“Tala, Mono Kesala Bima Yonso Yampa”

TALA bantu yai yonso na kyese na zulu ya kamukanda yai. Keti nge tazodila ve kuvanda bonso bau? Ziku, mpamba ve nani yina mezodilaka ngemba na luwawanu ve? Bantu ya makanda yonso, bau vanda bandombe, bamindele to bazyoni, bau mevukana awa bonso dibuta mosi. Yai kyese na bumosi! Muntu mosi ve lenda kuwa boma ya bombi to ya bimpumbulu. Na zulu, ata mungungu mosi ya avyo ya bitumba kekwisa kuvwalangasa ngemba na bau ve. Kima mosi ve kebebisa kitoko ya kisanga yai, ata soda ve, ata bunduki ve, ata masini ya bitumba ve. Matalaki ya bapulusi kele mpi na mfunu ve na kutula ndonga. Bitumba na kufwa bantu memana. Banzo mekonda ve, konso muntu kele na nzo nandi mosi ya kitoko.

² Tala bana. Ikele kyese na kulanda bansaka na bau. Bambisi kele banduku na bau ya nsaka. Mfunu ya lupangu ya bibende kele ve, sambu bambisi kezinga na ngemba na muntu ti na kati ya bau. Nkutu nkosi na mwana-dimeme mekituka banduku. Sikisa kitoko ya mansala ya bandeke, widikila mutindu ya munkunga ya mwita na bau kevukana ti maseka ya bana. Bau kele na kati ya kitunga ve, sambu na kati ya kisanga yai kimpwanza na kyese keyala nsuka ve. Nuka mananasi ya bintuntu, widikila kukulumuka ya masa, yotila nsemo ya ntangu. Meka kulola bambuma yai na kitunga: yau lutila kitoko na yina yonso ntoto mebutaka. Kisanga yai ya nkembo mesalama na bima yonso ya kulutila kitoko.

³ ‘Mono kemona minunu ve, mutindu nge lenda tuba. Keti bau kele na sika ve na kati ya kimvuka yai ya kyese?’ Ah shi bo kele, kansi bau mekuma matoko. Na kisanga yai muntu mosi ve lenda fwa na kinunu. Kana nge mekuma mbuta, nge nuna dyaka ve. Ata yandi kele na mvula makumi zole to nkama zole, konso muntu na kati ya mafuku ya batungi ya kisanga yai kele na mavimpi na kikesa ya kileki. Beto tubaka mafuku? Eh! Sambu kisanga yina keyalumuka malembemalembe na ntoto yamvimba. Luzingu, ngemba na kitoko tayala kuna ti na nsuka ya ntoto, tuka ngumba Fuji-Yama ti na Andes, tuka Hong Kong ti na Méditerranée. Ntoto yamvimba takituka kisanga mosi ya byese. Na bifulu yonso. Paladisu takota.

⁴ Mbalankaka nge fwana tuba: ‘Munu lenda kwikila ve.’ Nantwala ya kuzenga mpidina, sambu na nki nge lenda tadila ve banzikisilu yina beto kepesa? Nge na dibuta na nge beno kele na mpila ya kuguluka na kufwa ya ngidika ya bima yai ti kukota na Paladisu yina metadisama na kifikilu ya kamukanda yai.a

Mukanda ketubila Paladisu

⁵ Mukanda yina kesila beto bima yai yonso ya kitoko ti kupesa beto banzikisa na yau kele ya kulutila yina yonso mebasikaka. Ikele Bible. Yau kele mukanda mosi yantama kibeni yina bintini yankaka sonamaka meluta penepene na bamvula 3 500. Kansi na kupesa ndongisila sambu na kununga bampasi ya luzingu ya ntangu yai, yau kele mukanda mosi kufwana bubu yai. Bambikudulu na yau kebutaka kivuvu mosi ya kyese. Yau kele mukanda ya kulutila kuyalumuka: bau kabulaka na bandinga kuluta 1 800 bambandu ya Bible yamvimba to bintini yanene kuluta mafunda zole ya mafuku.

⁶ Ata mukanda yankaka mosi ve ya busantu kufwanana na luyalumuku ya Bible yempi mingi kati na yau mepusana na bunkulu na yau ve. Mvula ya Coran kele nansi ya 1 500. Bouddha na Confucius zingaka meluta penepene na bamvula 2 500, mikanda na bau mpi sonamaka na nsungi yina. Masonama ya shintoïsme ya bubu yai kele nkutu na mvula 1 200 ve. Ebuna mukanda ya Mormon kele na bamvula 160 mpamba. Mosi ve na kati ya mikanda yai ya busantu keta disolu ya bamvula mafunda sambanu ya luzingu ya muntu na masonga yonso bonso Bible. Ebuna sambu na kubakisa lusambu ya luyantiku, beto fwete tanga Bible. Yau kele mukanda kaka mosi ya nsangu ya ntoto yamvimba.

⁷ Mayele na kitoko ya nsangu ya Bible mekembisamaka na bantu ya ngangu ya makanda ti mitindu yonso. Isaac Newton, nzayi ya lukumu yina sengumunaka nsiku ya mbendana ya bima, (loi de l’attraction universelle) tubaka nde: “Ata nzayilu mosi ve mendimama kuluta Bible.” Patrick Henry, ntwadisi ya nsobana y’Amerika yina mezabanaka na mambu yai: “Pesa mono kimpwanza to pesa mono lufwa,” tubaka dyaka nde: “Bible ke na mbalu ya kuluta mikanda yankaka yonso yina mesonamaka.” Ata Mohandas Gandhi, mbaku yanene ya Bahindú, zabisaka kilumbu mosi mambu yai na kilandi-ntotila ya Britanika na India: “Ntangu ya insi na nge ti ya mono tameka kukuma na ngwisani ya kutungama na malongi ya Kristu yina sonamaka na kati ya Disolu na zulu ya ngumba, nde pana beto tazaba yidika kaka mambu ya bansi na beto zole ve, kansi ya ntoto yamvimba.” Gandhi vandaka tubila mikapu ya 5, 6 ti ya 7 ya mukanda mosi ya Bible, Nsangu yambote ya Matthieu. Tanga yau; malongi na yau yangolo takonda ve na kuyitukisa nge.

Bible: mukanda ya Azia

⁸ Bible sonamaka na mindele ya mputu ve yempi yau kekembisaka bau ve mutindu bantu mingi kekwikila yau. Ndambu na yau yanene sonamaka na bansi ya Azia. Bansoniki na yau yonso vandaka bantu ya Azia. Mvula difunda mosi nantwala ya Bouddha, na 1513 nantwala ya ntangu na beto, Moïse, yina vandaka zinga nansi mosi ya Azia, bakaka mpeve santu na Nzambi sambu na kusonika Genèse, mukanda yantete ya Bible. Yantika pana, Bible kelandaka ntu-dyambu kaka mosi tii na mukanda na yau yansuka, Kusonga. Kusonika ya Bible manaka na mvula 98 ya ntangu na beto, disongidila penepene na mvula 600 nanima ya Bouddha. Keti nge kezabaka nde Bible mevukanisa mikanda makumi sambanu na sambanu? Yau kele biblioteke yamvimba!

⁹ Ebuna, na kiteso ya bamvula 1 600, tuka Moïse, mwa bantu makumi iya tulaka maboko na kusonika Masonuku, yau ketâ nsangu mosi ya kuwakana. Bansoniki yangu zabisaka nde masoniku na bau pemamaka na Ngolo mosi ya kuluta na ntama yina ya muntu ya kusingama. Paul, ntumwa mukristu sonikaka nde: “Masonuku yonso pemamaka na Nzambi yempi yau kele mfunu sambu na kulonga, na kusungika, na kuvutula mambu na ndonga, na kulemfula na kati ya lunungu.” (2 Timote 3:16) Kiteso mosi, ntumwa Pierre tendulaka nde: “Ata mbikudulu mosi ve ya masonuku mekatuka na dibanza ya muntu mosi. Mpamba ve, mbikudulu mosi ve mebasikaka na luzolo ya muntu, kansi bantu vandaka tuba na zina ya Nzambi na ngolo ya mpeve santu.”​—⁠2 Pierre 1:​20, 21; 2 Samuel 23:2; Luka 1:⁠70.

