“Ntuma Yonso ya Muntu”
“Banga Nzambi ya kyeleka mpi lunda bansiku na yandi. Sambu yai kele ntuma yonso ya muntu.”—LONGI 12:13, NW.
1, 2. Sambu na inki yau mefwana na kutadila ntuma na beto na Nzambi?
“INKI Yehowa kelomba na nge?” Mbikudi mosi ya ntama yulaka ngyufula yai. Na nima yandi monisaka inki Yehowa kelombaka—kusadila lunungu, kuzola bumbote ye kutambula na kudikulumusa ti Nzambi.—Mishe 6:8, NW.
2 Na bilumbu yai ya muntu na muntu kesosa luta na yandi mosi ti kimpwanza, bantu mingi kezolaka ve kuwa nde Nzambi kelombaka bau kima. Bau kezolaka ve kuvanda na ntuma. Kansi, inki beto lenda tuba sambu na nsukulu yina Salomo zwaka na mukanda ya Longi? “Nsukulu ya mambu, na nima ya kuwa mambu yonso, kele: Banga Nzambi ya kyeleka mpi lunda bansiku na yandi. Sambu yai kele ntuma yonso ya muntu.”—Longi 12:13, NW.
3. Sambu na inki beto fwete tula dikebi ya mingi na mukanda ya Longi?
3 Mvwandilu na beto ti mboninu ya luzingu kuvanda inki mutindu, beto lenda baka mambote mingi kana beto metadila mambu ya salamaka na ntwala ya nsukulu yina. Ntotila Salomo, nsoniki ya mukanda yai ya kupemama, tubilaka mambu yankaka yina kesalama mpenza na luzingu na beto ya lumbu na lumbu. Bankaka lenda sukisa ntinuntinu nde mfimpa na yandi kele kibeni ngindu ya mbi. Kansi, yau pemamaka na Nzambi mpi yau lenda sadisa beto na kutesa bisalu na beto mpi mambu ya beto ketulaka na kisika ya ntete, mbutu tavanda kyese ya mingi.
Kulungisa Bampusa ya Ntete ya Luzingu
4. Inki Salomo fimpaka mpi tubilaka na mukanda ya Longi?
4 Salomo tadilaka na mudindu ‘kisalu ya bantu.’ “Mono zengaka nde mono fweti tala mbote-mbote ti kulonguka mambu yonso ke bwaka na nzi-ntoto.” Na ngogo yai “kisalu,” Salomo vandaka kutubila ve kaka kisalu ya kontra, kansi mambu yonso ya babakala ti bankento kesalaka na luzingu na bau ya mvimba. (Longi 1:13) Bika beto tadila mambu yankaka, to bisalu, mpi beto fwanisa yau ti bisalu na beto ti mambu ya beto ketulaka na kisika ya ntete.
5. Inki kele mosi na kati ya bisalu ya ntete na luzingu ya bantu?
5 Ya kyeleka, mbongo kele kima ya ntete na dikebi mpi bisalu mingi ya bantu. Muntu mosi ve lenda tuba na lunungu yonso nde Salomo vandaka na mboninu ya mbi ya mbongo, mboninu ya kele ti bamvwama mingi. Yandi ndimaka mbotembote mfunu ya kuvanda na mwa mbongo; kuvanda ti mbongo ya kufwana kele mbote kuluta kuzinga na mpasi to na kinsukami. (Longi 7:11, 12) Kansi, yau fwete vanda nde nge memonaka nde mbongo, ti bima yina yau kesumbaka, lenda kuma lukanu ya ntete na luzingu—sambu na bansukami ti bamvwama.
