Kapu ya Zole

Bantu Mefunda Mukanda ya Daniele

1, 2. Na nki mutindu mukanda ya Daniele kele bonso muntu yina bo mefunda na tribinale, mpi sambu na nki nge keyindula nde yo kele mfunu na kutadila banzikisa yina kekotila yo?

YINDULA nde nge kele na tribinale. Nge kelanda mpila bo kesambisa dikambu mosi ya nene. Bo mefunda muntu mosi sambu na luvunu. Zuzi kendima nde muntu yango kele mpenza muntu ya luvunu. Kansi, banda ntama, bantu yonso mezabaka nde yandi ke muntu mosi ya kwikama. Keti nge tazola ve kuwa mpila yandi kesamba sambu na kumonisa nde yandi mesala ve ata kima ya mbi?

² Mambu ya mutindu mosi mekuminaka mukanda ya Daniele. Nsoniki na yo kuzabanaka bonso muntu ya kwikama. Tuka ntama bantu kezitisaka mukanda yina kele ti zina na yandi. Mukanda yango ketuba nde yo kele mukanda mosi ya kyeleka, yina Daniele, profete mosi ya Ebreo yina kuzingaka na mvu-nkama ya sambanu ti ya nsambwadi ya N.T.B., kusonikaka. Badati ya sikisiki ya Biblia kemonisaka nde yandi sonikaka yo na nsungi yina kebanda na mvu 618 tii na mvu 536 ya N.T.B., mpi nde yandi manisaka yo na mvu 536. Kansi bantu kefunda mukanda yango. Ba ansiklopedi ti mikanda yankaka ya bantu kesadilaka mingi ketubaka mpi kendimaka nde mukanda ya Daniele kele mukanda mosi ya luvunu.

 3. Inki mambu mukanda mosi ketuba sambu na yina metala bukyeleka ya mukanda ya Daniele?

³ Mu mbandu, mukanda The New Encyclopædia Britannica kendima nde na ntangu ya ntama “bantu vandaka kundima nde [mukanda ya Daniele] ketubaka mambu ya kyeleka, yina kele ti bambikudulu ya kyeleka.” Kansi, mukanda yango ketuba nde, bo “sonikaka [yo] bamvula mingi na nima, na ntangu mpasi kubwilaka insi ya mvimba, disongidila ntangu Bayuda vandaka kunyokwama na luyalu ya [Ntotila ya Siria] Antiochus IV Épiphane.” Yo ketuba dyaka nde bo sonikaka mukanda ya Daniele na nsungi mosi yina kele na kati ya mvu 167 mpi 164 ya N.T.B. Yo keyika dyaka nde nsoniki ya mukanda ya Daniele ketuba ve mambu yina zolaka kusalama na ntwala, kansi yandi keta “mambu yina kusalamaka ntama na ntwala ya kubutuka na yandi, mpi yandi sonikaka yo bonso bambikudulu yina talungana na bilumbu kekwisa.”

 4. Inki ntangu ntembe sambu na mukanda ya Daniele kuyantikaka, mpi nki mambu kukumisaka yo dyaka ngolo na bamvu-nkama ya meluta?

⁴ Bangindu ya mutindu yai katukaka wapi? Ntembe sambu na mukanda ya Daniele mebanda ve bubu yai. Filozofe Porphyre muntu kuyantikaka yo na mvu-nkama ya tatu ya T.B. Bonso bantu mingi ya Kimfumu ya Roma, yandi vandaka ti boma mutindu Bukristu vandaka kuyela. Yandi sonikaka mikanda 15 sambu na kulembisa dibundu yai ya “mpa.” Mukanda na yandi ya 12 vandaka kutula ntembe na mukanda ya Daniele. Porphyre kutubaka nde Muyuda mosi muntu kusonikaka mukanda yai ya luvunu, na mvu-nkama ya zole ya N.T.B. Na mvu-nkama ya 18 ti ya 19 bankaka kubasisaka bantembe ya mutindu mosi. Sambu na bantu yina kevwezaka Biblia mpi bayina kekwikilaka kaka na mambu yina muntu lenda tendula na mayele na yandi, ata muntu mosi ve lenda tuba na ntwala mambu yina tasalama na bilumbu kekwisa. Bo kumaka kuvweza Daniele mingi kibeni. Yo yina, yo vandaka bonso nde bo mefunda Daniele ti mukanda na yandi na tribinale. Bantu ya ntembe kutubaka nde bo vandaka ti banzikisa mingi yina kendimisa nde Daniele ve muntu kusonikaka mukanda yina ntangu Bayuda kuvandaka na kimpika na Babilone, kansi muntu yankaka kusonikaka yo bamvu-nkama mingi na nima.a Mambu ya mutindu yai kukumaka mingi kibeni na mpila nde nsoniki mosi yina sosaka kukotila Daniele kusonikaka mukanda yai: Daniel dans la fosse aux critiques.