¹⁰ Kima ya ngituka mingi ikele dyaka mutindu ya Bible kuminaka beto. Tuka mafunda ya bamvula tii na lusengumuku ya kinyeminu ya mikanda yau meluta penepene bamvunkama tanu, yau lombaka kusekula Bible na maboko. Ata mukanda mosi ve ya nkulu mesalamaka na kikesa ya mutindu yina. Bau sekulaka ti kusekulula yau, kansi mbala yonso ti dikebi ya kulutila. Bansekudi tulaka kaka mwa tubifu fyoti, ebuna lufwanikisu ya bansonomoko (manuscrits) sadisaka na kutunga masonuku yantete yakupemama na Nzambi. Sir Frederic Kenyon, muntu yanene na bansonomoko ya Bible tubaka nde: “Bikuma yansuka yina pesaka nzila na kubakisa dyaka ntembe na yina ketala kukangama ya Masonuku yina kuminaka beto yau memana sesepi.” Bubu yai, ikele na bansonokono ya Bible to bandambu na yau na kiteso ya 16 000. Ndambu yankaka sonamaka nkutu na bamvunkama zole nantwala ya Yesu Kristu. Ye dyaka, bambalula ya kufwana mesalamaka ziku na bandinga yonso ya ntoto tuka ki-Hebreu, Ki-Arameye ti Kigeleke, bandinga yina Bible sonamaka.

¹¹ Bantu mekaka na kubebisa kiyeka ya Bible nde yau konda makyeleka. Kansi na bamvula yai, bansosa ya bazikudi (archéologues) ya bima ya nkulu na ntoto yina salamaka na mayumbu yantama ya babwala ya Azia monisaka bisono ti mikanda yankaka yina kendimisa kukonda ntembe nde bantu na bisika yina metangama na masolu ya Bible, ata yina yankulu, bau zingaka kibeni. Bazikudi ya bima ya nkulu na ntoto sengumunaka bizikisilu mingi ya mvulanowa yina Bible ketubila nde yau nokaka na bilumbu ya Nowa, meluka bamvula 4 000. Na mambu yai, mwana-ntotila Mikasa, nzikudi ya bima ya nkulu ya kuzabana mingi tubaka nde: “Keti mvulanowa nokaka kibeni? . . . Yau metendulamaka kukonda ntembe nde mvulanowa nokaka kibeni.”b

Nzambi ya Bible

¹² Kana ikele na bantu kesekaka Bible, ikele ti bankaka kemonaka nde kukwikila na Nzambi Nkwa-Ngolo kele buzoba. (2 Pierre 3:​3-7) Bau ketubaka nde: ‘Inki mutindu nge zola nde mono kwikila na Nzambi sambu mono memonaka yandi ve? Keti beto lenda monisa nde Ngangi yakonda kumonana kele, ya kuluta muntu? Keti Nzambi kele na kati ya konso kima ve?’ Bankaka ketubaka nde: ‘Ikele na Nzambi ve ti Bouddha mpi ve.’ Ata mpidina, Bible kemonisa nde, mutindu beto yonso bakaka luzingu na batata na beto ya nsuni, bibuti na beto yantete mpi bakaka luzingu na Tata mosi to Ngangi ya zulu yina zina kele Jéhovah.​—⁠Nkunga 83:18; 100:3; Esaïe 12:2; 26:⁠4.

¹³ Jéhovah kudizabisaka na bantu na nzila zole ya pwelele. Ya kuluta ikele Bible yina kezabisa kyeleka nandi ti bansilulu nandi. (Jean 17:17; 1 Pierre 1:​24, 25) Kansi yandi kudimonisaka mpi na lugangu nandi. Na kutala bangitukilu mezyunga bau, bantu mingi mendimaka nde ziku ikele na Nzambi Ngangi yina bumuntu nandi kemonana na bisalu nandi.​—⁠Kusonga 15:​3, 4.

¹⁴ Jéhovah Nzambi kele Ńkwa Bible. Yandi kele Mpeve Yanene, yandi kezinga mvu na mvu. (Jean 4:24; Nkunga 90:​1, 2) Zina nandi, Jéhovah, kebenda ngindu na lusilu nandi sambu na bigangwa nandi. Yandi kele na dibanza ya kusantisa zina yanene yina na kumanisa bantu yambi ti na kugulusa bayina kezolaka yandi sambu nde bau fwana na kuzinga na kati ya paladisu yantoto. (Exode 6:​2-8; Esaïse 35:​1, 2) Kima mosi lenda kandikila yandi ve na kusala buna, sambu yandi kele Nkwa-Ngolo. Ngangi ya nza yamvimba, yandi luta ntama tubanzambi ya bansi ti biteki.​—⁠Esaïe 42:​5, 8; Nkunga 115:​1, 4-8.

¹⁵ Na kati ya bamvunkama meluta, bantu ya mazaya sadilaka ntangu mingi sambu na kulonguka lugangu. Na nki ngindu bau sukaka? Mosi na bayantiki yangolo kebasisaka tiya (électricité), fizisyé yanene ya mungelesi Lord Kelvin, tubaka nde: “Munu mendima nde mutindu mazaya kekuma mingi, beto kegenguka na bangindu yonso ya ki-athé.” Albert Einstein, nzayi yina bau banzaka nde yandi kele athé, ndimaka nde: “Yau fwana kaka nde . . . mono yindula na lutungu ya kuyituka ya ndandana (univers), yina biwilu na beto kewâka kaka ndambu, ti nde mono kudipesa na kudikulumusa yonso sambu na kubakisa ata findambu ngangu yina kemonana na kati ya bima.” Arthur Holly Compton, muntu ya mayele y’Amerika mpi mpalata Nobel, tubaka mpidyai: “Ndonga yina kele na kati ya ndandana kendimisa makyeleka ya ngogo ya kuluta kiyeka yina metubamaka ntete ve: Na luyantiku, Nzambi.” Pana yandi ketanga ngogo yantete ya Bible.

¹⁶ Bantwadisi ya bansi yanene kekudisikisa sambu na ngangu na bau ti na lunungu na bau na mambu ya mazaya yina ketadila kutambula na zulu na mupepe. Kansi basatelite na bau kele kwayo tubima ya fyoti na kutadila mutindu ngonda kezyungaka ntoto ti ya bantetembwa kezyungilaka ntangu! Bisalu na bau kele mpamba nantwala ya kisala ya Jéhovah yina gangaka mafunda ya mafuku ya bagalakisi, mosi na mosi yakutungama na mafunda ya mafuku ya bantangu yakufwanana na yai ya beto, mpi yina vukisaka yau ti kutula yau na zulu, sambu yau bikala mpidina kimâkulu! (Nkunga 19:​1, 2; Job 26:​7, 14) Ntembe kele ve kana Jéhovah ketadila bantu bonso tubampasu yempi bansi yanene “bonso nkatu.”​—⁠Esaïe 40:​13-18, 22.

¹⁷ Beto baka mbandu ya nzo ya nge kevandaka. Ziku nge tungaka yau nge mosi ve, mbala yankaka mpi nge kezaba ve nani tungaka yau. Ata kana nge zaba ve zina ya mutungi na yau nge lenda buya ve na kundima nde yau kele kisalu ya muntu mosi ya mayele. Tavanda buzoba na kutuba nde yau kuditungaka yau mosi. Bonso lugangu ya ndandana lombaka kisalu ya ngangu ya kuluta dyaka nene, keti ikele buyungu ve na kubuya nde yau kele na Ngangi ya ngangu ve? Na kutuba yambote, ikele kaka zoba fwete tuba na ntima nandi nde: “Jéhovah kele ve.”​—⁠Nkunga 14:1; Ebeleo 3:⁠4.

¹⁸ Bangitukulu mezyunga beto, bintuntu, ndeke, mbisi, mama na bisalu: muntu, kimangu ya luzingu ti ya lubutuku, yonso yina kemonisa nde ikele na Ngangu ya kuluta yina kele Musadi na yau. (Loma 1:20) Kana muntu metubila ngangu yandi metubila mpi mabanza. Yina metubila mabanza metubila mpi kimuntu. Ngangu yakuzangama kele yina ya Muntu yakuzangama, Ngangi ya bima yonso ya moyo, Nto ya luzingu kibeni. (Nkunga 36:⁠9) Ngangi mefwana kibeni na kubaka nkembo na lusambu yonso.​—⁠Nkunga 104:24; Kusonga 4:⁠11.

¹⁹ Ikele na bayina lukwikilu na bau na Nzambi nikanaka na kati ya bampasi yangolo ya Bitumba ya zole ya ntoto yamvimba. Kati na kimbeni yina, konso insi, yau vanda na lusambu ya katolika, ya bamisyoni to na lusambu mosi ya Azia, yau sambilaka “Nzambi” na yau. Keti beto lenda tuba nde “Nzambi” pesaka lunungu na bamosi na kubedisa bankaka? Bible kesonga nde ata mosi ve na kati ya bansi ya bitumba sambilaka Nzambi yakyeleka. Mubulu na bimbeni na bansi ketadila Jéhovah ve, Ngangi ya zulu ti ntoto. (1 Korinte 14:33) Mabanza nandi luta kuzangama na yina ya Bimvuka ya politiki ti ya basoda. (Esaïe 55:​8, 9) Kitesu mosi mpi, dibundu yakyeleka, lusambu ya Jéhovah, kekudikotisaka na bitumba ve. Jéhovah kele na zuluzulu ya tubanzambi yina bansi kezodilaka. Yandi kele yandi mosi, sambu yandi kele Nzambi ya bantima yakuzodila ngemba na kati ya bansi yonso. Bible ketuba nde: “Nzambi ke na kizolazola ve, kansi . . . na konso insi muntu yina ketita yandi ti kusadila lunungu tayangidika yandi.” (Bisalu 10:​34, 35, MN) Na ntoto yamvimba, bantu yina kezolaka lunungu kefinama bubu na mazaya ya “Nzambi yakyeleka yina kepesaka ngemba,” Ngangi ya bantu.​—⁠Loma 16:20; Bisalu 17:​24-27.