6. Inki beto lenda longuka na yina metala mbongo na kingana mosi ya Yezu mpi na mambu Salomo yandi mosi kumonaka?
6 Yibuka kingana ya Yezu ya mvwama yina vandaka kufuluka ve, yandi salaka sambu na kuzwa bima ya kuluta mingi. Nzambi sambisaka yandi bonso muntu ya mayele ve. Sambu na Inki? Sambu ‘luzingu ya kieleka ya muntu yo kele ve sambu na bima na yandi.’ (Luka 12:15-21) Mambu ya Salomo monaka—ziku ya kuluta beto—kendimisa bangogo ya Yezu. Tanga ntendula yina kele na Longi 2:4-9. Ntete, Salomo kudipesaka na kuzwa bimvwama. Yandi salaka banzo mpi bilanga ya kuluta kitoko. Yandi lendaka kusosa nkatu mpasi mpi kuzwa banduku ya kitoko ya bankento. Keti kimvwama ti mambu yonso ya yandi salaka natilaka yandi kyese, ngindu ya bisalu ya kyeleka, mpi ntendula na luzingu na yandi? Yandi vutulaka na masonga yonso nde: “Ebuna mono yindulaka mambu yonso ya mono salaka ti mutindu mono monaka mpasi na kusala yo; mono monaka nde yo kele mpamba. Yo kele kaka [kulanda] mupepe, yo lenda yika ata kima ve na luzingu ya muntu awa na nsi-ntoto.”—Longi 2:11; 4:8.
7. (a) Mambu ya kesalamaka kepesa inki nzikisa na mbalu ya mbongo? (b) Inki nge mosi memonaka yina kepesa nzikisa ya nsukulu ya Salomo?
7 Yina kele masonga, kyeleka ya kemonana na luzingu ya bantu mingi. Beto fwete ndima nde kuvanda na mbongo mingi keyidikaka ve makambu yonso. Yau lenda yidika yankaka bonso kuzwa madya mpi bilele nkatu mpasi. Kansi, muntu kelwataka lele mosi na ntangu mosi mpi kesepelaka na mwa ndambu mpamba ya bima ya kudya mpi ya kunwa. Mpi nge metangaka nsangu ya bamvwama yina kele na luzingu ya kubeba ti kufwa makwela, kudipesa na malafu to dyamba, mpi bimbeni ti bampangi. J. P. Getty, milionere ya nene, tubaka nde: “Mbongo mekangamaka ve mbala mosi ti kyese. Ziku yau mekangamaka ti mpasi.” Na kikuma ya mbote, Salomo tadilaka zola ya arza bonso mpamba. Swaswanisa dyambu yai ti ntubilu ya Salomo: “Mpongi ya muntu ya kisalu kele mbote ata yandi me dia fioti to mingi, kansi bima mingi ya mvwama ke kangisaka yandi nzila na kulala mpongi.”—Longi 5:10-12.
8. Inki kikuma kele sambu na kulutisa ve ndilu na kusikisa mfunu ya mbongo?
8 Mbongo ti bimvwama mpi kenataka ve kyese na yina metala makwisa. Kana nge vandaka ti mbongo mpi bimvwama mingi, yau zolaka kuyikila nge mayindu ya kutanina yau, nge zolaka kuzaba ve inki lendaka kukumina yau mbasi. Keti nge tavidisa yau yonso kumosi ti luzingu na nge? (Longi 5:13-17; 9:11, 12) Sambu yau kele mutindu yina, yau fwete vanda mpasi ve na kuzaba sambu na inki luzingu na beto, to kisalu na beto, fwete vanda na ntendula ya zulu, ya kimakulu kuluta mbongo ti bimvwama.
Dibuta, Lukumu, Kiyeka
9. Sambu na inki luzingu ya dibuta fwanaka kukota na mfimpa ya Salomo?
9 Na kati ya mfimpa ya Salomo ya luzingu vandaka mpi dyambu ya kudibanza sambu na dibuta. Biblia ketendula luzingu ya dibuta, na kati na yau kyese ya kuvanda ti bana mpi ya kusansa bau. (Kuyantika 2:22-24; Nkunga 127:3-5; Bingana 5:15, 18-20; 6:20; Marko 10:6-9; Efezo 5:22-33) Kansi, keti yina kele lufulu ya luzingu? Yau kemonana nde bantu mingi keyindulaka mutindu yina, na kutadilaka kusikisa ya bansiku yankaka ya bambuta kesikisaka makwela, bana, ti bangwisana ya dibuta. Kansi, Longi 6:3 kemonisa nde ata kuvanda ti bana nkama kele ve nsapi sambu na kyese na luzingu. Yindula mutindu bibuti mingi mekuditambikaka sambu na bana na bau, sambu na kutula bau na nzila ya mbote mpi kukumisa luzingu na bau ya kukonda mpasi. Ata yau kele kisalu ya kuluta mbote, na ntembe ve, Ngangi na beto tubaka ve nde lufulu ya luzingu na beto kele kubuta bantu yina tayinga beto, mutindu bambisi kesalaka na ntona (instinct) sambu na kulandisa ndonga na bau.
