“Beno Kwenda Penepene na Nzambi”

“Beno kwenda penepene na Nzambi, ebuna yandi ta kwisa penepene na beno.”​—YAKOBO 4:8.

1, 2. (a) Mbala mingi bantu ketubaka nde inki? (b) Inki bangogo ya kepesa kikesa Yakobo kutubaka, mpi sambu na nki yo vandaka mfunu?

“NZAMBI kele ti beto.” Bo mesonikaka bangogo yai na ba dibendelo ya bansi mpi nkutu na bilele ya basoda. Bo mesonikaka bangogo yai, “beto ketulaka ntima na Nzambi” na bambongo mingi ya bibende mpi ya bapapie ya bantu kesadilaka na bilumbu na beto. Mbala mingi bantu ketubaka nde bo kele ti bangwisana ya mbote ti Nzambi. Kansi, keti nge tandima ve nde kuvanda ti bangwisana ya mutindu yai fwete suka kaka ve na munoko to na kusonika yo sambu bantu yankaka kumona yo?

² Biblia kemonisa nde beto lenda vanda ti bangwisana ti Nzambi. Kansi yo kelomba kusala kikesa. Ata Bakristu yankaka ya kupakulama ya mvu-nkama ya ntete kuvandaka na mfunu ya kukumisa ngolo bangwisana na bo ti Yehowa Nzambi. Yakobo, Mukristu yina vandaka nkengi, kulongisilaka bankaka sambu bo yantikaka kuzola mambu ya musuni mpi kuvidisa bunkete ya kimpeve. Na kati ya ndongisila yina, yandi tubaka bangogo yai ya kepesa kikesa: “Beno kwenda penepene na Nzambi, ebuna yandi ta kwisa penepene na beno.” (Yakobo 4:1-12) Yakobo zolaka kutuba nki ntangu yandi tubaka nde “beno kwenda penepene”?

3, 4. (a) Bantu ya mvu-nkama ya ntete yina kutangaka mukanda ya Yakobo kuyibukaka nki na bangogo yai “beno kwenda penepene na Nzambi”? (b) Sambu na nki beto lenda tula ntima nde beto lenda kwenda penepene na Nzambi?

³ Yakobo kusadilaka bangogo ya bantu mingi ya yandi sonikilaka kuyikamaka na yo. Nsiku ya Moize kupesaka banganga-Nzambi bantuma ya sikisiki na mutindu ya ‘kukwenda penepene,’ to kupusana, na Yehowa sambu na mambote ya bantu na yandi. (Kubasika 19:22) Yakobo kuyibusaka bantu yina kutangaka mukanda na yandi na kumona ve kupusana na Yehowa bonso kima ya mpamba. Yehowa kele muntu ya kuluta lukumu na ntoto ya mvimba.

⁴ Na ndambu yankaka, mutindu muntu mosi ya kelongukaka mambu ya Biblia ketuba, “bangogo yai ya kepesa kikesa [yina kele na Yakobo 4:8] kemonisa kivuvu mosi ya ngolo.” Yakobo kuzabaka nde, ti zola yonso, Yehowa kebingaka ntangu yonso bantu ya kukonda kukuka na kwenda penepene ti Yandi. (2 Bansangu 15:2) Kimenga ya Yezu kukangulaka nzila sambu na kupusana na Yehowa na mutindu ya kulunga. (Efezo 3:11, 12) Bubu yai, nzila sambu na kupusana na Nzambi mekangukaka sambu na bantu mingi! Kansi, inki mutindu beto lenda sadila dibaku yai ya kitoko? Beto tatadila bamwaye tatu yina lenda sadisa beto na kukwenda penepene na Yehowa Nzambi.

Landa na ‘Kulonguka na Kuzaba’ Nzambi

5, 6. Inki mutindu mbandu ya leke Samuele kemonisa mambu ya beto fwete sala sambu na ‘kulonguka na kuzaba’ Nzambi?

