ადრინდელი ქრისტიანობა და სახელმწიფო

სიკვდილამდე რამდენიმე საათით ადრე იესომ თავის მოწაფეებს უთხრა: „თქვენ. . . არ ხართ წუთისოფლისანი, არამედ მე გამოგარჩიეთ წუთისოფლიდან, ამიტომ სძულხართ წუთისოფელს“ (იოანე 15:19). მაგრამ ნიშნავს თუ არა ეს, რომ ქრისტიანები მტრულად განეწყობოდნენ ქვეყნიერების ხელისუფლებების მიმართ?

ქვეყნიერებას გამოყოფილები, მაგრამ არა მტრები

რომში მცხოვრებ ქრისტიანებს მოციქულმა პავლემ უთხრა: „ყოველი სული დაემორჩილოს უმაღლეს ხელმწიფებას“ (რომაელთა 13:1). მსგავსად ამისა მოციქული პეტრე წერდა: „დაემორჩილეთ ყოველ ადამიანურ დადგენილებას უფლის გულისათვის, თუნდ მეფეს, როგორც უმაღლეს ხელისუფლებას, განმგებელთ, როგორც მის მოვლინებულთ, ბოროტმოქმედთა დასასჯელად და კეთილის მოქმედთა სადიდებლად“ (1 პეტრე 2:13, 14). აშკარაა, რომ სახელმწიფოსა და მის მიერ სათანადოდ დანიშნული წარმომადგენლებისადმი მორჩილება ადრინდელ ქრისტიანებში საყოველთაოდ მიღებული პრინციპი იყო. ისინი ყველანაირად ცდილობდნენ, ყოფილიყვნენ კანონის მორჩილი მოქალაქეები და მშვიდობიანად ეცხოვრათ ყველა ადამიანთან (რომაელთა 12:18).

თემით „ეკლესია და სახელმწიფო“ „რელიგიის ენციკლოპედია“ (The Encyclopedia of Religion) აცხადებს: „ახალი წელთაღრიცხვით პირველი სამი საუკუნის განმავლობაში ეკლესია თვალსაჩინოდ იყო გამოყოფილი რომის ოფიციალური წრიდან. . . მიუხედავად ამისა, ქრისტიანი წინამძღოლები. . . ასწავლიდნენ რომის კანონისადმი მორჩილებასა და ქრისტიანული რწმენისთვის დასაშვებ ფარგლებში იმპერატორისადმი ერთგულებას“.

პატივისცემა და არა თაყვანისცემა

ქრისტიანები მტრულად არ იყვნენ განწყობილი რომის იმპერატორისადმი. ისინი პატივისცემით ეპყრობოდნენ მის ხელისუფლებას და მისი მდგომარეობის შესაფერის პატივს სცემდნენ მას. იმპერატორ ნერონის მმართველობის დროს, რომის იმპერიის სხვადასხვა ნაწილში მცხოვრებ ქრისტიანებს მოციქული პეტრე სწერდა: „ყველას პატივი მიაგეთ. . . მეფეს პატივი ეცით“ (1 პეტრე 2:17). ბერძნულენოვან მოსახლეობაში სიტყვა ‘მეფე’ არა მხოლოდ ადგილობრივ მეფეებს ეხებოდა, არამედ რომის იმპერატორისადმიც გამოიყენებოდა. რომის იმპერიის დედაქალაქში მცხოვრებ ქრისტიანებს მოციქული პავლე ურჩევდა: „მიეცით ყველას, რაც ეკუთვნის. . . ვისაც პატივი — პატივი“ (რომაელთა 13:7). უეჭველია, რომის იმპერატორი მოითხოვდა პატივისცემას. დროთა განმავლობაში ის თაყვანისცემასაც კი მოითხოვდა. მაგრამ ამაზე ადრინდელმა ქრისტიანებმა წერტილი დასვეს.

ცნობების თანახმად, ახალი წელთაღრიცხვით მეორე საუკუნეში, სასამართლო პროცესის დროს, რომის პროკონსულის წინაშე პოლიკარპემ განაცხადა: „მე ქრისტიანი ვარ. . . ჩვენ გვასწავლეს, ჯეროვანი პატივი ვცეთ. . . ძალაუფლებასა და ხელისუფლებს, რომლებიც დანიშნა ღმერთმა“. ყოველივე ამის მიუხედავად, პოლიკარპემ იმპერატორისადმი თაყვანისცემას სიკვდილი არჩია. მეორე საუკუნის ანტიოქიელი აპოლოგეტი თეოფილე წერდა: „იმპერატორს მე უფრო პატივს მივაგებ, ვიდრე თაყვანს ვცემ, თუმცა ვილოცებ მისთვის. მაგრამ ღმერთს, ცოცხალ და ჭეშმარიტ ღმერთს, ვცემ თაყვანს“.

