Ndinga ya Nzambi Kezingaka Kimakulu
“Ndinga ya Nzambi na beto yo ta zinga tii kuna!”—YEZAYA 40:8.
1. (a) Awa “ndinga ya Nzambi na beto” ketendula inki? (b) Balusilu ya bantu kele inki mutindu na kufwanisa ti ndinga ya Nzambi?
BANTU kele ti kikalulu ya kutulaka ntima na bau na balusilu ya babakala ti bankento ya lukumu. Kansi, ata balusilu yango yai kumonana kitoko inki mutindu na meso ya bantu yina kezola nsoba kukota nswalu na luzingu na bau, yau kele bonso matiti ya keyumaka na kufwanisa ti ndinga ya Nzambi na beto. (Nkunga 146:3, 4) Bamvula kuluta 2700 meluta, Yehowa Nzambi pesaka mpeve na mbikudi Yezaya sambu na kusonika nde: “Muntu kele bonso matiti, lukumu na yandi mpi ke manaka bonso lukumu ya bintuntu. . . . Matiti ke yumaka, bintuntu ke bebaka, kansi ndinga ya Nzambi na beto yo ta zinga tii kuna!” (Yezaya 40:6, 8) “Ndinga” ya kezingaka kimakulu kele inki? Yau kele balukanu ya Nzambi ya yandi ketubaka. Bubu, “ndinga” yango beto kele na yau ya kusonama, yau kele Biblia.—1 Piere 1:24, 25.
2. Na ntwala ya inki nkadilu ti mambu Yehowa lungisaka ndinga na yandi sambu na Izraele ti Yuda ya ntama?
2 Bantu yina zingaka na Izraele ya ntama monaka kyeleka ya mambu yai ya Yezaya sonikaka. Na nsadisa ya bambikudi na yandi, Yehowa bikulaka nde, sambu bau kondaka kwikama ata fyoti, ntete, makanda kumi ya kimfumu ya Izraele takwenda na kimpika; na nima, makanda zole ya Yuda talanda mpi. (Yeremia 20:4; Amosi 5:2, 27) Ata bau nyokulaka bambikudi ya Yehowa, ata bau fwaka bau mpi yokaka mukanda ya vandaka ti nsangu ya Nzambi ya lukebisu, ata bau bingaka basoda ya Ezipte na kusadisa bau sambu mbikudulu kulungana ve, ndinga ya Yehowa kulunganaka kaka. (Yeremia 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) Dyaka, lusilu ya Yehowa pesaka na kuvutula ndambu ya Bayuda ya balulaka ntima na ntoto na bau ya kisina kulunganaka mbotembote.—Yezaya, kapu 35.
3. (a) Inki balusilu ya mfunu sambu na beto Yezaya sonikaka? (b) Sambu na inki nge kendima mpenza nde mambu yai talungana?
3 Na munoko ya Yezaya, Yehowa yitaka kutuba mpi nde luyalu ya lunungu tavanda sambu na bantu na nzila ya Mesia, bau taguluka na masumu ti na lufwa, mpi ntoto takuma paladisu. (Yezaya 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Keti mambu yai talungana mpi? Ntembe kele ve ata fyoti! ‘Nzambi lenda tuba luvunu ve.’ Yandi sonikisaka ndinga na yandi ya bambikudulu sambu na mambote na beto, mpi yandi salaka yonso sambu na kutanina yau.—Tito 1:2; Roma 15:4.
4. Ata Yehowa bumbaka ve bamaniskri ya kisina ya Biblia, inki mutindu nzikisa kemonisa nde ndinga ya Nzambi kezingaka?
4 Yehowa bumbaka ve bamaniskri yina ya kisina ya bantu na yandi sonikaka bambikudulu yango. Kansi, “ndinga” na yandi, lukanu na yandi ya yandi songaka, mepesaka nzikisa nde yau kele ndinga ya kezingaka. Lukanu yango kekwenda kaka na ntwala nkatu lukakilu. Yau kekwenda nzila mosi ti kusimba luzingu ya bantu, ebuna bantu yango kemonisa pwelele bangindu ti bupusi ya kele na kati ya bantima na bau. (Baebreo 4:12) Dyaka, mikanda ya nkenda kesonga nde lutaninu ti mbalula ya Masonuku ya kupemama kesalamaka na ngolo ya Nzambi.