 5. Sambu na nki dyambu yina ketadila bukyeleka ya mukanda ya Daniele kele mfunu mingi?

⁵ Keti bantu yai ya ntembe kele mpenza na banzikisa yina lenda ndimisa mambu ya bo ketubaka? To keti banzikisa yonso kemonisa nde muntu ya bo kefunda keta masonga? Bamvutu na bangyufula yai ke mfunu mingi. Mambu yai yonso kele ve kaka sambu na lukumu ya mukanda yai, kansi yo ketadila mpi luzingu na beto ya bilumbu kekwisa. Kana mukanda ya Daniele kele ya luvunu, balusilu yina yo kepesa sambu na bilumbu kekwisa kele mpi ya luvunu. Kansi, kana yo ke ti bambikudulu ya kyeleka, ntembe kele ve nde nge tavanda na mpusa ya kuzaba ntendula na yo sambu na beto bubu yai. Mutindu nge mebakisa yo, bika beto tadila mwa mambu yina bo kefundila Daniele.

 6. Sambu na yina metala mambu ya kusalamaka na ntangu ya ntama, inki bo kefundilaka Daniele?

⁶ Beto baka mbandu ya mambu yina mukanda The Encyclopedia Americana ketuba sambu na kufunda mukanda ya Daniele. Yo ketuba nde “[mukanda ya Daniele] mesobaka mambu mingi ya fyotifyoti ya ketadila mambu yina kusalamaka na bansungi ya ntama [mu mbandu, disolo ya kimpika ya Bayuda na Babilone].” Keti yo ke mpenza mpidina? Bika beto tadila dyambu mosimosi na kati ya mambu tatu yina bantu ketubaka nde yo kele bifu.

DIKAMBU YA NTOTILA MOSI YINA MEZABANAKA VE

 7. (a) Sambu na nki mutindu Daniele kutubilaka Baltazare kenataka bantu ya ntembe na kuvweza Biblia? (b) Inki mambu kuzabanaka sambu na dyambu yina bo vandaka kutuba nde Baltazare vandaka ve muntu ya kyeleka?

⁷ Daniele kusonikaka nde Baltazare, “mwana” ya Nabukodonozore, vandaka ntotila na Babilone ntangu mbanza yango kubwaka. (Daniele 5:​1, 11, 18, 22, 30) Banda ntama bantu ya ntembe kesadilaka dyambu yai sambu na kufunda mukanda ya Daniele. Bo ketubaka nde zina ya Baltazare kele kaka na Biblia kansi na mikanda yankaka ve. Bantu yina kelongukaka mambu yina melutaka ketubaka nde Nabonide muntu kuyingaka Nabukodonozore, mpi nde yandi vandaka ntotila ya nsuka ya Babilone. Yo yina, na mvu 1850, Ferdinand Hitzig kutubaka nde Baltazare kuvandaka zina ya nsoniki mosi kugangaka. Keti nge kemona ve nde Hitzig kunwaninaka na kutuba? Yindula fyoti, keti kutuba nde kaka Biblia ketubila zina ya ntotila yai kele mpenza nzikisa ya kendimisa nde yandi zingaka ve, mingimingi kana beto yibuka nde na ntangu bo sonikaka Biblia mikanda ya istware vandaka ve mingi? Ata mpidina, na mvu 1854, bo zwaka bipesi fyoti ya bima ya tuma na nsi ya ntoto na mayumbu ya Ure, mbanza ya Babilone ya ntama, yina kele na sudi ya Irak bubu yai. Yo vandaka na bisono ya cunéiforme, yo vandaka mpi ti kisambu mosi. Na kisambu yango, Ntotila Nabonide kutubaka nde “Bel-sar-ussur, mwana na mono ya ntete ya bakala.” Ata bantu ya ntembe mpi kundimaka nde: Yandi yai Baltazare yango ya mukanda ya Daniele kutubilaka.