²⁰ Bankaka kesungimina nkabwana ti luvunu ya mabundu ya kikristu yina kekudisikisa nde bau kelandaka Bible, ye bau ketuba nde: ‘Inki mutindu mono lenda kwikila na Nzambi ya Bible na kumona nde bansi ya kele na mukanda yangu bau kele na kati ya bayina kekutikisa ntinuntinu minduki ya nikleyere?’ Mukyeleka, ata Bible mesobanaka ve, bansi ya kikristu mekabwana na bukristu ya Bible mutindu ya bansongi zole ya ntoto mekabwanaka. Kimukristu na bau kele ya luvunu sambu bau kele na Bible kansi bau kelemfukila balutumu na yau ve. Prezida y’Amerika yina pesaka nzila na kulosa bombi yantete y’atome na Hiroshima, bokutaka kilumbu mosi nde: “Ah, kana beto vandaka na Esaïe mosi to santu Paul mosi!”​—⁠sambu na kutwadisa bantu na kati ya mpasi mekota na insi-ntoto. Kana nde yandi ndimilaka kibeni mbikudi yina ya Bible, kana nde yandi zolaka ve ata fyoti kupesa nswa na kulosa bombi y’atome, sambu Esaïe longaka nde mbele ya bitumba takituka nsengo yempi makonga takituka nzengolo ya bintuntu. Sambu na Paul yina ya Bible, yandi tubaka nde: “Beto kenwana bitumba ve na mutindu ya beto kele na kinsuni. Yau yina minduki na beto ya bitumba kele ya kinsuni ve.” (Esaïe 2:4; 2 Korinte 10:​3, 4) Kansi sika nde bau landa ndongisila yamayele ya Masonuku, bansi ya kikristu zodilaka kudikotisa na kigonza ya kunwanina minduki. Bau kekudisikisa nde bau kele bakristu, nde bau kelanda Bible, kansi kudisikisa na bau kele ata na kikuma ve. Bonso bau kululaka luzolo ya Nzambi, sesepi bau fwete fingila kaka nzengama ya nkanu nandi.​—⁠Matthieu 7:​18-23; Sofonia 1:​17, 18.

Bisalu Ti Bimangu ya Jéhovah

²¹ Jéhovah kesalaka mpi kelungisaka bimpa. Keti nge mekudiyifulaka ata fyoti ve sambu na bangitukulu yankaka metangama na Bible: masa ya kukitukaka menga, nzadi-mungwa ya Mbwaki ya kukabwanaka na ndambu zole, lubutuku ya Yesu na mwense, na kutanga kaka yina? Ziku, bonso ngangu nandi kele kibeni yankufi, muntu lenda bakisa ve mutindu yina bimpa yankaka salamaka, nkutu yandi kebakisaka mpi mbotembote ve kimangu ya konso kilumbu yina kele kubasika na kulala ya ntangu. Lugangu ya muntu vandaka kimangu. Bantu ya bubu yai vandaka pana ve kansi bau kezaba nde yau salamaka, sambu luzingu na bau kele kizikisilu. Na kutuba yambote, mitindu yonso ya luzingu ti ndandana yonso, yau kele kimpa yakonda nsuka. Ebuna ntembe tavanda kana Bible kuta nsangu ya bimangu yankaka, yina salamaka na nsungi mosi, ata nde bubu yai bangitukulu yangu kele dyaka na mfunu ve?

²² Lugangu yamvimba kele kimpa mpi ngituka. Kansi nde kigangwa yantete ya Jéhovah vandaka kimangu ya kuluta ngituka. Kuvandaka mwana yakimpeve, “mwana-somi” nandi. (Bakolose 1:15) Mwana yangu ya zulu bingamaka “Ndinga.” Bamvunkama mingi nanima ya lugangu nandi, yandi kwisaka na ntoto ye yandi bingamaka “muntu: Yesu Kristu.” (1 Timote 2:⁠5) Na ntangu yina bau tubaka sambu nandi nde: “Ebuna ndinga kitukaka nsuni ye yandi zingaka kati na beto, yempi beto monaka nkembo nandi, nkembo bonso yakuvandaka na mwana kaka mosi ya tata nandi; ye yandi fulukaka na nlemvo ti kyeleka.”​—⁠Jean 1:​14, MN.

²³ Kuwakana na kati ya Jéhovah ti Mwana nandi fwanana na yina ya mfumu-bisalu ti mwana nandi na kati ya atelier. Mwana kesadisa tata nandi na kuyidika bima yina tata kanaka. Na nzila ya Mwana-somi nandi yempi nsadisi nandi, Jéhovah pesaka luzingu na bigangwa mingi yankaka yakimpeve. Nanima, bana yina ya Nzambi yangalalaka mingi na kumona Mwana ya Jéhovah, Kapita nandi, na kusala mazulu ti ntoto yakumonana. Keti nge kele na ntembe sambu bima yai basikaka na lugangu? Mafunda ya bamvula nanima, Jéhovah yifulaka na muntu mosi yakwikama nde “Nge vandaka wapi ntangu munu yidikaka ntoto? Zabisa munu yau, kana nge kele na ngangu. Ntangu yina bambwetete ya menemene vukanaka na kutula biyololo ya kyese, yempi bana ya Nzambi yonso yantikaka kuyangalala?”​—⁠Job 38:​4, 7; Jean 1:⁠3.

²⁴ Nanima ya bantangu, Jéhovah gangaka bima yansuni ti bima ya moyo na zulu ya ntoto: bimenina, banti, bintuntu, mbisi ya masa, ndeke ti bambisi yankaka. (Genèse 1:​11-13, 20-25) Nanima Nzambi tuba na Kapita nandi nde: “Beto sala muntu na kifwani na beto, na mutindu na beto . . . Ebuna Nzambi yantikaka kuganga muntu na kifwani nandi, na kifwani nandi Nzambi gangaka yandi; yandi gangaka bau bakala ti nkento.” (Genèse 1:​26, 27) Bonso yandi gangamaka na kifwani ti na mutindu ya Nzambi, ti yandi baka mpi bikalulu yanene ya bunzambi yina kele zola, mayele, masonga ti ngolo, muntu yantete lutilaka mbisi. Muntu kele na ndonga yakuswaswana na bambisi, sambu yandi kele na kiyeka ya kuyindula, ya kubaka balukanu, ti ya kusambila Nzambi. Mbisi ketambulaka na mayele ve kansi na matinda (instinct). Ikele mayele ve na kubanza nde Ngangi kele ve ti na kukwikila nde muntu, kigangwa ya ngangu ti ya bikalulu mingi, basikaka na mbisi ebuna yandi baka malembemalembe luzingu yakufwana!​—⁠Nkunga 92:​6, 7; 139:⁠14.

²⁵ Nzambi tulaka muntu na kati ya “masamba na Edene, kuna na Azia.” Kuvandaka masamba ya kitoko, bonso yina kemonana na lukaya na beto ya kifikilu, kansi kuna bantu zole mpamba vandaka zinga, Adam ti nkento nandi. Paladisu yantete kele dyaka ve: yau bebaka na masa ya mvulanowa na bilumbu ya Nowa. Ata mpidina, beto kezaba bisika na yau kuna na Azia sambu banzadi mosimosi yina lutilaka kuna, mutindu Bible ketuba, yau kele tii bubu yai. (Genèse 2:​7-14) Muntu pesamaka nzila yambote ya kulanda: kuyalumuna bandilu ya masamba yangu, kudima ntoto, kubalula yau paladisu ya ndandana.​—⁠Esaïe 45:​12, 18.

²⁶ Bonso Nzambi ti Mwana nandi bau kele bau yonso basadi, muntu bakaka mpi kisalu. (Jean 5:17) Nzambi tubaka na Adam ti Eva, bantu yantete kwelanaka nde: “Beno buta, beno kuma mingi, beno fulusa ntoto, beno yala yau ye beno simba na luyalu bambisi-masa, ti bigangwa ya kupumbuka na zulu, ti konso kigangwa yaluzingu yina ketambula na ntoto.” (Genèse 1:28) Keti beto tatuba nde muntu fwanaka fulusa ntoto kukonda kitesu? Ve. Kana bau metinda nge na kufulusa dikopa ya kafe, nge tatula yau ve tii kutyamuna yau na mesa. Dikopa kufuluka, nge bikisa. Kiteso mosi, ntangu yandi pesaka muntu nswa ya kudibutulula, Nzambi yindulaka na kufulusa mweta na beto na mutindu yakufwana, nanima kubuta fwanaka suka. Yau zolaka nata dyambu mosi ve na kati ya bantu yakulunga. Ikele kaka na ntoto yai yakukonda kulunga nde kufuluka ya bantu kebenda mindondo.