⁵ Na Yoane 17:3 (NW), Yezu kutubaka nde: “Luzingu ya mvula na mvula kesongidila nde: bau longuka na kuzaba nge, Nzambi mosi kaka ya kyeleka, mpi muntu yina ya nge tindaka, Yezu Kristu.” Na bambalula mingi ya Biblia, verse yai keswaswanaka fyoti ti mutindu Traduction du monde nouveau kebalulaka yo. Na kisika ya kutuba nde “longuka na kuzaba” Nzambi, bo kebalulaka kaka verbe “kuzaba” Nzambi. Kansi, bantu yankaka ya mayele ketubaka nde ngogo ya bo mesadila na Kigreki ya kisina ketendulaka dyaka mambu mingi​—dyambu yina kelanda na kusalama, dyambu yina lenda nkutu kunata bantu zole na kuzabana mbotembote.

⁶ Kuzaba Nzambi mbotembote kuvandaka ve ngindu ya mpa na bilumbu ya Yezu. Mu mbandu, beto ketanga na Masonuku ya Kiebreo nde, ntangu Samuele vandaka leke, yandi “vandaka kuzaba Mfumu Nzambi ntete ve.” (1 Samuele 3:7) Keti yo ketendula nde Samuele kuzabaka mambu fyoti kibeni na yina metala Nzambi na yandi? Ve. Yo fwete vanda nde bibuti na yandi mpi banganga-Nzambi kulongaka yandi mambu mingi. Kansi, kana beto landa mambu ya muntu mosi ya mayele ketuba, ngogo ya Kiebreo ya bo mesadila na verse yina bo lenda “sadila yo sambu na kuzaba muntu mbotembote.” Samuele kuzabaka ntete ve Yehowa mbotembote, mutindu yandi kwisaka kuzaba yandi ntangu yandi yantikaka kusala bonso kinati-ndinga ya Yehowa. Ntangu Samuele landaka kuyela, yandi kwisaka kuzaba kibeni Yehowa, mpi yandi kumaka ti bangwisana ya ngolo ti yandi.​—1 Samuele 3:19, 20.

7, 8. (a) Sambu na nki beto fwete wa ve malongi ya mudindu ya Biblia boma? (b) Inki kele mwa ndambu ya bakyeleka ya mudindu ya Ndinga ya Nzambi ya beto fwete longuka?

⁷ Keti nge kelongukaka na kuzaba Yehowa na mpila nde nge zaba yandi mbotembote? Sambu na kusala yo, nge fwete “vanda na nzala” ya madya ya kimpeve yina Nzambi kepesaka. (1 Piere 2:2) Kusepila kaka ve ti malongi ya luyantiku. Sala ngolo na kulonguka malongi ya mudindu ya Biblia. (Baebreo 5:12-14) Keti malongi ya mutindu yai kepesaka nge boma, sambu nge keyindulaka nde yo kele mpasi mingi? Kana yo kele mutindu yina, kuvila ve nde Yehowa kele “Longi ya Nene.” (Yezaya 30:20, NW) Yandi mezaba mutindu ya kukotisa kyeleka ya mudindu na mabanza ya bantu ya kukonda kukuka. Mpi yandi lenda sakumuna bikesa ya masonga ya nge kesala sambu na kubakisa mambu ya yandi kelonga nge.​—Nkunga 25:4.

⁸ Sambu na nki nge lenda ve kuditala nge mosi na yina metala “mabanza yina me bumbanaka mpenza na nsi ya ntima ya Nzambi.” (1 Korinto 2:10) Yo kele ve mambu ya kepesaka ve kyese, yina bantu ya kelongukaka teolozi ti bamfumu ya mabundu mpamba fwete tadila. Yo kele malongi ya mfunu yina kesadisaka beto na kulonguka mambu ya kitoko na yina metala mabanza mpi ntima ya Tata na beto ya zulu. Mu mbandu, nkudulu, “kinsweki ya Nzambi,” mpi ba kuwakana ya kuswaswana yina Yehowa kusadilaka sambu na kusakumuna bantu na yandi mpi kulungisa balukanu na yandi​—masolo yai mpi yankaka ya mutindu mosi kele bantu-dyambu ya kitoko mpi yo lenda natila nge mambote mingi kana nge sosa mambu yina ketubila yo mpi nge longuka yo.​—1 Korinto 2:7.

9, 10. (a) Sambu na nki lulendo kele kigonsa, mpi nki tasadisa beto na kukatula yo? (b) Na yina metala nzayilu ya Yehowa, sambu na nki beto fwete sala ngolo na kudikulumusa?