 8. Inki bima kemonisa nde mambu yina Daniele kutubaka nde Baltazare vandaka ntotila kele ya kyeleka?

⁸ Ata mpidina, ntembe na bo kusukaka ve. Muntu mosi na zina ya H. F. Talbot, kutubaka nde “yo kepesa ve ata nzikisa mosi.” Yandi tubaka nde mwana ya bo ketubila lenda vanda kamwana ya fyoti, kansi Daniele tubaka nde yandi vandaka ntotila yina vandaka kuyala. Kansi, mvula mosi kaka na nima ya kubasika ya mambu yina Talbot kutubaka, bo zwaka dyaka bitini ya matadi ya kusonika na cunéiforme, yina kutubaka nde Baltazare vandaka ti basekretere mpi baboyi na nzo na yandi. Yo ke pwelele nde, yandi vandaka ve mwana ya fyoti! Nsukansuka, bitini yankaka ya matadi kuzengaka makambu. Yo monisaka nde Nabonide kuvandaka ve na Babilone bamvula mingi. Na nsungi yango, Nabonide “bikisaka kimfumu” ya Babilone na maboko ya mwana na yandi ya ntete (Baltazare). Yo ke pwelele nde na ntangu yina, Baltazare, muntu vandaka ntotila, yandi yalaka kumosi ti tata na yandi.b

 9. (a) Kutuba ya Daniele kutubaka nde Baltazare vandaka mwana ya Nabukodonozore lenda tendula inki? (b) Sambu na nki beto ketuba nde bantu ya ntembe kukusaka na kutuba nde Daniele kutendulaka ve ata dyambu mosi ya kemonisa nde Nabonide kuzingaka?

⁹ Sambu bampusa na bo kelunganaka kaka ve, bantu ya ntembe kebokutaka nde Biblia ketubaka ve nde Baltazare vandaka mwana ya Nabonide, kansi mwana ya Nabukodonozore. Bankaka kekangamaka nde Daniele ketubaka ve ata kima mosi ya kesonga nde Nabonide kuzingaka. Kansi, kana beto tala mbote, bantembe yai yonso zole kebwa na masa. Bantu ketubaka nde Nabonide kukwelaka mwana ya Nabukodonozore. Kana mpidina, yo ketendula nde Baltazare kuvandaka ntekolo ya Nabukodonozore. Kiebreo ti Kiarameye kele ve ti ngogo ya beto lenda balula nde “nkaka ya bakala” to “ntekolo.” Bo vandaka kusadila bangogo “mwana ya mwana ya,” yina lenda tendula “ntekolo” to “mwana yina kubutukaka na dikanda ya.” (Fwanisa ti Matayo 1:⁠1.) Dyaka, mambu yina Biblia ketuba kemonisa nde beto lenda binga Baltazare nde mwana ya Nabonide. Ntangu Baltazare vandaka kutekita sambu na bisono yina diboko mosi kusonikaka na kibaka, ntotila yai ya kuvidisaka kivuvu kutubaka nde yandi tapesa kisika ya tatu ya kimfumu na yandi na konso muntu yina tatendula yo. (Daniele 5:⁠7) Sambu na nki ntotila kutubaka nde yandi tapesa kisika ya tatu ya kimfumu na yandi kansi ya zole ve? Yo ketendula nde bantu kuvandaka dezia na bisika yina zole. Disongidila, Nabonide vandaka na kisika ya ntete, ebuna mwana na yandi Baltazare na kisika ya zole.