Ntangu Bantu Mekaka na Kufwa Yau
5. (a) Inki bikesa ntotila ya Siria salaka sambu na kufwa Masonuku ya Kiebreo? (b) Sambu na inki yandi nungaka ve?
5 Mbala na mbala, bamfumu kesalaka ngolo sambu na kufwa bisono ya kupemama. Na 168 N.T.B., Ntotila ya Siria, Antiochus Epiphanes (tala foto na lutiti 18) tungilaka Zeus mesa-kimenga na kati ya tempelo ya Yehowa. Yandi sosaka mpi ‘mikanda ya Nsiku,’ yandi yokaka yau mpi tubaka nde, muntu yonso yina bau takanga ti Masonuku tafwa. Ata yandi yokaka bansononono ntalu ikwa na Yeruzalemi ti na Yudea, yandi lendaka ve kufwa Masonuku yonso. Bayuda mingi vandaka zinga na bansi yankaka, ye konso sinagoga vandaka ti bimvuka na yau ya mikanda.—Fwanisa ti Bisalu 13:14, 15.
6. (a) Inki bikesa ya ngolo salamaka sambu na kufwa Masonuku yina Bakristu ya ntete vandaka sadila? (b) Nsuka na yau vandaka inki?
6 Na 303 T.B., Ntinu ya Roma, Diocletian, tumaka mpi mutindu mosi nde bau fwa bisika yonso ya Bakristu kekutanaka, mpi nde bau ‘yoka Masonuku na bau yonso ti tiya.’ Kisalu yina salaka bamvula kumi. Kansi, ata munyokudi na yandi vandaka ngolo mpenza, Diocletian nungaka ve na kufwa Bukristu, Nzambi mpi pesaka ve nzila nde bantu ya Diocletian kufwa bansononono yonso ya Ndinga na Yandi ya kupemama, to mukanda mosi na Biblia. Kansi, na kisalu na bau ya kukakila kumwanga ti kusamuna Ndinga ya Nzambi, bambeni yai monisaka ngindu ya vandaka na ntima na bau. Bau monanaka bantu yina Satana kangaka meso sambu na kulungisa luzolo na yandi.—Yoane 8:44; 1 Yoane 3:10-12.
7. (a) Inki bikesa salamaka sambu na kukangisa kumwangana ya nzayilu ya Biblia na Eropa ya Westi? (b) Inki kisalu bantu salaka na yina metala kunyema ti kubasisa Biblia?
7 Bikesa ya mutindu yankaka mpi salamaka sambu na kukangisa kumwangana ya nzayilu ya Biblia. Ntangu bantu kumaka kutuba dyaka ve Latin, bantu ya kubuyaka kibeni nde bau balula ve Biblia na bandinga ya bantu ketubaka kuvandaka bamimpani ve; kansi Bapapa ya ketubaka nde bau kele Bakristu: Papa Grégoire VII (1073-85) ti Papa Innocent III (1198-1216). Sambu na kumanisa ntembe ya bantu vandaka kutula ti bamfumu ya dibundu, lukutakanu ya Bakatolika na Toulouse, France, na 1229, tulaka nsiku nde bantu yina kele bamimpe ve, lenda vanda ve ti mikanda ya Biblia yina kele ya kubalula na ndinga ya bantu yonso ketubaka. Sambu bantu kuzitisa nsiku yina, bau tulaka tribinale (Inkizisio) sambu na kupesa ndola na bankolami. Kansi, na nima ya bamvula 400 ya Inkizisio, bantu ya kezolaka Ndinga ya Nzambi balulaka Biblia ya mvimba. Bau nyemaka yau mpi basisaka yau na bandinga ya nene kiteso ya 20, ti bandinga yankaka ya fyoti. Mikanda na yau yankaka balulamaka mpi na kingenga na tubandinga yankaka 16.
