკური სხეულის სრული უმოქმედობაა. უკვალოდ ქრება ყველანაირი ძალა და ენერგია სხეულის სიკვდილის დროს? ბუდიზმი პასუხობს, რომ არა. სურვილი, რომ არსებობდე, აგრძელებდე ცხოვრებას და ისევ და ისევ იბადებოდე, სიცოცხლის, ყოველგვარი არსებისა და თვით მთელი სამყაროს მამოძრავებელი უდიდესი ძალაა. ეს უზარმაზარი ძალა და უდიდესი ენერგიაა მთელ მსოფლიოში. ბუდიზმის თანახმად, ეს ძალა არ ქრება სხეულის ცხოველქმედობის შეწყვეტის ანუ სიკვდილის დროს; არამედ გვევლინება სხვა ფორმაში და ხელახლა არსებობს, რასაც მეორედ შობას უწოდებენ“.

11. რა თვალსაზრისი აქვთ ბუდისტებს სიკვდილის შემდეგ ადამიანის არსებობის შესახებ?

¹¹ ბუდისტების აზრი სიკვდილის შემდეგ ადამიანის არსებობის შესახებ შემდეგია: არსებობა მარადიულად გაგრძელდება, ვიდრე პიროვნება არ მიაღწევს საბოლოო მიზანს — ნირვანას და თავს არ დაიხსნის გარდაქმნის ციკლიდან. ნირვანა არც მარადიული ნეტარებაა და არც საბოლოო რეალობასთან შერწყმა. ეს უბრალოდ სრული გაქრობაა — „უკვდავება“ პიროვნების არსებობის გარეშე. „უებსტერის ახალი ლექსიკონის მეცხრე გამოცემა“ [Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary] „ნირვანას“ განმარტავს, როგორც „ყოფიერებიდან გამოთიშულ ადგილს ან მდგომარეობას ყოველგვარი საზრუნავისა და ტკივილის გარეშე“. ბუდისტები უკვდავებას კი არ ეძებენ, არამედ აღძრული არიან, რომ მის საზღვრებს გასცდნენ და მიაღწიონ ნირვანას.

12–14. როგორ ასწავლის სულის უკვდავებას ბუდიზმის სხვადასხვა მიმდინარეობა?

¹² რამდენადაც ბუდიზმი აზიის სხვადასხვა ქვეყანაში გავრცელდა, ადგილობრივ წარმოდგენებთან შერწყმის შედეგად მისმა სწავლებებმა ცვლილებები განიცადა. მაგალითად, მაჰაიანაში, ბუდიზმის ერთ-ერთ მიმართულებაში, რომელიც გავრცელებულია ჩინეთსა და იაპონიაში, არსებობს ზეციერი ბოდჰისატვის ანუ მომავალი ბუდას რწმენა. ბოდჰისატვებს გადადებული აქვთ ნირვანის დამკვიდრება და მრავალჯერ იბადებიან, რათა სხვებს მოემსახურონ და დაეხმარონ ნირვანის მიღწევაში. ამგვარად, პიროვნებას კვლავ და კვლავ დაბადების ციკლის გაგრძელება ნირვანის დამკვიდრების შემდეგაც კი შეუძლია.

¹³ სხვა მიმდინარეობა, რომელიც ძირითადად ჩინეთსა და იაპონიაშია გავრცელებული, მოძღვრება დასავლეთის წმინდა მიწის შესახებ, ამიტაბჰა-ბუდამ ანუ ამიდამ შექმნა. ის, ვინც ბუდას რწმენით უხმობს, მეორედ იბადება წმინდა მიწაზე ანუ სამოთხეში, სადაც საბოლოო მიზნის მიღწევისთვის საუკეთესო პირობებია. რა მოიტანა ამ სწავლებამ? ზემოხსენებული პროფესორი სმარტი ამბობს: „ბუნებრივია, რომ საუცხოო სამოთხემ, რომელიც ნათლად არის აღწერილი მაჰაიანას ზოგ საღვთო წიგნში, საზოგადოების წარმოდგენაში ნირვანას ადგილი დაიკავა, როგორც საბოლოო მიზანმა“.