⁹ Ntangu nzayilu na nge ya bakyeleka ya kimpeve ya mudindu kekuma mingi, nge fwete keba na kigonsa yina nzayilu lenda nata: lulendo. (1 Korinto 8:1) Lulendo kele kigonsa, sambu yo kekumisaka bantu bambeni ya Nzambi. (Bingana 16:5; Yakobo 4:6) Yibuka nde, ata muntu mosi ve kele ti kikuma ya kutula lulendo sambu na nzayilu na yandi. Sambu na kumonisa yo, tadila bangogo yai ya kele na luyantiku ya mukanda yina kekumisaka bima ya mpa yina siansi kesengumunaka: “Na ntangu beto kezaba mambu mingi, beto kekwisaka kubakisa mpi nde beto mezaba mambu fyoti kibeni. . . Mambu yonso ya beto melongukaka kele fyoti kana beto fwanisa yo ti yina ya beto fwete longuka.” Kudikulumusa ya mutindu yai kepesa kibeni kyese. Kansi, na yina metala kimvuka ya kuluta nene ya nzayilu, nzayilu ya Nzambi, beto kele nkutu ti kikuma ya nene ya kudikulumusa. Sambu na inki?

¹⁰ Tala ndambu ya mambu yina Biblia ketubaka sambu na Yehowa. “Bangindu na nge kele ya nda!” (Nkunga 92:6) “Mayele [ya Yehowa] mpila ya kutesa yo kele ve.” (Nkunga 147:5) “Mpila ya kubakisa mabanza [ya Yehowa] kele ve.” (Yezaya 40:28) “Nzambi ke na kimvwama mingi mpenza! Mayele na yandi ti mambu yina ya yandi zaba yo ke kwendaka ntama mpenza!” (Roma 11:33) Yo kele pwelele nde beto tazaba ve ata fyoti mambu yonso ya metala Yehowa. (Longi 3:11) Yandi melongaka beto mambu mingi ya kuyituka, kansi beto takutanaka ntangu yonso ti kimvuka ya kukonda nsuka ya nzayilu yina tasadisa beto na kulonguka mambu mingi. Keti kivuvu yina kepesa beto ve kyese mpi keti yo kepusa beto ve na kudikulumusa? Na ntangu beto kelonguka, bika beto sadila ntangu yonso nzayilu na beto sambu na kukwenda penepene na Yehowa mpi sambu na kusadisa bankaka na kusala mutindu yina, kansi beto sadila yo ve ata fyoti sambu na kudikumisa na ntwala ya bantu yankaka.​—Matayo 23:12; Luka 9:48.

Monisa Zola na Nge Sambu na Yehowa

11, 12. (a) Nzayilu ya Yehowa fwete pusa beto na kusala inki? (b) Inki kemonisaka kana zola ya muntu sambu na Nzambi kele ya masonga?

¹¹ Polo kumonisaka na mutindu mosi ya kufwana kuwakana yina kele na kati ya nzayilu ti zola. Yandi sonikaka nde: “Mono ke sambaka Nzambi mutindu yai sambu na beno, nde kuzola na beno kukuma mingi-mingi [ti nzayilu ya sikisiki, NW] mpi beno kuvanda na mayele yonso sambu na kubakisa mambu mbote-mbote.” (Filipi 1:9) Na kisika ya kuvimbisa beto ti lulendo, konso kyeleka ya mfunu ya beto kelonguka sambu na Yehowa mpi balukanu na yandi fwete matisa zola na beto sambu na Tata na beto ya zulu.

¹² Ya kyeleka, bantu mingi yina ketubaka nde bo kezolaka Nzambi kezolaka yandi kibeni ve. Bo lenda lemfukila mawi ya ntima na bo na masonga yonso. Mawi ya mutindu yai kele mbote, mpi yo mefwana nkutu na kubaka lukumu, kana yo kewakana ti nzayilu ya sikisiki. Kansi yo kele ve kiteso mosi ti zola ya kyeleka ya beto fwete vanda ti yo sambu na Nzambi. Sambu na nki ve? Tala mutindu Ndinga ya Nzambi ketendula zola ya mutindu yai: “Kana beto ke zolaka Nzambi, yo ke songa nde beto ke landaka bansiku na yandi.” (1 Yoane 5:3) Zola sambu na Yehowa kevandaka ya masonga kaka kana beto kemonisa yo na bisalu ya bulemfu.