Sambu na nki Nzambi kepesaka nswa na mambi?

²⁷ Kana lusilu ya Nzambi kele ya kukitula ntoto paladisu, sambu na nki shi mweta na beto mezâfuluka mpidyai na nganzi na mpasi ti mawa? Kana Nzambi kele Nkwa-Ngolo, sambu na nki yandi ketala mambu yai yonso na meso tuka ntama? Keti beto lenda tula kivuvu ya kumona nsuka ya bampasi na beto yai? Bible ketuba nde nki?

²⁸ Yau kemonisa nde mpasi yai kenyokula bantu yantikaka ntangu mosi na kati ya bana yakimpeve ya Jéhovah kolamaka na kiyeka to kimfumu ya Jéhovah. (Loma 1:20; Nkunga 103:22) Na ntembe ve, wanzyo yangu vandaka na kati ya bayina yangalalaka na lugangu ya muntu. Kansi nzodila ti lulendo yelaka na ntima nandi, nanima yandi baka mpukumuna ya kusosa nde Adam ti Eva kusambila yandi na kisika ya Ngangi na bau, Jéhovah. Na mutindu ya bantu yina ketubilaka na divumu na kupesa ngindu nde ikele kiteki ketuba, yandi sadilaka nyoka sambu na kupusa Eva na kukolama na Nzambi Nkwa-Ngolo. Adam landaka nkento nandi na nzila ya kukolama. Genèse 2:​15-17; 3:​1-6; Jacques 1:​14, 15.

²⁹ Nanima wanzyo yankolama yina bakaka zina ya “nyoka yaluyantiku.” (Kusonga 12:9; 2 Korinte 11:⁠3) Yandi mebingama dyaka Satana, yau zola tuba “mbenduki,” ebuna Dyabulu nde “mukusi.” Yandi tulaka ntembe na kiyeka ti na lunungu ya luyalu ya Jéhovah na ntoto. Yandi bulaka mpi ntulu nantwala ya Nzambi na kudikusa nde yandi tafwana na kubendumuna bantu yonso na lusambu yakyeleka. Ebuna Nzambi bikisilaka Satana mwa bamvula mafunda sambanu sambu na kumeka kulungisa tusilu nandi, na mutindu yina yau fwanaka na kumanisa mbala mosi ntembe na zulu ya kiyeka ya Jéhovah. Luyalu ya bantu kukonda Nzambi mebwa kubwa ya nsoni. Kansi babakala na bankento ya lukwikilu, na kati na bau Yesu, yina kele mbandu yanene, bau kebikala na kukwikama na Nzambi ata na kati ya bampasi, bau kenungisa Jéhovah ti kumonisa nde Satana kele mukusi. (Luka 4:​1-13; Job 1:​7-12; 2:​1-6; 27:⁠5) Nge mpi nge lenda vanda bakala to nkento ya kwikama. (Bingana 27:11) Kansi Satana kele kaka yandi mosi mbeni na nge ve. Inki mbeni yankaka beto kezola tubila?

Mbeni na beto: lufwa

³⁰ Nzambi tubaka nde ndola ya nkolama tavanda lufwa. Ntangu yandi zengaka nkanu, Jéhovah tubaka na nkento nde: “Mono tayika dyaka mpasi na ntangu ya divumu; nge tabuta bana na kati ya mpasi, ntima na nge tavanda kaka na bakala na nge, ebuna yandi, yandi tayala nge.” Na Adam yandi nde: “Nge tadya dimpa nanima ya mutoki ya luse na nge, tii kuna nge tavutuka na ntoto, sambu nge basikaka na yau. Sambu nge kele mputulu yempi nge tavutuka na mputulu.” (Genese 3:​16-19) Bibuti na beto yantete kulamaka na paladisu ya kyese, ebuna bau kumaka na kuzinga na ntoto yakonda nkunu tii na lufwa na bau.​—⁠Genèse 5:⁠5.

³¹ Kuvandaka kaka nanima ya kuvidisa kulunga na bau nde Adam na Eva yantikaka kubuta bana. Bantu yonso kele bana na bau yakukonda kulunga, yau yina bau yonso kefwaka. Nsoniki mosi ya Bible ketendula yau na ngogo yai: “Na muntu mosi disumu kotaka na nza, nanima ya disumu lufwa, ebuna lufwa meyalumukaka na bantu yonso sambu bau yonso sumukaka.” Awa “disumu” ketendula nki? Ikele kukonda kulungisa nsilulu yakulunga, mutindu ya kima yamvimba. Jéhovah kendimaka ve, yandi kezingisaka mpi ve ata kima mosi yakukonda kulunga. Bonso bantu yonso yinganaka na disumu ti na kondalungana ya muntu yantete Adam, lufwa “meyalaka” bau. (Loma 5:​12, 14) Muntu yakusumukaka kefwa mutindu mosi bonso mbisi.​—⁠Ecclésiaste 3:​19-21.

³² “Lufwa” kele nki? Ikele nsobana ya luzingu. Nzambi kangulaka nantwala ya muntu nzila ya luzingu ya kimâkulu na ntoto kana yandi lemfukaka. Kansi yandi kudimonisaka nkolami ebuna nkanu vandaka lufwa, kimuntu yakonda kansansa, nkatu. Nzambi tubaka ve nde kana muntu kukolama mpi kufwa yandi takwenda na zulu to na kati ya “bilungi” ya tiya. Yandi kebisaka yandi mpidyai: “Kyeleka nge tafwa.” Ikele Dyabulu, mufwibantu yina kusaka nde: “Mukyeleka nge tafwa ve.” (Genèse 2:17; 3:4; Jean 8:44) Difwa ya bantu yonso bakaka na Adam, ikele lufwa, kuvutuka na mputulu.​—⁠Ecclésiaste 9:​5, 10; Nkunga 115:17; 146:⁠4.

³³ Kana mpidina keti ata kivuvu mosi kele ve sambu na bafwa? Yau kele. Kivuvu yakyese kevingila bau! Bible kesonga nde na ntembe ve Nzambi talungisa lusilu nandi ya kutula paladisu yantoto sambu na bantu yonso, ti bafwa. Jéhovah tubaka nde: “Mazulu kele kiti na mono, kansi ntoto kele kidyatilu na mono.” “Mono takembisa sika ya makulu na mono.” (Esaïe 66:1; 60:13) Na bumingi ya zola nandi, Jéhovah tindaka Mwana nandi, Ndinga, awa na ntoto sambu nde bantu kuzwa luzingu nanima nandi. (Jean 3:​16, 1 Jean 4:⁠9) Beto fwete tadila bima tatu yamfunu yina Jéhovah melungisa nanima ya Mwana nandi, ikele: (1) kupesa nzila ya kugulusa bantu na lufwa, (2) kuvutula bafwa na luzingu ti (3) kutula luyalu yakulunga na zulu ya bantu yonso.

Lugulusu na lufwa

³⁴ Tuka ntangu yantama, bambikudi ya Nzambi monisaka lukwikilu na bau, na kondakufwa ya muntu ve, kansi na lusilu nde Nzambi “tasumba bau” na lufwa. (Osée 13:14) Kansi, inki mutindu lugulusu yina na kati ya lufwa fwana salama? Lunungu yakulunga ya Jéhovah vandaka lomba “luzingu mu luzingu, disu mu disu, dinu mu dinu.” (Deutéronome 19:21) Adam bikisaka lufwa bonso difwa na nkuna nandi sambu yandi kolamaka na nku na Nzambi na kuvidisa nzila mosi luzingu ya muntu yakulunga. Yau fwanaka nde muntu yankaka kubaka sika nandi ti kupesa mbalu ya luzingu nandi yakulunga sambu na kusumba yina Adam vidisaka.

³⁵ Nsikudukusu yina ya kufwanikisa mendimama mingi na kati ya nkenda ya bantu. Ngogo yina kesadilamaka mingi kele “nkudulu.” Nkudulu kele nki? Yau kele “ntalu yina mefutama sambu na kusumba muntu to kima na muntu yina mekanga yau. Mpidina bau ketubaka nde bantu yina mekangama na mvita to bampika nde bau mesumbama ntangu bau megulusama na nsadisa ya kima mosi ya mbalu. . . . Yina mefutama to mepesama na sika yina kele nkudulu.”c Tuka disumu ya Adam, bantu yonso kele bonso bantu mekangama na mvita to bampika, nansi ya luyalu yakonda kulunga mpi ya lufwa. Sambu na kugulusa bau, nkudulu vandaka na mfunu. Sambu na kumanisa ntembe yonso na yina metadila lunungu ya ntalu ya kusumba, yau lombaka nde luzingu ya muntu yakulunga, disongidila yina mefwanana kibeni na luzingu ya Adam, kupesama na kimenga.