¹⁴ ტიბეტურ ბუდიზმში კიდევ სხვა ადგილობრივი ელემენტებია შერწყმული. მაგალითად, მკვდრების შესახებ ტიბეტური წიგნი აღწერს, თუ რა ემართება პიროვნებას შუალედურ მდგომარეობაში, ვიდრე მეორედ დაიბადება. მკვდრები წარსდგებიან საბოლოო რეალობის მოკაშკაშე ნათელის წინაშე და ისინი, რომლებიც ვერ უძლებენ ნათებას, არ თავისუფლდებიან, არამედ მეორედ იბადებიან. ცხადია, რომ ბუდიზმის ყველა მიმდინარეობა უკვდავებას ასწავლის.

წინაპრებისადმი თაყვანისცემა იაპონელთა სინტოიზმში

15–17. ა) როგორ წარმოიშვა წინაპართა სულებისადმი თაყვანისცემა სინტოიზმში? ბ) რამდენად ფესვგადგმულია სულის უკვდავების შესახებ წარმოდგენა სინტოიზმში?

¹⁵ რელიგია იაპონიაში მანამდეც არსებობდა, ვიდრე ახ. წ. VI საუკუნიდან სინტოიზმი დამკვიდრდებოდა. ეს იყო რელიგია, რომელსაც სახელი არ ერქვა და რომლის მოძღვრება ხალხის ზნეობასა და ადათ-წესებთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული. ბუდიზმის შემოსვლასთან ერთად კი საჭირო გახდა, რომ იაპონელთა რელიგია უცხო ქვეყნიდან შემოტანილი რელიგიისგან განესხვავებინათ. და ამგვარად გაჩნდა სახელი „სინტო“, რაც „ღმერთების გზას“ ნიშნავს.

¹⁶ რას ასწავლიდა სინტოიზმი სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის შესახებ? ბრინჯის კულტურის გავრცელებისთანავე, რომელიც წყლით დაფარულ ნიადაგზე მოჰყავთ, „სოფლის მეურნეობისთვის საჭირო გახდა კარგად ორგანიზებული და მტკიცე საზოგადოება, ამიტომაც განვითარდა სასოფლო-სამეურნეო რიტუალები, რომლებმაც მოგვიანებით დიდი როლი შეასრულეს სინტოიზმში“ (Kodansha Encyclopedia of Japan). ხალხმა, მიცვალებულთა სულების შიშით, მათ დასამშვიდებლად, რიტუალები შექმნა. ეს შემდეგ წინაპართა სულებისადმი თაყვანისცემად გადაიქცა.

¹⁷ სინტოიზმის მიხედვით, „მიცვალებულ“ სულს შენარჩუნებული აქვს პიროვნული თვისებები, მაგრამ სიკვდილის გამო გაღიზიანებულია. როდესაც მგლოვიარეები მის მოსახსენებელ რიტუალებს ასრულებენ, სული ყოველგვარი ბოროტებისგან იწმინდება და მშვიდობიანი და კეთილმოსურნე ხდება. თანდათანობით სინტოისტებმა წინაპრის სული გააღმერთეს, როგორც მეურვე. ბუდიზმის ზეგავლენის გამო სინტოიზმმა შეიძინა ზოგიერთი ბუდისტური სწავლება, მათ შორის, სამოთხის შესახებ სწავლება. ამგვარად, ვხედავთ, რომ უკვდავება ღრმად ფესვგადგმულია სინტოიზმში.

უკვდავება დაოსიზმში წინაპართა თაყვანისცემა კონფუციანელობაში

18. რა შეხედულება აქვთ დაოსისტებს უკვდავების შესახებ?