13. Inki mutindu boma ya Nzambi tasadisa beto na kumonisa zola na beto sambu na Yehowa?

¹³ Boma ya Nzambi tasadisa beto na kulemfukila Yehowa. Beto kekumaka ti boma mpi luzitu yai ya mudindu sambu na Yehowa ntangu beto kelongukaka na kuzaba yandi, kuzaba busantu, lukumu, ngolo, lunungu, mayele, mpi zola na yandi ya kukonda nsuka. Boma ya mutindu yai kele mfunu mingi sambu na kwenda penepene ti yandi. Tala mambu ya Nkunga 25:14 ketuba: “Mfumu Nzambi ke songaka kinsweki na yandi na bantu yina ke [titaka, NW] yandi.” Yo yina, kana beto kele ti boma ya mbote ya kukonda kupesa Tata na beto ya zulu ya beto kezolaka mingi mawa, beto lenda kwenda penepene na yandi. Boma ya Nzambi tasadisa beto na kulanda ndongisila ya mayele yina kele na Bingana 3:6: “Yindula Mfumu Nzambi na mambu yonso ya nge ke salaka, yandi ta songa nge nzila ya mbote.” Yo ketendula inki?

14, 15. (a) Inki kele ndambu ya badesizio ya beto kebakaka konso kilumbu? (b) Inki mutindu beto lenda baka badesizio na mutindu yina kemonisa nde beto kebangaka Nzambi?

¹⁴ Konso kilumbu, nge kebakaka badesizio, yo vanda ya nene to ya fyoti. Mu mbandu, inki mambu nge tasolula ti banduku na nge ya kisalu, ya nzo-nkanda, mpi bantu yina kezingaka penepene ti nge? (Luka 6:45) Keti nge tasala ti kikesa bisalu ya bo mepesa nge, to keti nge tasosa kusadila kikesa fyoti mpamba sambu na kumanisa yo? (Kolosai 3:23) Keti nge takwenda penepene na bantu yina kemonisaka zola fyoti mpamba to ya kemonisaka ve zola sambu na Yehowa, to keti nge tasosa kukumisa bangwisana na nge ngolo ti bantu ya kimpeve? (Bingana 13:20) Inki nge tasala, ata na mutindu ya fyoti, sambu na kutombula mambote ya Kimfumu ya Nzambi? (Matayo 6:33) Kana minsiku ya Masonuku bonso yina beto metanga awa ketwadisa badesizio ya nge kebaka konso kilumbu, beto lenda tuba kibeni nde nge keyindulaka Yehowa “na mambu yonso ya nge ke salaka.”

¹⁵ Na kutuba ya kyeleka, ngindu yai fwete twadisa beto na konso desizio ya beto kebaka: ‘Yehowa tazola nde mu sala inki? Inki desizio tapesa yandi kyese mingi?’ (Bingana 27:11) Kumonisa boma ya Nzambi na mutindu yai kele mutindu ya kuluta mbote ya kumonisa zola sambu na Yehowa. Boma ya Nzambi tapusa beto mpi na kuvanda bunkete na kimpeve, na bikalulu, mpi na nitu. Kuvila ve nde, kaka na verse yina mosi ya Yakobo kesadila sambu na kulongisila Bakristu na ‘kukwenda penepene na Nzambi,’ yandi kesyamisa mpi nde: “Beno bantu ya masumu, beno yidika bikalulu na beno sambu masumu na beno kukatuka. Beno bantu ke na ntima mosi ve, beno vanda kaka na ntima mosi mpamba sambu Nzambi kukatula masumu na beno.”​—Yakobo 4:8.

16. Na ntangu beto kepesa Yehowa, inki beto takuka ve ata fyoti na kulungisa, kansi nki beto lenda nunga ntangu yonso na kusala?