³⁶ Kansi wapi kumona luzingu ya kimuntu yakulunga ya mpidina? Nkuna yonso ya Adam butukaka na kukonda yakulunga. “Kansi ata mosi ve lenda vulusa mpangi nandi, keti pesa nkudulu sambu nandi kwa Nzambi.” (Nkunga 49:⁠7) Sambu na kumanisa dyambu yina, Jéhovah, ya kupusama na zola nandi yanene sambu na bantu, pesaka mbotembote Mwana nandi “yantete” ya zolwa na kimenga. Yandi katulaka na zulu luzingu yakulunga ya Mwana nandi yakimpeve, Ndinga, mpi tulaka yau na divumu ya mwense muyuda na zina ya Maria. Toko ya nkento kumaka na divumu mpi kubutaka mwana yina bau pesaka zina ya “Yezu.” (Matai 1:​18-25) Kyeleka, Ngangi ya luzingu vandaka yakulunga sambu na kusala kimpa ya kuyitukisa.

³⁷ Ntangu yandi mekuma mbuta, Yezu kudimonisaka na Jéhovah mpi kubakaka mbotika. Mbotika yina kusadisaka yandi na kusala luzolo nandi. (Matai 3:​13, 16, 17) Bonso luzingu nandi kukatukaka na zulu, Yezu vandaka yakulunga. Yandi lendaka kutambika luzingu yina ya bumuntu yakulunga sambu na kugulusa bantu ya kukonda kulunga na lufwa. (Loma 6:23. 5:​18, 19) Yandi tubaka yandi mosi nde: “Mono kwiza na bau lenda kuvanda na moyo, ye bau na yau ya luta mingi.” “Zola ikele na muntu ve ya luta yai, na muntu pesa moyo ya yandi sambu na banduku ya yandi.” (Jean 10:10; 15:13) Ntangu Satana fwisaka yandi na zulu ya nti ya bampasi, Yezu lemfukaka na lufwa yina ya mpasi, na kuzabaka nde bantu yina tatula lukwikilu tabaka luzingu na nsadisa ya ngidika yina ya kusumba.​—⁠Matai 20:28; 1 Tim. 2:​5, 6.

Luvutuku na luzingu

³⁸ Kana bambeni nandi fwaka yandi, Mwana ya Nzambi vidisaka ve sambu na yau nswa nandi na luzingu ya muntu yakulunga. Sambu yandi lundaka kwikama nandi na Nzambi. Kansi inki mutindu Yezu, ya kufwa mpi ya kuzikama, lendaka sadila kima yina ya ntalu, nswa na luzingu ya kimuntu, sambu na mambote ya bantu? Ikele awa Jéhovah kesala kimpa yankaka, yantete ya mpidina. Kilumbu ya tatu kuyantika na kuzikama ya Yezu, Jéhovah futumunaka yandi na bafwa bonso kigangwa yakimpeve mpi yakonda kufwa. (Loma 6:9; 1 Pierre 3:18) Sambu na kutula lufulu ya lukwikilu na lufutumuku, Yezu lwataka mbala mingi nitu ya kimuntu mpi kudisongisaka na balongoki nandi; na mbalankaka yandi monikaka nkutu na bantu 500 na kati na bau. Ata mosi ve na kati ya bayai, ata mpi ve Paul yina fwaka meso na nsemo ya kumonika ya Yezu na nkembo, kutulaka ntembe na kimpa ya lufutumuku.​—⁠1 Kor. 15:​3-8; Bisalu 9:​1-9.

³⁹ Na nsuka ya bilumbu makumi iya, Yezu yina futumukaka tombukaka na zulu sambu na kumonika nantwala ya Nzambi mpi kupesa nandi mbalu ya kimenga nandi ya kimuntu yakulunga, ntalu ya kusumba dibuta ya bantu. “Kansi yandi, bu yandi imene kupesa nkayilu mosi kaka sambu na masumu, yandi vandaka kimâkulu na diboko kibakala ya Nzambi, tuka ntangu yai yandi ikele kuvingila ti bambeni ya yandi imene kutulwa mfinduku ya makulu ya yandi.” (Ebeleo 10:​12, 13) Bantu yantete na kubaka mambote ya nkudulu yina kele “kibuka ya fyoti” ya bakristu ya kwikama “bau ya Kristu.” (Luka 12:32; 1 Korinte 15:​22, 23) Bau yai ikele “bau ya sumbwaka na kati ya bantu” mpi bau ke kituka mpidina, na lufutumuku, bansadi kumosi na Kristu na zulu. (Nzayikusu 14:​1-5) Kansi inki tavanda nsuka ya mafuku ya bantu ya kufwa yina kelala na dizyami? Ntangu yandi vandaka na ntoto, Yezu tubaka nde Tata nandi pesaka yandi kiyeka sambu na kusambisa mpi kupesa luzingu. Yandi yikaka nde: “Yituka ve, sambu na mambu yai, sambu kilumbu takwisa yina bau yonso ikele na mazyamu takuwa ndinga, bau tabasika, . . . sambu na lufutumuku.” (Jean 5:​26-29) Yandi tavutula bau na luzingu na paladisu ya ntoto.

⁴⁰ Tala ndinga ya Yezu: “Yituka ve sambu na mambu yai.” Kansi, inki mutindu kuvutula na luzingu muntu mefwaka tuka bankama ya bamvu? Keti nitu nandi mekituka ve putulu? Mbalankaka mpi nitu nandi mekitukaka madya ya banti mpi ya bambisi. Kansi, “Lufutumuku” ketendula ve kuvukisama ya bima yina ketungaka nitu kansi lugangulu na Nzambi ya muntu yina kaka, na bumuntu nandi yantama. Nzambi tasala nitu yampa na bima ya ntoto, nitu yina yandi tapesa bidimbu bonso yantete, bikalulu yantete yina lenda zabikisa yandi, mbanzulu bonso yantete na bunkufi mbandu ya luzingu kaka bonso yina muntu vandaka na yau tii na kilumbu ya lufwa nandi.

⁴¹ Mumbandu kana nge vidisaka, na tiya, nzo yina nge vandaka zola mingi. Yau tavandila nge mpasi ve na kutunga dyaka nzo ya mutindu yina, sambu kifwanisu, mbandu yina mesalama na mambu yina nge vandaka zola kele mosimosi pwelele na mbanzulu na nge. Ebuna Nzambi, Ngangi ya mbanzulu, keti yandi lenda ve kugangulula bantu yina yandi melundaka na mbanzulu nandi sambu yandi vandaka zola bau? (Esaïe 64:⁠8) Yau yina Bible kesadila ngogo “mazyamu ya mbambukulu.” Na ntangu yina silamaka sambu na lufutumuku Nzambi tasala kimpa yina, bonso mpila yandi salaka kimpa na kusalaka muntu yantete, luswaswanu tavanda kaka nde yai yandi tasala yau na bantu mingi.​—⁠Genèse 2:7; Bisalu 24:⁠15.

⁴² Nzambi tavutula bantu ya kufwa na luzingu, na kivuvu ya kufwa dyaka ve. Kansi inki mutindu luzingu ya mvula na mvula lenda kusalama na mweta na beto? Yau tasalama mpi yau kele makyeleka sambu yau kele na kati ya lukanu mpi luzolo ya Nzambi. (Jean 6:​37-40; Matai 6:10) Kana muntu kefwa, kele kaka sambu na disumu yina mekatuka na Adam. Kansi, yau mefwana na kutala bima ya mutindu na mutindu ya ngituka yina meyala ntoto sambu na kyese ya muntu sambu na kuzaba nde nda ya luzingu nansi ya mvula nkama meluta fyoti kibeni. Na kupesaka ntoto na bana ya bantu, Nzambi zolaka kumona bau kuyangalala mvula na mvula na bima yina yandi salaka, kansi ve kaka mvula nkama to funda.​—⁠Nkunga 115:16; 133:⁠3.

Luyalu Yakulunga Ya Ngemba

⁴³ Sambu bibuti na beto yantete kululaka nsiku ya Nzambi, luyalu ya bantu mekumaka na maboko ya Satana, “nzambi ya bima ya ntangu yai.” (2 Korinte 4:⁠4) Bamvita, mambu yambi, madesu ya bana mpi bansobana ya mpila na mpila na bangidika ya baluyalu ya bantu kele mambu kepesa kitemo na dyambu yina. Sociétés des Natons mpi Organisation des Nations unies mesuka ngolo sambu na kutula ngemba na nza yai ya mavwanga. Bantu kele na nzala yangolo ya luyalu ya ngemba. Keti yau kele mbote ve na kumona nde Ngangi, yina keyindula na kutula paladisu na ntoto, kutula dyaka luyalu mosi yakulunga sambu na kutwadisa yau? Yina kele kibeni luzolo nandi. Ntotila yina kemonikisa yandi na kati ya luyalu yina kele “Muyadi ya ngemba,” Kristu Yezu, mpi “luyalu ya yandi ye ngemba takonda nsuka.”​—⁠Esaïe 9:​6, 7.