იმპერატორის შესახებ სათანადო ლოცვებს არანაირი კავშირი ჰქონდა მისადმი თაყვანისმცემლობასთან ან ნაციონალიზმთან. მოციქულმა პავლემ ახსნა ამ ლოცვების მიზანი: „ამრიგად, უწინარეს ყოვლისა, შეგაგონებთ ჰყოთ ვედრებანი, ლოცვანი, შუამდგომლობანი და მადლიერებანი ყველა ადამიანისათვის, მეფეებისა და ყველა მბრძანებლისათვის, რათა მშვიდად და წყნარად ვიცხოვროთ სრული ღვთისმოსაობით და პატიოსნებით“ (1 ტიმოთე 2:1, 2).

„საზოგადოების ფარგლების მიღმა“

ადრინდელი ქრისტიანების მხრიდან ასეთმა პატივისცემით აღსავსე მოქცევამ არ მოუტანა მათ ქვეყნიერების კეთილგანწყობილება, რომელშიც ცხოვრობდნენ. ფრანგი ისტორიკოსი ა. ამანი მოგვითხრობს, რომ ადრინდელი ქრისტიანები „საზოგადოების ფარგლების მიღმა ცხოვრობდნენ“. ფაქტიურად, ისინი ორი საზოგადოების ფარგლების მიღმა იყვნენ, ებრაელებისა და რომაელების საზოგადოებების, რომელთა მხრიდანაც მრავალ აკვიატებულ აზრსა და უთანხმოებას ხვდებოდნენ.

მაგალითად, როცა იუდეველმა წინამძღოლებმა ყალბი ბრალდება წაუყენეს, თავის გასამართლებლად რომის მმართველის წინაშე მოციქულმა პავლემ თქვა: „არაფერი შემიცოდავს არც იუდეველთა რჯულის, არც ტაძრის, არც კეისრის წინააღმდეგ. . . კეისრის სამსჯავროს მოვითხოვ“ (საქმეები 25:8, 11). რადგან ხვდებოდა, რომ იუდეველები მის მკვლელობას გეგმავდნენ, პავლემ მიმართა ნერონს, რითაც აღიარა რომის იმპერატორის ხელისუფლება. შემდეგ რომში მისი პირველი სასამართლო პროცესის მსვლელობაში მოხდა ისე, რომ პავლე გაათავისუფლეს. მაგრამ მოგვიანებით ის კვლავ დააპატიმრეს და ტრადიციების მიხედვით, ნერონის განკარგულებების თანახმად, სიკვდილით დასაჯეს.

რომის საზოგადოებაში ადრინდელი ქრისტიანების რთულ მდგომარეობასთან დაკავშირებით სოციოლოგი და თეოლოგი ერნსტ ტრელჩი წერდა: „ყველანაირი წეს-ჩვეულება და საქმე, რომელიც რამენაირად უკავშირდებოდა კერპთაყვანისმცემლობას, იმპერატორისადმი თაყვანისცემას ან იმას, რაც სისხლის ღვრას თუ სიკვდილით დასჯას ეხებოდა, ან რის შედეგადაც ქრისტიანები წარმართულ უზნეობაში ჩაებმებოდნენ, აკრძალული იყო“. განა არ იძლეოდა ასეთი მდგომარეობა საფუძველს მშვიდობიანი და ურთიერთპატივისცემით გამსჭვალული დამოკიდებულებისთვის ქრისტიანებსა და სახელმწიფოს შორის?

კეისრისთვის ‘სათანადოს’ მიცემა

იესომ მარტივად გამოხატა პრინციპი, რომელიც განაპირობებდა ქრისტიანულ ქცევას რომის ან, სინამდვილეში, ნებისმიერ სახელმწიფოსთან დამოკიდებულებაში, როცა თქვა: „მიეცით კეისრისა კეისარსა და ღვთისა — ღმერთსა!“ (მათე 22:21). იესოს მიმდევრებისთვის მიცემული ეს რჩევა მკვეთრად განსხვავდებოდა ნაციონალისტურად განწყობილი მრავალი იუდეველის პოზიციისგან, რომლებიც ბრაზობდნენ რომის ბატონობაზე და ებრძოდნენ უცხო ძალაუფლებისთვის ხარკის მიცემის კანონიერებას.