¹⁶ Ya kyeleka, kumonisa zola na beto sambu na Yehowa kesuka ve kaka na kubuya kusala mambu ya mbi. Zola kepusaka beto mpi na kusala mambu ya mbote. Mu mbandu, inki beto lenda sala sambu na kumonisa ntonda na bima mingi yina Yehowa kekabilaka beto? Yakobo kusonikaka nde: “Makabu yonso ya mbote mpenza ke katukaka na zulu; yo ke katukaka na Nzambi yina salaka bamwinda ya zulu.” (Yakobo 1:17) Ya kyeleka, ntangu beto kepesaka Yehowa bima na beto, beto kevwamisaka yandi ve. Bima yonso kele ya yandi. (Nkunga 50:12) Mpi ntangu beto kepesaka Yehowa ntangu mpi ngolo na beto, beto kelungisaka ve mpusa mosi ya yandi lenda lungisa ve na mutindu yankaka. Ata beto buyaka na kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi, yandi zolaka pusa matadi na kuboka! Ebuna, sambu na nki beto fwete pesa Yehowa bima, ntangu, mpi ngolo na beto? Ntetentete, sambu beto kemonisaka na mutindu yina zola na beto sambu na yandi ti ntima, moyo, mabanza, mpi ngolo na beto ya mvimba.​—Marko 12:29, 30.

17. Inki lenda pusa beto na kupesa Yehowa ti kyese?

¹⁷ Ntangu beto kepesa Yehowa, beto fwete sala yo ti kyese, ‘sambu Nzambi ke zolaka bantu yina kepesaka ti kiese.’ (2 Korinto 9:7) Nsiku yina kele na Kulonga 16:17 lenda sadisa beto na kupesa ti kyese: “Konso muntu fweti nataka makabu na yandi mutindu Mfumu Nzambi sadisaka yandi.” Kana beto tala kiteso yina Yehowa kukabilaka beto, beto kevandaka na mpusa ya kupesa yandi ti kyese. Kupesa ya mutindu yai kesepedisaka ntima na yandi, kaka mutindu kadikabu ya mwana yina bo kezolaka mingi kesepidisaka kibuti na yandi. Kumonisa zola na beto mutindu yai tasadisa beto na kukwenda penepene na Yehowa.

Sala Kinduku na Nzila ya Kisambu

18. Sambu na nki yo kele mfunu na kutadila mutindu ya kutomisa bisambu na beto?

¹⁸ Bantangu ya beto kesambaka beto mosi kepesaka beto dibaku mosi ya mfunu: beto lenda solula ti Tata na beto ya zulu mambu ya metala beto mpi ya kinsweki. (Filipi 4:6) Sambu kisambu kele mwaye ya kuluta mfunu ya kenataka beto penepene na Nzambi, yo kele mbote na kubaka ntangu ya kutala kana bisambu na beto kevandaka ya mbote. Yo ketendula ve nde beto fwete sadila bangogo ya kitoko mpi ya kuyidika mbote na bisambu na beto, kansi yo fwete vanda bangogo ya masonga yina kekatuka na ntima. Inki mutindu beto lenda tomisa bisambu na beto?

19, 20. Sambu na nki yo kele mbote na kuyindulula na ntwala ya kusamba, mpi nki mambu mefwana sambu na kuyindulula ya mutindu yai?

¹⁹ Beto lenda yindulula na ntwala ya kusala kisambu. Kana beto yindulula na ntwala, beto lenda sala bisambu ya sikisiki mpi ya kele ti lukanu, mutindu yina, beto tavutukila ve bangogo ya beto meyikanaka na yo mpi ya beto keyibukaka kukonda mpasi na ntu. (Bingana 15:28, 29) Mbala yankaka, yo lenda sadisa beto kana beto yindula ndambu ya mambu yina Yezu kutubilaka na kisambu na yandi ya mbandu mpi na nima kutadila mutindu mambu yina kewakana ti luzingu na beto. (Matayo 6:9-13) Mu mbandu, beto lenda kudiyula kana kele ti mwa kima yina beto lenda sala sambu luzolo ya Yehowa kusalama awa na ntoto. Keti beto lenda tubila Yehowa nde beto kezola nde yandi sadila beto mingi mpi kulomba lusadisu na yandi sambu na kulungisa bisalu yonso yina yandi mepesaka beto? Keti basusi sambu na bima na beto ya kinsuni kemonisa beto mpasi? Sambu na nki disumu beto kele ti mfunu ya ndolula, mpi nani beto fwete lolula mingi? Inki bampukumuna kemonisa beto mpasi, mpi keti beto kebakisa nde beto fwete sasuka na kubaka lusadisu ya Yehowa na dyambu yai?