8. Na mvu-nkama ya 19, inki vandaka kusalama na yina metala kubalula mpi kukabula Biblia na Russie?
8 Bantu ya kusalaka bikesa sambu bantu yonso kusimba ve Biblia vanda ve kaka Dibundu ya Katolika ya Roma. Na luyantiku ya mvu-nkama ya 19, Pavsky, profesere na nzo-nkanda mosi ya makambu ya Nzambi (St. Petersburg Academy of Divinity), balulaka Evanzile ya Matayo ya Kigreki na ndinga ya Kiruse. Bantu yankaka balulaka mpi mikanda yankaka ya Masonuku ya Kigreki na Kiruse, ye Pavsky basisaka yau. Bau kabulaka yau mingi kibeni tii na 1826. Na nima, na bupusi ya mbi ya mimpe, ntotila ya Rusia tulaka Société Biblique ya Russie na maboko ya “Kimvuka ya Santu” ya Dibundu ya Ortodokse ya Russie. Kimvuka yai sambisaka Société Biblique mpi kangisaka bisalu na yau yonso. Na nima, Pavsky balulaka Masonuku ya Kiebreo na ndinga ya Kiruse. Kaka na bansungi yango yina, Makarios, kilandi ya episikopo na Dibundu ya Ortodokse, balulaka mpi Masonuku ya Kiebreo na Kiruse. Bantu yai yonso zole bakaka ndola sambu na bisalu yina, ye dibundu tulaka bambalula yango na kati ya mikanda ya ntama. Dibundu salaka ngolo sambu Biblia kubikala kaka na ndinga ya Kisilovaki ya nkulu, ndinga ya bantu vandaka tanga ve mpi vandaka bakisa ve na ntangu yina. Ntangu “Kimvuka ya Santu” monaka dyaka mayele ve ya kukangisa kikesa ya bantu vandaka kusala sambu na kuzwa nzayilu ya Biblia, na 1856, bau bandaka kusala mbalula na bau mosi. Bau salaka yau na dikebi yonso sambu mambu yonso na kati na yau kuwakana ti malongi ya dibundu. Na yau, dyambu ya kumwangana ya Ndinga ya Nzambi monisaka pwelele luswaswanu ya kele na kati ya kimuntu ya nganda ya bamfumu ya mabundu, ti ngindu ya kele na kati ya bantima na bau. Bau monisaka yau na ndinga na bau ti na bisalu na bau.—2 Tesalonika 2:3, 4.
Lutaninu ya Ndinga Sambu na Bifu
9. Inki mutindu mibaludi ya Biblia yankaka monisaka zola na bau sambu na Ndinga ya Nzambi?
9 Na ndonga ya bayina balulaka mpi sekulaka Masonuku, kuvandaka ti bantu ya zolaka mpenza Ndinga ya Nzambi, mpi salaka yonso sambu muntu yonso kuzwa yau. Bau fwaka William Tyndale (na 1536) sambu yandi salaka ngolo na kubalula Biblia na Kingelesi. Bau tulaka Francisco de Enzinas na boloko (na nima ya 1544) sambu yandi balulaka mpi kabulaka Masonuku ya Kigreki na Kiespaniole. Robert Morrison tulaka luzingu na yandi na kigonsa (kubanda 1807 tii 1818) na kubalulaka Biblia na Kishinwa.