¹⁸ დაოსიზმი დააარსა ლაო-ძიმ, რომელიც, გადმოცემის თანახმად, ჩინეთში ძვ. წ. VI საუკუნეში ცხოვრობდა. დაოსიზმის მიხედვით, ცხოვრების მიზანია, რომ ადამიანის მოქმედება შერწყმული იყოს დაოსთან — ბუნების გზასთან. დაოსისტის შეხედულება უკვდავების შესახებ შეიძლება შემდეგნაირად შევაჯამოთ: დაო სამყაროს ძირითადი პრინციპია. დაოს არც დასაბამი აქვს და არც — დასასრული. დაოს მიხედვით მცხოვრები ადამიანი მისი ნაწილია და მარადიული ხდება.

19–21. რას შეეცადნენ დაოსისტები საკუთარ მოსაზრებებზე დაყრდნობით?

¹⁹ ბუნებასთან შერწყმის მცდელობით დაოსისტები დროთა განმავლობაში განსაკუთრებით მისი მარადიულობითა და განახლების უნარით დაინტერესდნენ. ისინი ფიქრობდნენ, რომ დაოს ანუ ბუნების გზის თანახმად ცხოვრების შედეგად პიროვნება ამოხსნიდა ბუნების საიდუმლოებებს და ფიზიკური ტკივილი, ავადმყოფობა და თვით სიკვდილიც კი ვერაფერს დააკლებდა.

²⁰ დაოსისტებმა მედიტაციას, სუნთქვით ვარჯიშებსა და დიეტას მიმართეს, რომლის საშუალებითაც, როგორც ფიქრობდნენ, შესაძლებელი იქნებოდა სხეულის დაბერებისა და სიკვდილის თავიდან აცილება. მალე გავრცელდა ლეგენდები უკვდავ პიროვნებებზე, რომლებსაც ღრუბლებში ფრენა და სურვილის მიხედვით ნებისმიერ ადგილზე გაჩენა ან პირიქით, გაქრობა შეეძლოთ, რომლებიც უთვალავი წლების მანძილზე წმინდა მთებსა და მივარდნილ კუნძულებზე ცხოვრობდნენ და ნამითა და ჯადოსნური ხილით საზრდოობდნენ. ჩინეთის ისტორია გვაუწყებს, რომ ძვ. წ. 219 წელს იმპერატორმა ცინ შიხუანდიმ გემებით 3 000 ახალგაზრდა გაგზავნა ლეგენდარული პენგლის კუნძულის აღმოსაჩენად, სადაც მარადიულად ცოცხლობდნენ, რომ იქიდან უკვდავების მცენარე მოეტანათ. რაღა თქმა უნდა, ისინი „ელექსირით“ არ დაბრუნებულან.

²¹ მარადიული სიცოცხლის ძიებაში დაოსისტებმა ალქიმიის მეშვეობით უკვდავების აბების გამოგონებაც სცადეს. დაოსისტების აზრით, სიცოცხლე წარმოიშობა, როდესაც ურთიერთდაპირისპირებული ინი და იანი (მდედრობითი და მამრობითი) ძალები ერთმანეთს ერწყმიან. ამგვარად, ტყვიისა (ბნელი ანუ ინ) და ვერცხლისწყლის (ნათელი ანუ იან) შეერთებით ალქიმიკოსები ბუნებრივ მოვლენას ბაძავდნენ და ფიქრობდნენ, რომ უკვდავების აბებს მიიღებდნენ.

22. რა მოჰყვა შედეგად ჩინეთის რელიგიურ ცხოვრებაზე ბუდიზმის ზეგავლენას?

²² ახ. წ. VII საუკუნისთვის ბუდიზმი ჩინეთის რელიგიურ ცხოვრებაში შეიჭრა. ამან ბუდიზმის, სპირიტიზმისა და წინაპართა თაყვანისცემის ელემენტების შერწყმა გამოიწვია. „ბუდიზმმა და დაოსიზმმა, — ამბობს პროფესორი სმარტი, — ჩამოაყალიბეს და განავითარეს რწმენა საიქიოს შესახებ, რომელიც ძველ ჩინელთა წინაპრებისადმი თაყვანისცემაში საკმაოდ ბუნდოვანი იყო“.