⁴⁴ Bible kezabisa beto nde luyalu yina yakulunga tavanda na zulu. Na kifulu yina mefwana, Ntotila Yezu Kristu tatwadisa na kikesa ntoto na lunungu. Dyaka, bantu yankaka tayikama nandi na luyalu yina ya zulu yakonda kumonika. Bau mesolama na kati ya bantu ya kwikama, bayina kangamaka nandi na bampasi mpi bayina yandi ketuba nde: “Mono kesala kuwakana ti beno bonso tata salaka kuwakana ti mono, sambu na kimfumu.” (Luka 22:​28, 29) Ikele kaka kibuka ya fyoti ya bantu mendimama na zulu sambu na kuyala na Yezu Kristu. Kitesu mosi, makanda ya bubu yai kesolaka kaka mwa bantu na kati na bau sambu na kuyala na kati ya luyalu. Bible kemonisa nde Yezu Kristu tavanda kaka na bansadi 144 000 kumosi nandi na Kimfumu nandi. Kimfumu to luyalu ya zulu ya Nzambi mesalama mpidina na Yezu Kristu mpi bantu 144 000 yina mebakama na kati ya bantu. (Nzayikusu 14:​1-4; 5:​9, 10) Ebuna na ntoto? Nkunga 45:16 ketendula nde Ntotila tatula “banyadi nansi yamvimba.” “Bayadi” yina ya bantu to bamfumu, tasolama na zulu sambu na kukangama na bau yangolo na minsikudukusu ya lunungu.​—⁠Esaïe 32:⁠1.

⁴⁵ Inki ntangu mpi inki mutindu Luyalu yina yakulunga metulama? Ntangu yandi vandaka na ntoto, Yezu sadilaka Kimfumu yina ntu-dyambu ya mfunu ya malongi nandi. (Matai 4:17; Luka 8:⁠1) Kansi yandi tulaka yau ve na ntangu yina, ata na ntangu ya lufutumuku nandi. (Bisalu 1:​6-8) Ata nanima ya kutombuka nandi na zulu, yandi vingilaka ntangu yina silamaka na Jéhovah. (Nkunga 110:​1, 2; Ebeleo 1:13) Bambikudulu ya Bible kesonga nde kilumbu silamaka lunganaka na 1914. ‘Kansi, nge tatuba, kana Kimfumu yakulunga tulamaka na mvula yina, sambu na nki bampasi yangolo monikaka ve na ntoto?’ Ikele yau yina beto kezola kutubila! Ngwizani yanene kele na kati ya kukwisa ya Kimfumu ya Nzambi ti mambu ya mpasi ya nsungi na beto. Ikele yau yina beto tamona ntangu yai.

⁴⁶ Mfinama na bamvula makumi tatu na tanu nantwala ya 1914, La Tour de Garde (bubu yai mukanda ya mambu ya Nzambi yina mekabulama mingi nansi yamvimba) bendaka dikebi ya batangi na yau na 1914 bonso mvula yina silamaka na bambikudulu ya Bible. Yau yantikaka na kulungisama na mpila mosi ya pwelele na 1914. Beto tanga mbikudulu ya Yezu Kristu yina yandi tubaka meluta bamvunkama 19 na dyambu ya “bidimbu,” yina tamonika na nsuka ya bima ya ntangu yai mpi yina kendimisa kwisa nandi yakonda kumonika na kiyeka nandi ya kintotila. Na kuvutulaka na balongoki nandi yina yufulaka yandi sambu na “bidimbu” yina, Yezu tubaka nde: “Kadi kikanda ya bantu tanwana na kikanda ya bantu, ye kimfumu na kimfumu, ye malema tavanda, ye ndikunu ya ntoto mu sika ye sika. Kansi mambu yai yonso kele luyantiku ya mpasi yina.” (Matai 24:​3, 7, 8) Na kulungisaka mbikudulu yina na mpila mosi ya ngituka, mvita yantete na bamvita yansi yamvimba salamaka na 1914. Bunene ya kufwa bima vandaka mbala nsambwadi kuluta yina salamaka na kimvuka na bamvita 900 na kati ya bamvula 2 500 nantwala na yau! Yantika ntangu yina, bampasi melembamaka ve. Keti nge memonaka mpasi na bamvita, banzala mpi bandikunu yanene yina kebebisa ntoto tuka 1914? Kana inga, tuba nde nge kele temwe yina kemona “bidimbu” ya “ntangu yansuka” sambu na bima ya ntangu yai.​—⁠Daniel 12:⁠4.

⁴⁷ “Bampasi” kumaka mingi na mvita ya zole yansi yamvimba, yau fwaka bima mbala iya kuluta yina yantete, mpi ngolo na yau ke na kumata bubu yai, na nsungi ya binwanininu ya nikleyere. Mbikudulu yankaka yai ya Yezu melungisama mpidyai: “Ye va ntoto tavanda mpasi ngolo mu makanda ya bantu, ye bau tatita . . . , bantu tafwa sambu na boma ye kuvingila mambu ya kwiza va ntoto.” (Luka 21:​25, 26) Kumata ya kufwana mpi ya mambu yambi, yakonda bulemfu mpi ya kimpumbulu na bana, kuyela ya mambu yonso yai zabisamaka bonso bidimbu yina tamonika na “bilumbu yansuka” ya ngidika yai yambi.​—⁠2 Timote 3:​1-5; Matai 24:⁠12.

⁴⁸ kansi kana luyalu ya zulu tulamaka na zulu na 1914, sambu na nki mpasi ya mpidyai na ntoto? Ikele Satana Diabulu kele nto na yau. Ntangu Kristu bakaka kimfumu, kima nandi yantete yandi salaka vandaka kusala mvita ti Satana na mazulu. Satana, “mukusi ya bantu yonso yansi,” losamaka ntangu yina na bawanzyo nandi na nzyunga ya mweta na beto. Bonso yandi mezaba nde ntangu yansuka mefinama, yandi kebasisa bampasi yangolo nansi-ntoto. Yau mesonama nde: “Ndola ku ntoto ye kumbu, kadi Diable kele kulumuka kwa beno, yandi ikele na makasi mingi, kadi yandi zaba ntangu ya yandi bika fyoti.”​—⁠Nzayikusu 12:​7-9, 12.

⁴⁹ Keti bampasi yai tamana kilumbu mosi? Inga, ntangu luyalu ya zulu yau mosi, Kimfumu ya Nzambi Nkwa-Ngolo, tayantika kisalu mpi ‘tafwa bau ya kefwa ntoto.’ (Nzayikusu 11:18; Daniel 2:44) Jéhovah tabika ata fyoti ve nde bangolo ya politiki, bakristu ya luvunu to konso nani yankaka kufwa ntoto, kisalu nandi, na nsadisa ya binwaninu na bau ya nikleyere. Nkutu, yandi kendima nde: “Lukanu na mono kele ya kuvukisa makanda, sambu na kuvukisa bimfumu, sambu na kulosila bau ndola na mono, makasi na mono yonso yangolo.” (Sofonia 3:⁠8) Jéhovah na nsadisa ya Kristu nandi, tasadila bangolo yanene yina yandi ketwadisa na nza sambu na kudyatumuna bantu na ntoto yina kele na lweka ya Satana. Kudyatumuna yina tasalama na ntoto yamvimba mpi yau tafwanana, na bunene na yau, na mvula ya ntangu ya Nowa.​—⁠Yelemia 25:​31-34; 2 Pierre 3:​5-7, 10.

⁵⁰ Na Bible, kufwa yina ya makanda yambi mebingama mvita ya Harmagedon. (Nzayikusu 16:​14-16) Ikele kaka bantu ya kudikulumusa mpi ya lunungu yina kesosa Jéhovah taguluka na mvita ya Nzambi mpi takota na ngidika yampa ya ngemba. (Sofonia 2:3; Esaïe 26:​20, 21.) Bible ketuba sambu na bau nde: “Kansi bankwa dikulumusa tayala nsi, ye bau tamona kyese mu yenge.” (Nkunga 37:11) Ikele ntangu yina tayantika kisalu yanene ya kuyidika Paladisu na ntoto.