10. Inki bambandu kemonisa nde mibaludi yankaka kima yankaka vandaka kupusa bau kansi zola ya Ndinga ya Nzambi ve?
10 Kansi, ntangu yankaka, bansekudi ti mibaludi vandaka kusala sambu na zola ya Ndinga ya Nzambi ve, kansi sambu na bikuma yankaka. Beto tadila bambandu iya: (1) Bantu ya Samaria tungaka tempelo na Ngumba Garizimi sambu yau tesana ntembe ti tempelo ya Yeruzalemi. Sambu na kumonisa nde bau salaka mambu ya mbote, bau yikaka mambu ya mpa na Pantateki (mikanda tanu ya ntete ya Moize) ya bantu ya Samaria. Na Kubasika 20:17 bau yikaka ntuma mosi na Bansiku Kumi nde, nge fwete tunga mesa-kimenga ya matadi na Ngumba Garizimi mpi nge fwete tambika makabu na zulu na yau. (2) Mubaludi ya ntete ya mukanda ya Daniele na Kigreki na La Septante, pindulapindulaka mambu na kisalu na yandi. Yandi yikaka bansa ya yandi banzaka nde yau tatendula to tatomisa mambu ya vandaka na Kiebreo. Yandi katulaka mambu ya yandi vandaka kumona nde batangi tandima yau ve. Ntangu yandi kumaka na mbikudulu ya kele na Daniele 9:24-27, ya ketubila kumonana ya Mesia, yandi bebisaka nsungi ya ntangu ya kele kuna, yandi yikaka bangogo, sobaka yau, mpi vwalangasaka yau; ziku yandi salaka yina yonso sambu na kumonisa bukyeleka ya mvita ya Makabe. (3) Na mvu-nkama ya iya T.B., na kamukanda mosi ya Latin, munwanini mosi ya dilongi ya Butatu-Busantu yikaka bangogo yai: “Na zulu, Tata, Ndinga, ti mpeve santu; ye bau yonso tatu kele muntu mosi.” Yandi tubaka yau bonso bangogo ya katukaka na 1 Yoane 5:7. Na nima, bau kotisaka bangogo yai na maniskri mosi ya Biblia ya Latin. (4) Na France, Louis XIII (1610-43) pesaka Jacques Corbin nswa ya kubalula Biblia na Kifalansa sambu na kubwisa bikesa ya Bamisioni. Ti lukanu yina na ntu, Corbin yikaka mambu ya mpa, bonso “kimenga ya santu ya Misa” na Bisalu 13:2.
11. (a) Inki mutindu Ndinga ya Nzambi kuzingaka ata mibaludi yankaka salaka kisalu na ntima ya kukonda masonga? (b) Bamaniskri ya ntama ya kemonisa beto mambu ya sonamaka na kisina kele ikwa? (Tala lupangu.)
11 Yehowa kangisaka bau ve na kusoba Ndinga na yandi mutindu yina, kansi bau sobaka ve lukanu na yandi. Inki kima yau butaka? Mambu ya bantu yikaka sambu na Ngumba Garizimi kumisaka ve lusambu ya Samaria nzila ya Nzambi ya kusakumunina bantu. Kansi yau pesaka nzikisa nde, bantu ya Samaria vandaka kutuba mpamba nde bau kekwikila na Pantateki, sambu na ntangu ya kulonga kyeleka bau vandaka sadila yau ve. (Yoane 4:20-24) Mambu ya bau pindulapindulaka na La Septante kangisaka ve Mesia na kukwisa na ntangu yina ya mbikudi Daniele kubikulaka. Dyaka, ata bau vandaka sadila La Septante na mvu-nkama ya ntete, Bayuda vandaka kuwa kwabo lutangu ya Masonuku na Kiebreo na basinagoga. Yau yina, ya ntangu ya ndungisa ya mbikudulu yango kufinamaka, “bantu vandaka kutula ntima nde mambu ya nene ke kwisa.” (Luka 3:15) Mambu yina mpi ya bau yikaka na 1 Yoane 5:7 ti na Bisalu 13:2 na kusonga nde Biblia kelonga Butatu-Busantu mpi Misa, yau balulaka ve kyeleka. Nsukansuka, bantu tungululaka luvunu yai yonso. Bamaniskri mingi ya Biblia ya bandinga ya kisina ya kele tii bubu yai, yau kesadisaka na kufimpa masonga ya konso mbalula ya Biblia.
12. (a) Inki bansoba ya nene mibaludi yankaka ya Biblia salaka? (b) Bau salaka yau mingi inki kiteso?