მოგვიანებით, რომში მცხოვრებ ქრისტიანებს პავლემ უთხრა: „ამიტომ ჩვენ უნდა დავემორჩილოთ არა მარტო რისხვის გამო, არამედ სინდისის გამოც. სწორედ ამისათვის იხდით ხარკთა, ვინაიდან ისინი [სახელმწიფოს ‘უმაღლესი ხელისუფლები’] ღმერთის მსახურები არიან და დღენიადაგ ამას აკეთებენ. ამრიგად სათანადოდ მიეცით ყველას: ვისაც ხარკი — ხარკი, ვისაც ბაჟი — ბაჟი“ (რომაელთა 13:5–7, „ახალი აღთქმა და ფსალმუნი“, 1990 წლის გამოცემა). გარდა იმისა, რომ ქრისტიანები ქვეყნიერებისგან გამოყოფილები იყვნენ, მათ ევალებოდათ, ყოფილიყვნენ პატიოსანი და ხარკის გადამხდელი მოქალაქეები, რითაც გადაუხდიდნენ სახელმწიფოს ყველა გაწეული მომსახურებისთვის (იოანე 17:16).

მაგრამ შემოიფარგლება კი იესოს სიტყვები მხოლოდ გადასახადების მიცემით? იქიდან გამომდინარე, რომ იესოს არ განუსაზღვრავს ის, რაც კეისარს თუ ღმერთს ეკუთვნოდა, არსებობს ბუნდოვანი საკითხები, რომლებიც უნდა გადაწყდეს კონტექსტის ან მთლიან ბიბლიაზე დაფუძნებული შემეცნების შესაბამისად. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ბიბლიის პრინციპებიდან გამომდინარე, იმის გადაწყვეტილება, თუ რა იქნებოდა კეისრისთვის მისაცემად სათანადო, ზოგიერთ შემთხვევაში ქრისტიანის სინდისს შეეხებოდა.

ზუსტი წონასწორობა ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო მოთხოვნას შორის

მრავალ ადამიანს ავიწყდება, რომ კეისრისთვის სათანადო მისაცემის აღნიშვნისას იესომ დაამატა: „[მიეცით] ღვთისა — ღმერთსა!“ მოციქულმა პეტრემ გამოხატა, ის რასაც ქრისტიანები უპირატესობას ანიჭებენ. ‘მეფის’, ანუ იმპერატორისა და მის ‘განმგებელთა’ მიმართ მორჩილების შესახებ რჩევის მიცემისთანავე პეტრემ დაწერა: „იცხოვრეთ როგორც თავისუფლებმა, ოღონდ ბოროტების საფარად თავისუფლებას ნუ გამოიყენებთ, არამედ იცხოვრეთ როგორც ღვთის მონებმა. ყველას პატივი მიაგეთ, გიყვარდეთ საძმო, ღვთისა გეშინოდეთ, მეფეს პატივი ეცით“ (1 პეტრე 2:16, 17). მოციქულმა ცხადყო, რომ ქრისტიანები ღმერთის მონები არიან და არა ადამიანთა მმართველების მონები. სახელმწიფოს წარმომადგენლებისადმი სათანადო პატივისცემას ისინი ღმერთისადმი შიშის გამო უნდა ავლენდნენ, რომლის კანონებიც უზენაესია.

რამდენიმე წლით ადრე პეტრემ დაადასტურა, რომ ღმერთის კანონი ბევრად უპირატესობდა ადამიანთა კანონზე. იუდეველთა სინედრიონი იყო აღმასრულებელი ორგანო, რომელსაც რომაელებმა სამოქალაქო და რელიგიური ძალაუფლება ჩააბარეს. როცა ამ ორგანომ იესოს მიმდევრებს უბრძანა, შეეწყვიტათ იესოს სახელით სწავლება, პეტრემ და სხვა მოციქულებმა თავაზიანად, მაგრამ მტკიცედ უპასუხეს: „ღმერთს უფრო მეტად უნდა ვემორჩილებოდეთ, ვიდრე ადამიანებს“ (საქმეები 5:29). ნათელია, ადრინდელ ქრისტიანებს უნდა შეენარჩუნებინათ ზუსტი წონასწორობა ღმერთისადმი მორჩილებასა და ადამიანთა ხელისუფლებისადმი ჯეროვან პატივისცემას შორის. ეს პოზიცია ახალი წელთაღრიცხვით მესამე საუკუნის დასაწყისში ტერტულიანემ ასეთი სიტყვებით გამოთქვა: „თუ ყველაფერი კეისარს ეკუთვნის, რაღა დარჩება ღმერთისთვის?“