10. Sambu na inki dikebi ya kuluta ndilu na dibuta lenda monana mambu ya mpamba?
10 Salomo na ntonina yonso monisaka mwa mambu ya kyeleka ya luzingu ya dibuta. Mu mbandu, muntu lenda kudipesa na kusala bangidika sambu na bana mpi bantekolo na yandi. Keti bau tamonisa mayele? To keti bau tasala buzoba ti yina yonso ya yandi lundaka sambu na bau? Kana bau mesala buzoba, yau tavanda “mpamba ti mbi” ya nene kibeni!—Longi 2:18-21; 1 Bantotila 12:8; 2 Bansangu 12:1-4, 9.
11, 12. (a) Na inki mambu ya luzingu bankaka mekudipesaka? (b) Sambu na inki yau lenda tubama nde kusosa lukumu kele ‘kulanda mupepe’?
11 Na kulutisaka ndilu na lweka yankaka, bamingi mebikisaka luzingu ya dibuta na nima sambu na lusilu na bau ya kuzwa ntete lukumu ti kiyeka na zulu ya bankaka. Yai lenda vanda kifu ya kelutaka kumonana na babakala. Keti nge memonaka yau na banduku na nge ya nzo-nkanda, ya kisalu to bamfinangani na nge? Bamingi kesalaka bikesa yonso sambu bantu kumona bau, sambu na kukuma muntu ya nene, to sambu na kuyadisa kimfumu na zulu ya bankaka. Kansi keti yau kele kibeni mfunu?
12 Yindula mutindu bankaka kesalaka bikesa sambu na kuzabana mingi, na kiteso ya fyoti to ya mingi. Beto kemonaka yau na nzo-nkanda, na kartie, to na bimvuka mingi ya bantu. Yau kele bupusi ya ngolo na bayina kezolaka kukuma bantu ya nene na bisalu ya kitoko ya maboko, na bansaka, to na politiki. Kansi, keti yau lenda kubingama ve ngolo mosi ya mpamba? Salomo bingaka yau “[kulanda] mupepe.” (Longi 4:4) Ata kana toko mosi meluta lukumu na kimvuka mosi, na ekipi ya nkweso, to na orkestre mosi—to kana bakala to nkento mosi mezwa lukumu na kompani mosi to na kimvuka ya bantu—bantu ikwa mpenza kezabaka lukumu yango? Keti bantu yankaka na ndambu yankaka ya inza (to mpi nkutu na insi yango yina) kezabaka nde muntu yina kele? To bau kelandaka luzingu na bau nkatu kuzaba ata fyoti kalukumu yina yandi kele na yau? Ye dyambu ya mutindu mosi lenda tubama sambu na kiyeka to kimfumu yina muntu kezwaka na kisalu, na kati ya mbanza to na kati ya kimvuka ya bantu.
13. (a) Inki mutindu Longi 9:4, 5 kesadisa beto na kuvanda ti mboninu ya mbote ya bikesa sambu na lukumu mpi kiyeka? (b) Inki mambu beto zolaka kumona kana luzingu vandaka kaka yai mpamba? (Tala noti na nsi ya lutiti.)