Dilongi yina kenata na Paladisu

⁵¹ Keti nge zola zinga na Paladisu? Kana inga, nge tavanda na kyese mingi na kuzaba nde, ntangu yandi tubilaka sambu na ngidika na beto ya mpasi mpi sambu na “bidimbu” yina tazabisa kufwa na yau, Yezu tubaka nde: “Mbandu yai tamana ve, ti mambu yai yonso tamana.” Na kati ya bayina kesala mbandu yina monaka “luyantiku ya bampasi yina” na 1914, mwa ndambu kati na bau tazinga mwa bilumbu mingi sambu na kumona Paladisu yina tatulama na ntoto. (Matai 24:​3-8, 34) Kansi, bantu mingi kelanda bubu yai nzila yanene yina kenata na lufwa. (Matai 7:​13, 14) Yau mebikala na bau kaka ntangu fyoti sambu na kusoba nzila. Keti nge lenda vutula ve matondo na Jéhovah na mpila yandi mekebisa nge nantwala? Jéhovah kezola nde nge baka luzingu, mpi yandi tasadisa nge na kusala yina mefwana sambu na yau.​—⁠2 Pierre 3:9; Ezekiel 18:⁠23.

⁵² Sansuka ntangu yai na kubaka nzayilu yakulunga. (1 Timote 2:4; Jean 17:⁠3) Inki sika nge lenda baka yau? Keti nge lenda sengumuna yau na konso dibundu? Bankaka ketubaka nde mabundu yonso ketwalaka kaka kisika mosi, yau mefwanana na banzila ya kutombukila ngumba kenataka na nsongi. Kansi bau kekudikusa kibeni! Sambu na kusengumuna nzila yambote, bantu yina kesalaka nsaka ya kumata na bangumba ketalaka na karti mpi kelombaka na basongi-nzila na kutwadisa bau. Kiteso mosi, kaka dibundu yakyeleka lenda twala nge na luzingu ya mvula na mvula, mpi nge kele na mfunu ya kutwadisama sambu na kusengumuna yau.​—⁠Bisalu 8:​26-31.

⁵³ Kamukanda yai mesalama na Batemwe ya Jéhovah sambu na kusadisa nge. Yau mesadisa nge ntete na kubakisa mwa bakyeleka ya kisina ya Bible. Na ntembe ve nge memona nge mosi nde konso dibanza mepesama mebasika na Ndinga yina mekatuka na Nzambi. Sambu na kuyela na lukanu na nge, nge fwete sesepi yai kufula na kulonguka. Mpila beto kevandaka ti nzala ya kulonguka mambu na nzo-nkanda sambu na kuvanda na kisalu yambote na luzingu ya bubu yai, kiteso mosi dilongi ya Bible ya kufwana kele mfunu sambu na kudiyidika na kukota na kimvuka yina tazinga na Paladisu. (2 Timote 3:​16, 17) Satana tayunsa mbalankaka na kubenda nge na kubasisila nge mbangika na bantu ya dibuta na nge to na kupukumuna nge na nzala yangolo ya bima ya kinsuni to na bunsoni. Kupesa ve nzila na Diabulu. Yenge na nge mpi luzingu na nge ya bilumbu kekwisa, na yina ya dibuta na nge ketadila lukanu na nge ya kufula na kulonguka Bible.​—⁠Matai 10:36; 1 Jean 2:​15-17.

⁵⁴ Na zulu ya kulonguka na nge ya Bible, nge lenda yika nzayilu na nge na mpila yankaka. Mfinama na nzo na nge, ikele na bantu keyangalalaka na malongi ya Bible mpi kevukanaka konso mbala na Salle du Royaume. Bantu yonso yina kevukanaka kuna kele sambu na kubaka malongi ya Bible mpi bau keyunsa na masonga na kukituka bantu yambote. Bau keyamba na kyese bantu yampa na bangogo yai: “Beno kwisa ye beto tombuka na ngumba ya Jéhovah [kifulu nandi ya lusambu] . . . ye yandi talonga beto na banzila ya yandi, ye beto tatambula na banzila ya yandi.” (Esaïe 2:⁠3) Ebeleo 10:​24, 25 kepesa bikuma yambote ya kuvukana na balukutakanu yina ya malongi ya Bible. Kuna beto ketanga nde: “Bika beto banzana kusadisana kuzola ye bisalu yambote: kubika ve kukutakana ya beto mu dibundu mpila mosi ikele kifu ya bankaka, kansi longana ye luta kusala yau, bu beno mona kilumbu yina ikele mfinama.”

⁵⁵ Na kuvukanaka na kimvuka ya Jéhovah, nge tamona nde kyese kele kuna ya kuswaswana ngolo na yina kele na batempelo mpi na mabundu. Bau kesalaka nsisani ve, kutonga ve, kuswana ve, nkabwana kele ve sambu na mabuta to bantu yanene na ya fyoti. Nkadulu yanene ya Batemwe ya Jéhovah kele zola. Ntete bau kezolaka Jéhovah, mpi nanima bau kezolaka mfinangani na bau. Yina kele mambu keswasikisa bakristu yakyeleka. (Matai 22:​37-39; Jean 13:35) Beto kelomba na nge na kuvukana na balukutakanu na bau mpi na kuzikisa yau nge mosi kibeni. Na ntembe ve bumosi tayitukisa nge. Batemwe kele kuluta mafunda tatu na ntoto, na bansi kuluta 200. Kansi, Batemwe yansi yamvimba kelandaka mambu kiteso mosi na bandinga mingi. Batemwe ya Jéhovah mingi nansi yamvimba kelongukaka konso mposo, na mwa bangunga ya kuswaswana, masolo ya Bible kiteso mosi. Bumosi kele na kati ya kikanda ya Jéhovah kele kimpa nansi yai ya kukabwana.

⁵⁶ Na mpila nge tavukana konso mbala na kikanda ya Jéhovah, nge fwete lwata “kimuntu yampa” mpi kukuna bambuma ya kimpeve ya Nzambi yai: “Zola, kyese, yenge, mvibudulu, mbote, kwikama, nlembami, diyala.” (Kolosai 3:​10, 12-14; Galatia 5:​22, 23) Nge tabakila yau mambote ya mingi. Sambu nansi ya kubeba na kati na yau nge kezinga mpi kukonda kulunga na nge mosi, nge takutana mbalankaka na bampasi mbala na mbala. Kansi Jéhovah tasadisa nge. Na bayina kesalaka ngolo na masonga na kuyangidika yandi, yandi kepesa nsilulu yai na Ndinga nandi: “Beno vanda na mabanza mu mambu ve, kansi mambu yonso bika nsatu ya beno zabakana kwa Nzambi mu lombilu ye mu mbobodolo ye mu matondo; ye yenge ya luta ngangu yonso takeba mintima ya beno ye mabanza ya beno mu Klisto Yezu.” (Filipe 4:​6, 7) Nge tabendama na zola ya Jéhovah, mpi nge tazola kusadila yandi. Batemwe ya Jéhovah tavanda na kyese ya kusonga nge inki mutindu kutambika luzingu na nge na Nzambi yina ya zola mpi kuvanda na dibaku ya kukituka mosi na kati ya Batemwe. (Nkunga 104:33; Luka 9:23) Sambu yau kele kibeni pana dibaku. Yindula ntete! Na kuvandaka nsambidi ya Jéhovah, nge lenda tula kivuvu na lukanu yina kele luzingu ya mvula na mvula na paladisu, kaka awa na ntoto.​—⁠Sofonia 2:3; Esaïe 25:​6, 8.

⁵⁷ Na yau kudipesa na kulonguka mpi sala ngolo na kuyika zola na nge mpi lutondo na nge na Jéhovah Nzambi, sambu na Mwana nandi, mpi sambu na Luyalu ya zulu ya lunungu. Na kutubilaka luyalu ya Nzambi mpi mambote yina yau tatindila bantu, Bible kezabisa nde: “Tala nzo ya lele ya Nzambi ikele na na kati ya bantu; ye yandi tavanda na bau, bau tavanda bantu nandi, ye Nzambi kibeni tavanda na bau ye vanda Nzambi na bau.” Na ngidika yampa yina, “Nzambi kibeni,” yina nkembo kele na zulu ya baluyalu ya muyimi mpi yina kebebisaka, yandi tavanda, na mpila ya Tata ya nlembami, mfinama na bayina kezolaka yandi mpi kesambilaka yandi. Kyeleka, dibundu tavanda kaka mosi, lusambu ya kyeleka ya Jéhovah, mpi bansambidi ya Nzambi tasala nandi bangwisani yangolo yina kevukisa bana na bibuti na bau. Yandi takudimonisa kibeni Tata yina mefuluka na zola! “Yandi takunguna mansanga yonso na meso ya bau, lufwa tavanda dyaka ve, ntantu tavanda dyaka ve, ye kudila ye mpasi tavanda dyaka ve, kadi yina yantete imene kuluta.”​—⁠Nzayikusu 21:​3, 4.

⁵⁸ Ikele mpidina tasalama kimangu yanene ya kutulama ya paladisu na ntoto, nansi ya luyalu ya zulu yakulunga. Yau talungisama kyeleka bonso ntangu tabasika mpi tadinda mbasi. Sambu bansilulu ya Jéhovah, Ngangi ya zulu na ya ntoto, kele “kwikama mpi kyeleka.” Ikele yandi keboka na zulu ya kiti nandi na zulu nde: “Tala, mono kesala bima yonso yampa.”​—⁠Nzayikusu 21:⁠5.