ხელისუფლებასთან კომპრომისზე წასვლა

დროთა განმავლობაში პირველი საუკუნის ქრისტიანების მიღებული პოზიცია ხელისუფლებასთან დაკავშირებით თანდათან შეირყა. იესოსა და მოციქულების მიერ ნაწინასწარმეტყველები განდგომილება აყვავდა ახალი წელთაღრიცხვით მეორე და მესამე საუკუნეებში (მათე 13:37, 38; საქმეები 20:29, 30; 2 პეტრე 2:1–3; 2 თესალონიკელთა 2:3–12). განდგომილი ქრისტიანები კომპრომისზე წავიდნენ რომაულ სამყაროსთან, შეითვისეს მისი კერპთაყვანისმცემლური დღესასწაულები და ფილოსოფია და დასთანხმდნენ როგორც სამოქალაქო, ასევე სამხედრო სამსახურზე.

პროფესორი ტრელჩი წერდა: „დაწყებული მესამე საუკუნიდან მდგომარეობა უფრო გართულდა, რადგან ქრისტიანები მომრავლდნენ საზოგადოების მაღალ ფენებსა და მეტად აღიარებული პროფესიების წარმომადგენლებს შორის, სამხედროსა და ოფიციალურ წრეებში. [არაბიბლიური] ქრისტიანული წერილების რამდენიმე ნაწყვეტში გამოხატულია მრისხანე პროტესტები ასეთ საქმეებში მონაწილეობის წინააღმდეგ; სხვა მხრივ, ჩვენ აგრეთვე ვხვდებით კომპრომისზე წასვლის მცდელობებს — შეწუხებული სინდისის დასამშვიდებლად განზრახულ არგუმენტებს. . . კონსტანტინეს დროიდან ეს სირთულეები გაქრა; ქრისტიანებსა და კერპთაყვანისმცემლებს შორის უთანხმოება შეწყდა და სახელმწიფოს ყოველი დაწესებულებისკენ მისასვლელი გახსნილი იყო“.

ახალი წელთაღრიცხვით მეოთხე საუკუნის დასასრულისთვის ეს ყალბი, კომპრომისზე წასული ქრისტიანობა გახდა რომის იმპერიის სახელმწიფო რელიგია.

თავისი ისტორიის განმავლობაში ქრისტიანული სამყარო — რომელსაც წარმოადგენენ კათოლიკური, მართლმადიდებლური და პროტესტანტული ეკლესიები — პოლიტიკაში ღრმად ჩარევითა და ომებში მხარდაჭერით აგრძელებს სახელმწიფოსთან კომპრომისზე წასვლას. ეკლესიების მრავალ გულწრფელ წევრს, რომლებიც ყოველივე ამით აღშფოთებულები არიან, ეჭვგარეშეა, ესიამოვნებოდათ, თუ გაიგებდნენ, რომ დღეს არსებობენ ქრისტიანები, რომლებიც ეყრდნობიან პირველი საუკუნის ქრისტიანების პოზიციას სახელმწიფოსთან დამოკიდებულების საკითხში. მე-20 და 26-ე გვერდებზე მოცემული ორი სტატია უფრო დაწვრილებით განიხილავს ამ საკითხს.

[სურათი 5 გვერდზე]

კეისარი ნერონი, რომლის შესახებაც პეტრე წერდა: „მეფეს პატივი ეცით“.

[საავტორო უფლება]

Musei Capitolini, Roma

[სურათი 6 გვერდზე]

იმპერატორისადმი თაყვანისცემას პოლიკარპემ სიკვდილი არჩია.

[სურათი 7 გვერდზე]

ადრინდელი ქრისტიანები იყვნენ მშვიდობიანი, პატიოსანი, ხარკის გადამხდელი ქრისტიანები.