13 Inki lukumu to kimfumu ya mutindu yina kebutaka na nsuka? Mutindu mbandu mosi keluta mpi yankaka kekwisa, bantu ya lukumu to ya kiyeka kefwaka mpi bantu kevilaka bau. Dyambu yango kele ya kyeleka sambu na batungi, miyimbi, bansadi ya bisalu ya kitoko, bantu ya keyidikaka makambu ya bantu, mpi buna na buna, mutindu yau kele kyeleka sambu na bamfumu ya politiki to ya basoda. Na bisalu yina, bantu ikwa nge lenda tanga mazina ya kuzingaka kubanda 1700 tii 1800? Salomo tesaka mambu yango mbotembote, na kutubaka nde: “ ‘Mbwa yina ke na moyo me luta ntambu ya kufwa na mbote.’ Bantu yina ke na moyo, bo ke zaba nde bo ta fwa; kansi bantu ya kufwa kuzaba kima ve. . . . bo ke vila bo kimakulu.” (Longi 9:4, 5) Ebuna kana luzingu kele kaka yai mpamba, kusala kikesa sambu na lukumu to kiyeka kele mpenza mpamba.a
Kima ya Kutudila Dikebi mpi Ntuma na Beto
14. Sambu na inki mukanda ya Longi fwete sadisa beto muntu na muntu?
14 Salomo tubilaka ve bisalu mingi, balukanu, mpi byese yina bantu ketudilaka dikebi na luzingu na bau. Kansi, yina yandi sonikaka melunga. Kutadila ya beto ketadila mukanda yango kelomba ve nde yau vanda mawa to mbi, sambu beto metadila na masonga yonso mukanda mosi ya Biblia ya Yehowa Nzambi pemisaka sambu na mambote na beto. Yau lenda sadisa konso muntu na kati na beto na kusungika mboninu na yandi ya luzingu mpi mambu ya yandi ketudilaka dikebi. (Longi 7:2; 2 Timoteo 3:16, 17) Yau kele ntetentete buna sambu na nsukulu yina Nzambi sadisaka Salomo na kuzwa.
15, 16. (a) Inki vandaka mboninu ya Salomo na yina metala kusepela na luzingu? (b) Inki Salomo monisaka mbote nde yau vandaka mfunu sambu na kusepela na luzingu?
15 Dyambu mosi ya Salomo tubilaka mbala na mbala vandaka nde bansadi ya Nzambi fwete zwa kyese ya kyeleka na bisalu na bau na ntwala na Yandi. “Yo yina mono kwisaka kuzaba nde mambu yonso ya muntu lenda sala kele kaka kuvanda kiese ti kumona [“kusala,” NW] mbote ntangu yandi ke zinga. Ebuna kana muntu kudia ti kunwa ti kumona kiese sambu na bima ya yandi me zwa na kisalu na yandi, yo kele matabisi ya Nzambi.” (Longi 2:24; 3:12, 13; 5:18; 8:15) Simba nde Salomo vandaka ve kusyamisa bafete; yandi mpi bakaka ve mboninu ya kele nde, ‘Beto dia, beto nwa, beto yangalala, sambu mbasi beto ke fwa.’ (1 Korinto 15:14, 32-34) Yandi vandaka tuba nde beto fwete zwa kyese na mambu ya kitoko, bonso kudya mpi kunwa, mutindu beto ‘[kesala] mbote ntangu beto ke zinga.’ Nkatu ntembe, yau ketubila mingimingi luzingu na beto na luzolo ya Ngangi, yina kezengaka inki kele mpenza mbote.—Nkunga 25:8; Longi 9:1; Marko 10:17, 18; Roma 12:2.
16 Salomo sonikaka nde: “Dia ka nge, vanda na kiese; nwa vinu na nge, vanda na kikesa. Nzambi me ndima mambu [“bisalu,” NW] na nge ntama.” (Longi 9:7-9) Ee, bakala to nkento yina kele mpenza ti luzingu ya kimvwama mpi ya kulunga kevandaka ngolo na bisalu yina Yehowa kesepelaka na yau. Yau kelombilaka beto kuyindula yandi konso ntangu. Yai kele mboninu ya kuswaswana mpenza ti yina ya bantu ya kuluta mingi, yina ketadilaka luzingu ti bangindu ya bantu!
17, 18. (a) Inki mutindu bantu mingi kesalaka na ntwala ya bakyeleka ya luzingu? (b) Inki mbutu beto fwete tula ntangu yonso na ntu?