12 Bikesa yankaka ya kusoba Masonuku sukaka ve kaka na kusoba bangogo na ndambu ya bamvese. Yau simbaka mpenza kimuntu ya Nzambi yandi mosi. Kima ya bau sobaka ti kiteso ya bau sobaka yau monisaka pwelele nde muntu ya vandaka kupusa bau vandaka ngolo kuluta bantu yonso ti bimvuka yonso—ee, kele Satana Dyabulu, mbeni ya nene ya Yehowa, muntu vandaka kupusa bau. Mibaludi ti bansekudi bwaka na bupusi yina. Na kiteso ya mingi to ya fyoti, bau bandaka kukatula zina ya Nzambi kibeni, Yehowa, na Ndinga na yandi ya kupemama na mafunda ya bisika yina yau vandaka kumonana. Na bilumbu ya ntete, bambalula ya ntete ya Kiebreo na Kigreki, Latin, Kialema, Kingelesi, Kitalie, Kiholande ti na bandinga yankaka, katulaka zina ya Nzambi bisika yonso to bikisaka yau kaka na kifulu mosi mosi. Bau katulaka yau mpi na bansononono ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu.
13. Sambu na inki bikesa mingimingi ya kusoba Biblia katulaka ve zina ya Nzambi na mabanza ya bantu?
13 Kansi, bau katulaka ve zina ya lukumu yai na mabanza ya bantu. Bambalula ya Masonuku ya Kiebreo na Kiespaniole, Kiputulugesi, Kialema, Kingelesi, Kifalansa, ti yankaka mingi, sonikaka zina ya Nzambi na masonga yonso. Na mvu-nkama ya 16, zina ya Nzambi yandi mosi bandaka kumonana dyaka na Masonuku ya Kigreki na Kiebreo; na mvu-nkama ya 18, na Kialema; na mvu-nkama ya 19, na Kikroatia ti na Kingelesi. Ata bantu kemeka kusweka zina ya Nzambi, ebuna kana “kilumbu ya Yehowa” mekuma, Nzambi ketuba nde na ntangu yina, ‘makanda tazaba nde mono kele Yehowa.’ Lukanu ya Nzambi yina ya yandi metuba tasalama kaka.—2 Piere 3:10, NW; Ezekiele 38:23, NW; Yezaya 11:9; 55:11.
Nsangu Mekuma na Ntoto ya Mvimba
14. (a) Na luyantiku ya mvu-nkama ya 20, Biblia kunyemamaka na bandinga ikwa ya Eropa, ye inki yau butaka? (b) Na nsuka ya 1914, Biblia vandaka na bandinga ikwa ya Afrika?
14 Na luyantiku ya mvu-nkama ya 20, Biblia vandaka kenyemama dezia na bandinga 94 ya Eropa. Yau songaka balongoki ya Biblia ya ntoto yina nde makambu ya tanikisa ntoto tabanda na nsuka ya Ntangu ya Mimpani na 1914, ye yau salamaka mpi buna! (Luka 21:24) Na ntwala mvu yai ya nene 1914 kumana, Biblia nyemamaka na bumvimba to ndambu, na bandinga 157 ya Afrika. Yau yikamaka na zulu ya Babiblia ya ndinga Kingelesi, Kifalansa ti Kiputulugesi. Yau tulaka fondasio ya ngolo sambu na kulonga bantu ya kudikulumusa bakyeleka ya Biblia ya kepesaka kimpwanza ya kimpeve na makanda ti bimvuka ya bantu mingi yina vandaka zinga kuna.
15. Ntangu ntangu ya nsuka kuyantikaka, Biblia vandaka mingi inki kiteso na bandinga ya bantu ya Amerika?
15 Ntangu inza kotaka na bilumbu ya nsuka ya yitaka kutubilama, Biblia vandaka na maboko ya bantu mingi na Amerika. Bantu ya vandaka katuka na Eropa sambu na kwenda kuzinga kuna nataka yau na bandinga yonso ya bau vandaka tuba. Manaka ya nene ya kulonga Biblia yantikaka ti badiskure ya bantu yonso mpi kukabula mikanda mingi ya ketendulaka Biblia yina Balongoki ya Biblia, zina ya bau vandaka binga Bambangi ya Yehowa bilumbu yina, kubasisaka. Dyaka, ba société Biblique vandaka nyema dezia Biblia na bandinga yankaka 57 sambu na kusadisa bantu yina butukaka na ndambu yina ya Westi ya ntoto.