23. როგორ იყო განწყობილი კონფუცი წინაპრებისადმი თაყვანისცემის მიმართ?

²³ კონფუცი, ჩინეთის სხვა განთქმული ბრძენი, რომელიც ძვ. წ. VI საუკუნეში ცხოვრობდა და რომლის ფილოსოფიაც საფუძვლად დაედო კონფუციანელობას, ფართოდ არ აშუქებდა საიქიო ცხოვრების საკითხს. არამედ, ძირითადად ზნეობასა და საზოგადოებისთვის მისაღებ ქცევაზე ამახვილებდა ყურადღებას. მაგრამ კონფუცი კეთილგანწყობილი იყო წინაპრებისადმი თაყვანისცემის მიმართ და განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა სულებთან და განსვენებულ წინაპრებთან დაკავშირებული რიტუალების დაცვას.

აღმოსავლეთის სხვა რელიგიები

24. რას ასწავლის ჯაინიზმი სულის შესახებ?

²⁴ ჯაინიზმი ინდოეთში ძვ. წ. VI საუკუნეში წარმოიშვა. მისი დამაარსებელი მაჰავირუ, ასწავლიდა, რომ ყველა ცოცხალ არსებას მარადიული სული ჰქონდა და კარმის ტყვეობიდან სულის დახსნა შესაძლებელი იყო მხოლოდ საკუთარი თავის სრული უარყოფით, თვითდისციპლინითა და ნებისმიერი ქმნილების მიმართ ყოველგვარი ძალადობის გამოვლენაზე უარის თქმით. ეს წარმოდგენა ჯაინისტებში დღესაც გავრცელებულია.

25, 26. რომელი ინდუსური სწავლებები გადაეცა სიქიზმს?

²⁵ ინდოეთში ასევე სიქიზმი ჩაისახა, რელიგია, რომელსაც დაახლოებით 1 9 მილიონი მიმდევარი ჰყავს. ის ახ. წ. XVI საუკუნეში წარმოიშვა, როდესაც გურუ ნანაკმა ინდუიზმისგან და ისლამისგან შერჩეული სწავლებების შერწყმით ახალი რელიგიის ჩამოყალიბება გადაწყვიტა. ამიტომაც სიქიზმს გადაეცა ინდუსური სწავლებები სულის უკვდავების, გარდასახვისა და კარმის შესახებ.

²⁶ ნათელია, რომ სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის არსებობის რწმენა აღმოსავლური რელიგიების უმრავლესობის განუყოფელი ნაწილია. მაგრამ რა შეიძლება ითქვას ქრისტიანულ სამყაროზე, იუდაიზმსა და ისლამზე?

[რუკა 10 გვერდზე]

[სრულად გაფორმებული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში]

ცენტრალური აზია

კაშმერი

ტიბეტი

ჩინეთი

კორეა

იაპონია

ბენარესი

ინდოეთი

გაია

მიანმა

ტაილანდი

კამბოჯა

შრი-ლანკა

იავა

ძვ. წ. III საუკუნე

ძვ. წ. I საუკუნე

ახ. წ. I საუკუნე

ახ. წ. IV საუკუნე

ახ. წ. VI საუკუნე

ახ. წ. VII საუკუნე

ბუდიზმმა ზეგავლენა მოახდინა მთელ აღმოსავლეთ აზიაზე.

[სურათი 9 გვერდზე]

გარდასახვა ინდუიზმის ძირითადი სწავლებაა.

[სურათი 11 გვერდზე]

ბუნებასთან შერწყმით დაოსისტი მარადიულობის მიღწევას ცდილობს.

[სურათი 12 გვერდზე]

კონფუცი კეთილგანწყობილი იყო წინაპრებისადმი თაყვანისცემის მიმართ.