17 Ata mabundu mingi kelongaka luzingu ya nima, bantu mingi keyindulaka nde luzingu ya bau lenda tudila ntima kele kaka yai mpamba. Nge lenda mona bau kesala mutindu Salomo tendulaka: “Sambu na nki ntima ya bantu me fuluka kaka na ngindu ya kusala mbi? Sambu bo ke pesaka ve ndola nswalu sambu na mbi.” (Longi 8:11) Ata bayina kekotaka ve na bisalu ya mbi kemonisaka nde bau ketulaka ntete dikebi na mambu ya ntangu yai. Yai kele kikuma mosi ya mbongo, bimvwama, lukumu, kiyeka na zulu ya bankaka, dibuta, to mambu yankaka ya mutindu mosi kevandaka mfunu ya kuluta sambu na bau. Kansi, Salomo sukisaka ve ngindu na yandi pana. Yandi yikaka nde: “Muntu ya masumu lenda sala mbi ata mbala nkama, kansi yandi kele kaka na moyo. Mono zaba nki bo ke tubaka: ‘Kana nge zitisa [“banga,” NW] Nzambi mambu yonso ta kwenda mbote, kansi bantu ya mbi ta vanda kiese ve. Luzingu na bo kele bonso madidi ya nti; bo ta fwa na kileki sambu bo ke zitisaka Nzambi ve.’ ” (Longi 8:12, 13) Yau kele pwelele nde Salomo ndimisamaka nde mambu na beto yonso takwenda mbote kana beto ‘kebanga Nzambi.’ Mbote inki mutindu? Beto lenda zwa mvutu na luswaswanu yina yandi salaka. Yehowa lenda ‘zingisa beto mingi.’
18 Bayina mekuma ntete bambuta ve fwete yindula kyeleka yai ya kutudila mpenza ntima nde mambu na bau yonso takwenda mbote kana bau kebanga Nzambi. Ziku nge mosi memonaka yau, muntu ya kuluta ntinu lenda kubwa mpi kubela na nsaka. Minkangu ya kuluta ngolo lenda bela na bitumba. Muntu ya kinkita ya mayele lenda kwisa kumonana na bunsukami. Mpi mambu mingi dyaka ya ketiketi kenataka mpasi na kuzaba luzingu na ntwala. Kansi, nge lenda tula mpenza ntima na mambu yai: Nzila ya kuluta mayele mpi ya kuluta kutudila ntima kele ya kusepela na luzingu na ntangu nge kesala mambote na kati ya bansiku ya bikalulu ya Nzambi mpi na kuwakana ti luzolo na yandi. (Longi 9:11) Na kati na yau kele kulonguka na kati ya Biblia inki kele luzolo ya Nzambi, kudipesa na yandi na luzingu, mpi kukuma Mukristu ya kubotama.—Matayo 28:19, 20.
19. Inki mutindu baleke lenda sadila luzingu na bau, kansi nzila ya mayele kele inki?
19 Ngangi tabenda ve na ngolo baleke to bankaka na kulanda lutwadisu na yandi. Bau lenda kudikotisa na ndongolo, mbala yankaka nkutu kukuma balongoki ya mbidi ya mikanda ya mayele ya bantu na luzingu ya mvimba. Nsukansuka, yau tamonika mambu ya kelembisaka nitu. To bau lenda tambula na kulanda ntima na bau ya kimuntu ya konda kukuka to kulanda byese ya meso. Na ntembe ve yau tanata kiseku, ebuna luzingu ya yandi lutisaka takwisa monika na nsuka mpamba. (Longi 11:9–12:12; 1 Yoane 2:15-17) Yau yina Salomo bendaka makutu ya baleke—dyambu ya beto fwete tadila mbotembote, ata beto kele na mvula ikwa: “Yo yina beno yindula Muntu yina salaka beno ntangu beno kele kaka baleki, ntangu bilumbu ya mpasi me kwisa ntete ve ti bamvula ya beno ta tuba nde: ‘Mono ke zola luzingu yai ve.’ ”—Longi 12:1.
20. Inki kele mboninu ya bukatikati ya nsangu ya kele na mukanda ya Longi?
20 Ebuna, beto fwete sukisa nde inki? Inki nsukulu Salomo kuzwaka? Yandi monaka, to fimpaka “bima yonso awa na ntoto, ebuna [yandi] ke songa [beto] nde yonso kele mpamba. Yo kele kaka [kulanda] mupepe.” (Longi 1:14) Na mukanda ya Longi, beto kemona ve bangogo ya muvwezi to ya muntu ya kukonda kyese. Yau kele bangogo ya kele na kati ya Ndinga ya kupemama ya Nzambi mpi mefwana na kuzitisama.