16, 17. (a) Biblia vandaka mingi inki kiteso na maboko ya bantu ntangu ntangu kulungaka sambu na kusamuna bisika yonso? (b) Inki mutindu Biblia memonisaka nde ya kyeleka yau kele mukanda ya mezingaka mingi mpi ya mepusaka luzingu na bantu?
16 Ya ntangu kulungaka sambu na kusamuna nsangu ya mbote na ntwala ‘nsuka kukwisa,’ Biblia vandaka ve kima ya mpa na Azia ti na bisanga ya Pacifique. (Matayo 24:14) Yau vandaka dezia na bandinga 232 ya ntoto yina. Yankaka vandaka Babiblia ya mvimba; mingi vandaka bambalula ya Masonuku ya Kigreki; yankaka dyaka mukanda mosi mosi ya Masonuku.
17 Yau kemonana pwelele nde Biblia zingaka ve kaka bonso kidimbu mosi ya mukanda ya ntama. Na kati ya mikanda yonso ya kele, yau kele mukanda ya bantu balulaka mingi mpi ya bau kabulaka mingi. Na kuwakana ti nzikisa yai ya diboko ya Nzambi, mambu ya sonamaka na mukanda yina vandaka kulungana. Malongi na yau ti mpeve yina sadisaka na kusonika yau vandaka monisa ngolo ya nene na luzingu ya bantu mingi na bansi mingi. (1 Piere 1:24, 25) Kansi mambu mingi, mingi dyaka, vandaka na ntwala.
Keti Nge Keyibuka?
◻ “Ndinga ya Nzambi na beto” yina kezingaka mvula na mvula kele inki?
◻ Inki bikesa salamaka sambu na kufwa Biblia, keti yau nungaka?
◻ Inki mutindu Biblia taninamaka na bumvimba na yau?
◻ Inki mutindu lukanu ya Nzambi ya metubamaka memonanaka nde yau kele ndinga ya kezinga?
[Lupangu ya kele na lutiti 20]
Keti Beto Zaba Mpenza Inki Biblia Tubaka na Kisina?
Bamaniskri ya Kiebreo ya kusonamaka na maboko kiteso ya 6000 kemonisaka kyeleka ya mambu ya kele na Masonuku ya Kiebreo. Ndambu na kati na yau sonamaka na ntwala ya ntangu ya Bukristu. Kiteso ya bamaniskri 19 ya Masonuku ya Kiebreo ya mvimba ya kezinga tii bubu yai sonamaka ntangu fyoti na ntwala bantu kusala masini ya kunyema bisono. Na zulu na yau kele dyaka ti bamaniskri yina bau balulaka na bandinga 28 yankaka kubanda na nsungi yina.
Sambu na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, bau metangaka bamaniskri kiteso ya 5000. Mosi na kati na yau sonamaka na ntwala ya mvu 125 T.B., kaka mwa bamvula fyoti na nima ya ntangu ya bau sonikaka yau na kisina. Ye bitini yankaka kemonanaka nde yau sonamaka bilumbu mingi na ntwala. Na kati ya mikanda 27 ya kupemama, mikanda 22 kele ti bamaniskri mingi (kubanda 10 tii yankaka 19) ya mvimba, ya kusonama na maboko na bisono ya nene. Mukanda ya kele ti ntalu ya kuluta fyoti ya bamaniskri ya mvimba ya kusonama na maboko na bisono ya nene kele kaka Kusonga—bansononono tatu mpamba. Maniskri mosi ya masonuku ya Kigreki ya mvimba sonamaka na mvu-nkama ya iya T.B.
Kele ti mukanda yankaka ya ntama mosi ve ya kele ti mafunda ya mikanda ya ntama mingi mutindu yai kepesa nzikisa ya kinkulu na yau.