[Banoti na nsi ya lutiti]

[Bangyufula ya kulonguka]

1-4. (a) Inki mambote memonisama na zulu ya kamukanda yai, keti nge zola kuzinga yau? (b) Inki kivuvu yambote mepesama na nge awa? (c) Na nki mikapu ya Bible kivuvu ya mpidyai metungama?

 5. (a) Inki mukanda kesila beto bima yai? (b) Na inki mambu yau kele mukanda ya kuluta yankaka?

 6. Na nki mambu Bible meswaswana na mikanda yankaka yina ketadilamaka bonso ya busantu?

 7. Inki bantu yankaka ya ngangu tubaka sambu na Bible?

8, 9. (a) Sambu na nki yau kele luvunu na kutuba nde Bible kele mukanda ya bamindele ya mputu? (b) Inki mutindu Bible sonamaka, mpi na nki mvula? (c) Sambu na nki beto fwana tuba nde Bible kele biblioteke yamvimba? (d) Bantu ikwa sonikaka Bible? (e) Inki bansoniki yankaka ya Bible tubaka sambu na kisina na yau?

10. (a) Inki mutindu Bible kuminaka beto? (b) Sambu na nki beto lenda kukwikila nde bubu yai beto kele na masonuku yantete mekatuka na Nzambi?

11. Inki bansengumuna yampa kendimisa masolo ya Bible?

12. (a) Na nki bangogo baseki yankaka ketubaka sambu na Nzambi? (b) Sambu na nki Bible kemonisaka Nzambi bonso Tata? (c) Na kutadila Bible, zina ya Nzambi kele nani?

13. Inki kele banzila zole yina Nzambi sadilaka sambu na kudizabisa na bantu?

14. Inki Bible kezabisa beto na yina metadila Jéhovah?

15. Na nki bangindu bantu ya mazaya sukaka nanima ya kulonguka lugangu?

16. Inki mutindu ndandana (univers) kemonisa ngangu mpi ngolo ya Nzambi?

17. Sambu na nki yau kele ngangu na kukwikila nde Ngangi kele?

18. Monisa nde Nzambi kele na bumuntu mpi nde yandi mefwana na kubaka nkembo.

19. (a) Sambu na nki ata insi mosi ve lenda kutuba nde Nzambi nungisaka yau na bitumba? (b) Sambu na nki Nzambi kele nzenza na bitumba ya bansi kenwana?

20. Inki mambu kendimisa nde mabundu ya kikristu kele ve ya bukristu mpi nde yau kekolama na Nzambi?

21. Sambu na nki yau kele ve ngangu na kutula ntembe na bimangu ya Nzambi?

22. Tendula kisalu yantete ya lugangu ya Nzambi.

23. (a) Inki mutindu beto lenda kutendula kuwakana kele na kati ya Jéhovah ti Mwana nandi? (b) Inki Jéhovah gangaka na nsadisa ya Mwana nandi?

24. (a) Inki kele kigangwa ya ngituka ya ntoto, yempi na nki mambu? (b) Sambu na nki yau kele ngangu ve na kuyindula nde muntu basikaka na bambisi?

25, 26. (a) Inki kivuvu ya kitoko pesamaka na muntu? (b) Sambu na nki ntoto zolaka fuluka ve kukonda kitesu?

27. Na nki bangyufula beto fwete vutula ntangu yai?

28. Inki mutindu nkolama yantikaka na masamba ya Edene?

29. (a) Inki mambu yanene yau basisaka? (b) Inki Nzambi salaka sambu na kumanisa ntembe yina? (c) Inki kima nge fwana sala sambu na kupesa mvutu na ntulu yina Satana bulaka?

30. Na kutadila Masonuku, inki vandaka mbalu ya nkolama ya muntu?

31. Disumu kele nki, mpi inki mambu yambi yau menatila bantu?

32. Inki mutindu Bible ketendula lufwa yina beto mebaka bonso difwa?

33. (a) Inki kivuvu yakyese kele nantwala ya muntu mpi ntoto? (b) Inki kele bima tatu ya mfunu yina Nzambi melungisa nanima ya Mwana nandi?

34, 35. (a) Na nki nzila mosi kaka muntu lendaka sumbama na lufwa? (b) Nkudulu kele nki?

36. Inki mutindu Jéhovah pesaka na ntalu ya nkadulu, luzingu ya kimuntu yakulunga?

37. Inki mutindu Yezu monisaka zola nandi sambu na bantu kezola kubaka luzingu?

38. Inki mutindu Mwana ya Nzambi vutulamaka na luzingu mpi inki nzikisilu beto kele na yau?

39. (a) Inki kisalu Yezu kesadila kimenga nandi, mpi banani bantu yantete na kubakila yau mambote? (b) Inki kimpa yankaka yanene Yezu zabisaka?

40, 41. (a) Inki ketendula kibeni “lufutumuku”? (b) Sambu na nki beto lenda kutula lukwikilu na nsilulu ya Nzambi ya lufutumuku?

42. Sambu na nki luzingu ya mvula na mvula tasalama mpi yau kele makyeleka?

43. (a) Sambu na nki luyalu yakulunga kele mfunu? (b) Inki kele luzolo ya Nzambi sambu na yau?

44. (a) Luyalu yina tavanda wapi? (b) Yau tasalama na banani?

45, 46. (a) Inki vandaka ntu-dyambu ya mfunu ya malongi ya Yezu? (b) Sambu na nki Luyalu yina yakulunga tulamaka ve mbala mosi? (c) Na nki nsansa 1914 vandaka mvula yina silamaka na bambikudulu mpi na mambu ya ntoto yamvimba?

47. Inki mutindu mambu yina kelungisa “bidimbu” melungana mbote bamvula yai?

48. Nani kele nto ya bampasi ya ntoto, mpi sambu na nki bampasi yina mekuma mingi yantika 1914?

49. (a) Inki tabwila bau ya “kefwa ntoto”? (b) Inki mutindu Jéhovah “tadyatumuna” makanda?

50. (a) Harmagedon kele nki? (b) Inki mpila ya bantu kaka lenda guluka?

51. Sambu na nki yau kelombama na nge kubaka lukanu yantika sesepi yai?

52. Inki nge kele na yau mfunu sambu na kusala nsola ya ngangu na dyambu ya mabundu?

53. (a) Kana nge zola baka luzingu ya mvula na mvula, inki nge fwete fula na kusala? (b) Inki mitambu ya Satana nge fwana sotuka mbalankaka?

54. Inki ngidika yankaka Jéhovah mebaka mfinama ya nzo na nge sambu na kulonga nge na Ndinga nandi?

55. (a) Na nki mambu kimvuka ya Jéhovah meswaswana na bankaka? (b) Na nki nsansa bumosi ya Batemwe ya Jéhovah kele kuluta konso inki dikanda?

56. (a) Inki mambote nge lenda baka na kuvukanaka na kimvuka ya Jéhovah? (b) Kana bampasi kubasika, inki nge tasala? (c) Sambu na nki yau kele mfunu nde nge baka lukanu ya kutambika luzingu na nge na Jéhovah?

57. (a) Na ngidika yampa, inki bangwisani yangolo bantu tavanda na yau na Nzambi? (b) Inki mambote nge lenda baka nanima?

58. Sambu na nki nge fwete kwikila nde Jéhovah ‘tasala bima yonso yampa’?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 1]

Nanima ya kutanga kamukanda yai, inki mutindu nge lenda vutula na bangyufula yai kelanda:

Na nki mpila Bible kele mukanda ya ngituka?

Inki nge melonguka sambu na Nzambi?

Yezu Kristu kele nani?

Satana Diabulu kele nani?

Sambu na nki Nzambi pesaka nswa na mambi?

Sambu na nki muntu kefwaka?

Bantu kekitukaka inki nanima ya lufwa?

Nkudulu kele nki?

Wapi mpi inki mutindu lufutumuku tasalama?

Kimfumu kele nki, mpi inki yau tasala?

Inki kele “bidimbu” “yansuka ya bima ya ntangu yai?”

Inki mutindu nge lenda diyidika na kuzinga mvula na mvula na Paladisu?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 1]

[Noti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 1]

[Bangyufula]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 2]

[Ntendula ya Bifwanisu ya lutiti 2]

Kamukanda yai basikaka na bandinga mingi sambu na kutambula na ntoto yamvimba; yau nyatamaka na Société Watch Tower

ETATS-UNIS

OSTRALIA

ANGLETERRE

ALEMANYE

BREZILIA

JAPON

ITALIA

KANADA

[Kifwanisu ya kele na lutiti 13]

[Ntendula ya Bifwanisu ya lutiti 13]

Muntu meluta bambisi na ntama

[Kifwanisu ya kele na lutiti 18]

[Ntendula ya Bifwanisu ya lutiti 18]

Yezu vandaka kiteso mosi ti muntu yakulunga Adam