21, 22. (a) Inki mambu ya luzingu Salomo tadilaka? (b) Inki nsukulu ya mayele yandi zwaka? (c) Inki mutindu mfimpa ya mukanda ya Longi mesimba nge?
21 Salomo tadilaka na kimvuka bampasi ya muntu ti bampusa. Yandi yindulaka na mutindu mambu ketambula konso kilumbu, mvutu ya mawa ti ya kukonda mfunu yina bantu kezwaka. Yandi tadilaka bukyeleka ya kukonda kukuka ya muntu mpi lufwa ya yau kebutaka. Ebuna, yandi kotisaka nzayilu yina katukaka na Nzambi ya nkadilu ya bafwa mpi bivuvu ya luzingu ya makwisa. Muntu ya tesaka mambu yai yonso vandaka na mayele ya Nzambi mingi, ee mosi na kati ya bantu ya kuluta mayele ya ntangu yonso. Na nima, nsukulu ya yandi zwaka sonamaka na kati ya Masonuku ya Santu sambu na mambote ya bayina yonso kezola mpenza luzingu ya kyeleka. Keti beto fwete ndima ve?
22 “Nsukulu ya mambu, na nima ya kuwa mambu yonso, kele: Banga Nzambi ya kyeleka mpi lunda bansiku na yandi. Sambu yai kele ntuma yonso ya muntu. Sambu Nzambi ya kyeleka yandi mosi tasambisa konso mutindu ya kisalu na kuwakana ti konso mambu ya kubumbana, na kumona kana yau kele mbote to mbi.”—Longi 12:13, 14, NW.
[Noti na nsi ya lutiti]
a Mbala mosi Nzozulu ya Nkengi (ya Kingelesi) tubaka na ntonina yonso nde: “Beto lenda yonika ve luzingu yai na mambu ya mpamba . . . Kana luzingu kele kaka yai mpamba, kima ya mfunu kele ve. Luzingu yai kele bonso nkweso ya bo mebula na zulu mpi ntama mingi ve yau kebwa dyaka na ntoto. Yau kele madidi ya nti ya kekatuka ntinuntinu, kintuntu ya keyuma, dititi ya kezengama mpi keyuma nswalu. . . . Na zulu ya kitesilu ya kilo ya mvula na mvula, bunda ya luzingu na beto kele kamfututu ya mpamba. Na kati ya bunda ya ntangu, yau kele ve ata nkutu ditonsi ya nene ya masa na kati ya nzadi. Ya kyeleka, [Salomo] ketuba masonga ntangu yandi ketadila bisalu mingi ya luzingu ya bantu mpi kebinga yau mambu ya mpamba. Beto kefwaka nswalu na mpila nde yau kemonanaka nde mbote kana beto butukaka ve na kati ya bankama ya mafuku ya kebutukaka mpi kefwaka, ti ndambu ya bantu kaka na kati ya bantu yonso kezaba nde beto vandaka awa. Mboninu yai kele mbi ve, kefwa kivuvu ve, kelembisa nitu ve. Yau kele kyeleka, dyambu ya kutadila, mboninu ya nsadilu, kana luzingu kele kaka yai mpamba.”—Augusti 1, 1957, lutiti 472.
Keti Nge Keyibuka?
◻ Inki kele mfimpa ya mayele ya kisika ya bimvwama na luzingu na nge?
◻ Sambu na inki beto lenda tula ve dikebi ya kuluta ndilu na dibuta, na lukumu, to na kiyeka na zulu ya bankaka?
◻ Inki mboninu ya Nzambi na yina metala kyese Salomo kusyamisaka?
◻ Inki mambote nge mebaka na kutadilaka mukanda ya Longi?
[Bifwanisu ya kele na lutiti 15]
Mbongo ti bimvwama kenataka ve kyese ya kyeleka
[Kifwanisu ya kele na lutiti 17]
Baleke lenda tula ntima nde mambu na bau yonso takwenda mbote kana bau kebanga Nzambi