²⁰ Dyaka, beto lenda yindula bantu ya beto mezaba yina kele kibeni ti mfunu ya lusadisu ya Yehowa. (2 Korinto 1:11) Kansi, beto fwete vila ve na kuvutula matondo. Kana beto vanda mpi beto yindula, beto tamona kibeni bikuma ya kupesila Yehowa matondo mpi ya kukumisa yandi konso kilumbu sambu na mambu mingi ya mbote ya yandi kesalaka. (Kulonga 8:10; Luka 10:21) Kusala mutindu yina kepesaka beto mambote yankaka: yo lenda sadisa beto na kumonisa ntonda mpi kukuma ti ngindu ya mbote ya luzingu.

21. Kulonguka nki bambandu ya Masonuku lenda sadisa beto ntangu beto kepusana penepene ti Yehowa na kisambu?

²¹ Kulonguka lenda tomisa mpi bisambu na beto. Ndinga ya Nzambi kele ti bisambu ya kitoko ya babakala mpi bankento ya kwikama kusalaka. Mu mbandu, kana beto mekutana ti dyambu mosi ya mpasi, yina kepesa beto susi mpi nkutu boma sambu na mambote na beto mpi ya bantu yina beto kezolaka, beto lenda tanga kisambu ya Yakobo kusalaka na ntwala ya kukutana ti mpangi na yandi, Ezau, yina vandaka kusosa kuvutula mbela. (Kuyantika 32:9-12) To beto lenda longuka kisambu yina Ntotila Aza kusalaka ntangu basoda ya Etiopia kiteso ya milio mosi kunwanisaka bantu ya Nzambi. (2 Bansangu 14:11, 12) Kana beto kemona mpasi sambu na dyambu mosi yina kesosa kufingisa zina ya mbote ya Yehowa, yo tavanda mbote na kutadila kisambu yina Elia kusalaka na ntwala ya bansambidi ya Baal na Ngumba ya Karmele, mpi kisambu yina Nehemia kusalaka na yina metala mambu ya mbi yina vandaka kuluta na Yeruzalemi. (1 Bantotila 18:36, 37; Nehemia 1:4-11) Kutanga mpi kuyindulula mambu ya bisambu yai ketuba lenda kumisa lukwikilu na beto ngolo mpi kumonisa beto mutindu ya mbote ya kusamba Yehowa sambu na dyambu ya kepesa beto mpasi.

22. Inki kele mukapu ya mvula sambu na mvu 2003, mpi nki beto takudiyulaka mbala na mbala na mvula ya mvimba?

²² Yo kele pwelele nde kele ve ti kima lenda pesa beto lukumu mingi, to lukanu ya kuluta mbote, yina meluta kuzitisa ndongisila ya Yakobo ya kelomba beto na ‘kukwenda penepene na Nzambi.’ (Yakobo 4:8) Beto tasala yo kana beto kekwenda na ntwala na yina metala nzayilu ya Nzambi, kana beto kesosa kumonisa mingi kibeni zola na beto sambu na yandi, mpi kana beto keyedisa kinduku na beto ti yandi na bisambu na beto. Na mvu 2003 ya mvimba, na ntangu beto tasimba na mabanza Yakobo 4:8 yina tavanda mukapu na beto ya mvula, bika beto landa na kuditala beto mosi kana beto kekwenda kibeni penepene na Yehowa. Kansi, inki beto lenda tuba sambu na kitini ya kelanda ya bangogo yina? Na nki mutindu Yehowa ‘ta kwisa penepene na nge,’ mpi nki mambote yo tapesa nge? Disolo ya kelanda tatadila dyambu yai.

Keti Nge Keyibuka?

• Sambu na nki kukwenda penepene na Yehowa kele mfunu mingi?

• Inki kele ndambu ya balukanu yina beto lenda tula na yina metala kulonguka na kuzaba Yehowa?

• Inki mutindu beto lenda monisa nde beto kezolaka Yehowa na masonga?

• Na nki mitindu beto lenda sala kinduku ya ngolo ti Yehowa na kisambu?

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 12]

Mukapu ya mvula sambu na mvu 2003 tavanda: “Beno kwenda penepene na Nzambi, ebuna yandi ta kwisa penepene na beno.”​—Yakobo 4:8.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]

Ntangu yandi yelaka, Samuele kwisaka kuzaba Yehowa mbotembote

[Kifwanisu ya kele na lutiti 12]

Kisambu yina Elia kusalaka na Ngumba ya Karmele kele mbandu ya mbote sambu na beto