Keti Butomfu ya Divumu Kele “Butomfu ya Zole” ya Nitu na Nge?

NGE kele ti ba-butomfu ikwa? Kana nge pesa mvutu nde “mosi,” nge me tuba masonga. Kansi, nge kele ti ba-butomfu ya nkaka na nitu na nge. Kimvuka mosi ya misisa yina bo ke bingaka ba neurone kele ti misisa mingi kibeni yo yina bantu ya nkaka ya siansi ke bingaka yo “butomfu ya zole.” Bo ke bingaka yo système nerveux entérique (butomfu ya divumu) mpi yo ke vandaka ve na ntu kansi na divumu.

Yo ke lombaka bikesa mpi kisalu mingi sambu nitu kukumisa madia proteine, vitamine, mpi bima ya nkaka. Yo yina, yo me fwana mutindu bo me salaka butomfu ya ntu sambu yo bikila butomfu ya divumu kisalu ya kututa madia.

Ata butomfu ya divumu kele ve ti bima mingi bonso butomfu, yo kele mpasi mingi na kubakisa. Na bantu, yo me salamaka na ba neurone kiteso ya bamilio na kati ya 200 mpi 600. Kimvuka yai ya ba neurone ke salaka ngidika ya kututa madia na nitu. Bantu ya siansi ke yindulaka nde kana kisalu yina ke salamaka na butomfu ya divumu vandaka kusalama na butomfu ya ntu, misisa na yo (nerfs) zolaka kuvanda nene kibeni. Na kutadila mukanda Butomfu ya Zole (Kingelesi), “yo kele mbote mpi yo me fwana na kubika nde [ngidika ya kututa madia] kusala kisalu na yo yo mosi.”

Sambu na kututa madia na nitu, yo ke lombaka nde bima mingi kuvukana mbote-mbote na ntangu ya me fwana mpi yo tulama na bisika ya me fwana. Yo yina, profesere Gary Mawe, ke tuba nde ngidika ya kututa madia na nitu kele “kisika bima mingi ke vukanaka.” Kisalu yai ya ke lombaka mambu mingi kibeni ya kuvukisa bima mingi na nitu kele mpasi mpenza na kubakisa. Mu mbandu, na kati ya misopo, ke vandaka ti baselile ya sipesiali yina ke sadisaka na kuzaba bima yina kele na madia ya nge ke dia, to yo ke sadisaka na kuwa ntomo ya madia. Mambu yai ke sadisaka butomfu ya divumu na kubasisa bima (enzymes digestives) ya me fwana sambu yo kabisa madia na bitini yina nitu lenda baka. Diaka, butomfu ya divumu ke vandaka ti kisalu ya mfunu sambu na kuzikisa aside mpi bima ya nkaka yina kele na madia mpi sambu na kupona bima ya me fwana yina nitu fwete sadila sambu na kututa madia.

Musopo ya madia kele bonso izine yina butomfu ya divumu ke twadisaka. ‘Butomfu na nge ya zole’ ke nataka madia na nzila ya misopo, mpi ntangu madia ke lutaka na musopo ya madia, yo ke twadisaka misisa sambu yo fiotuka. Butomfu ya divumu ke sobaka ngolo ya misisa yai mpi mpila yo ke fiotukaka na mutindu ya me fwana sambu ngidika yai kusala mbote.

Butomfu ya divumu ke sadisaka na kutanina nitu. Madia ya beto ke diaka ke vandaka bantangu ya nkaka ti bamikrobe yina lenda pesa beto maladi. Yo ke yitukisa ve mutindu kiteso ya baselile 70 to 80 na kati ya nkama yina ke vandaka na menga ya mbwaki, disongidila kitini mosi ya mfunu ya ngidika yina ke nwanisaka bamikrobe na nitu na beto, ke vandaka na kati ya divumu! Kana nge me kotisa bima mingi ya mbi na nitu na nge, sambu na kutanina nitu, butomfu ya divumu ke fiotunaka misisa ya divumu ngolo kibeni sambu na kubasisa bandikila yina na nsadisa ya kuluka to ya pulu-pulu.

Ata yo ke monana nde butomfu ya divumu ke salaka ve kumosi ti butomfu ya ntu, ba-butomfu zole yai ke solulaka mbala na mbala. Mu mbandu, butomfu ya divumu ke sadisaka na kutwadisa ba hormones yina ke zabisaka butomfu ya ntu ntangu yina beto fwete dia mpi kiteso ya madia yina beto fwete dia. Baselile ya butomfu ya divumu ke songaka butomfu ya ntu kana beto me fuluka mpi yo lenda sala nde beto wa nzala ya kuluka kana beto me dia mingi.

Ata na ntwala ya kutanga disolo yai, ziku nge vandaka kumona bonso nde misopo ti butomfu na nge ke solulaka. Mu mbandu, keti nge me monaka nde kana nge me dia bima ya nkaka yina kele ti mafuta mingi, yo ke salaka nde nge kudiwa mbote? Bantu ya ke salaka bansosa ke tubaka nde diambu yai ke salamaka ntangu butomfu ya divumu ke tindaka ‘bidimbu ya kiese’ na butomfu ya ntu, ebuna yo ke salaka nde mambu mingi kusalama yina ke salaka nde nge kudiwa mbote. Yo yina bantu ke vandaka ti kikalulu ya kudia bima yina bo ke bingaka nde madia ya mbote kana bo kele ti basusi. Bantu ya siansi ke sosa mutindu bo lenda pesa butomfu ya divumu nkisi mosi buna sambu yo sadisa na kusansa bantu yina ke niokwama na mabanza.

Mbandu ya nkaka ya ke monisa kusolula na kati ya butomfu ya ntu mpi musopo ya madia kele kima yina bo ke bingaka kuwa divumu kufuluka. Yo ke salamaka kana butomfu ya divumu me nata menga ya ntima kisika ya nkaka ntangu butomfu ya ntu me kutana ti diambu mosi ya mpasi to ya boma. Yo lenda pesa muntu mpi nzala ya kuluka, sambu kana muntu me kutana ti diambu ya mpasi to ya boma, butomfu ya ntu ke pusaka butomfu ya divumu na kusoba mutindu misopo ke fiotukaka. Bantu ya mayele ke tuba nde, kuwakana yai na kati ya butomfu ya ntu mpi misopo lenda vanda mpi na kisina ya diambu yina bo ke bingaka sixième sens.

Ata butomfu ya divumu lenda basisa mawi ya mutindu yina, yo lenda yindula ve na kisika na nge to kusadisa nge na kubaka balukanu. Na kutuba ya nkaka, butomfu ya divumu kele ve kibeni butomfu. Yo lenda sadisa nge ve na kusala nkunga, na kusadila mbongo na nge mbote, to na kusala badevware na nge. Ata mpidina, ngidika yai ya kitoko ke landa na kuyitukisa bantu ya siansi sambu yo kele mpasi na kubakisa, mpi ziku, bo me zabaka ntete ve mambu na yo mingi ya nkaka. Yo yina, mbala ya nima kana nge ke zola kudia, pema fioti mpi yindula bisalu yonso ya kuyidika bima, ya kutwadisa madia yina, mpi kusolula yina ta salama na kati ya misopo na nge!