10. Sambu na nki disolo ya Daniele ya kimfumu ya Babilone ketubila mambu mingi kuluta yina ya bantu ya istware?

¹⁰ Mutindu Daniele ketanga zina ya Baltazare na mukanda na yandi ketendula ve nde yandi “mezaba ve na sikisiki yonso” masolo ya ntama. Na kutuba ya mbote, ata Daniele kusonikaka ve masolo ya ntama ya Babilone, yandi ketubila beto mambu mingi ya kusalamaka na kimfumu na yo kuluta yina bantu ya mayele ya istware bonso Hérodote, Xénophon, ti Bérose kusonikaka. Sambu na nki Daniele kukaka kusonika mambu mingi yina bantu yai ya mayele kuzabaka ve? Sambu yandi zingaka na Babilone. Mukanda na yandi kemonisa nde yandi monaka mpenza mambu ya yandi sonikaka. Bo sonikaka yo ve na muntu mosi ya luvunu yina kuzingaka bamvu-nkama mingi na nima.

DARIUSI MUNTU YA MEDIA KUVANDAKA NANI?

11. Na kutuba ya Daniele, Dariusi muntu ya Media kuvandaka nani, mpi nki mukanda mosi ketuba sambu na yandi?

¹¹ Daniele ketuba nde “Dariusi, ntotila ya nsi ya Media,” yantikaka kuyala ntangu Babilone kubwaka. (Daniele 6:⁠1) Bantu mezwaka ntete ve zina ya Dariusi, muntu ya Media, na mikanda ya inza to na bima yina bo mezwaka na nsi ya ntoto. Yo yina, mukanda The New Encyclopædia Britannica ketuba nde Dariusi “kele ve muntu ya kyeleka.”

12. (a) Sambu na nki bantu ya ntembe fwete sosa kubakisa mambu na mudindu na kisika ya kutuba nde Dariusi muntu ya Media kuvandaka ve muntu ya kyeleka? (b) Zina yankaka ya Dariusi muntu ya Media nani, mpi nki nzikisa kendimisa beto dyambu yango?

¹² Bantu yankaka ya melongukaka kemonisaka mayele mingi. Kele ti ntangu mosi, bantu ya ntembe vandaka kutuba ntete nde Baltazare mpi vandaka “muntu ya kyeleka ve.” Kansi, kilumbu kele yo tazabana nde Dariusi kuvandaka muntu ya kyeleka. Nkutu tumatadi yina kele na cunéiforme memonisaka nde Sirusi muntu ya Persia kukumaka ve “ntotila na Babilone” mbala mosi na nima ya kubotula yo. Muntu mosi ya kesalaka bansosa ketuba nde: “Muntu bakaka titre ya ‘Ntotila ya Babilone’ vandaka kusala na nsi ya kiyeka ya Sirusi, kansi Sirusi yandi mosi ve.” Keti zina ya Dariusi vandaka zina ya kimfumu, to titre, ya mfumu mosi ya ngolo ya Media yina bo bikilaka kiyeka ya kuyala na Babilone? Bantu yankaka keyindulaka nde zina ya Dariusi yankaka vandaka Gubaru. Sirusi kutulaka Gubaru guvernere ya Babilone, mpi mambu ya bantu ya inza mesonikaka kendimisa nde muntu yai kuyalaka ti kiyeka ya nene mpenza. Ditadi mosi ya cunéiforme ketuba nde Gubaru vandaka kutula bilandi ya baguvernere na Babilone. Kansi kima ya mfunu kele yina Daniele tubaka nde Dariusi kutulaka baguvernere 120 na kimfumu ya Babilone.​—⁠Daniele 6:⁠2.

13. Sambu na nki kikuma kibeni zina ya Dariusi muntu ya Media kuvandaka kaka na mukanda ya Daniele kansi na mikanda ya inza ve?

¹³ Mbala yankaka na bilumbu kekwisa, bo lenda zwa banzikisa yankaka yina tatendula mbotembote mambu yina metala ntotila yai. Ata beto zwa banzikisa yango to ve, beto lenda tuba ve nde Dariusi vandaka “muntu ya kyeleka ve” kaka sambu bantu ya mayele mezwaka ve zina na yandi na bima ya ntama to nde mukanda ya Daniele kekusaka. Yo kele mpenza mayele na kutadila mukanda yai bonso disolo ya muntu yina kumonaka na meso mambu ya yandi sonikaka. Yo yina, yandi tubilaka ata mambu ya fyotifyoti yina mikanda ya ntama ya inza ketubilaka ve.

KIMFUMU YA YOYAKIMI

14. Sambu na nki beto lenda tuba nde mambu yina Daniele kusonikaka sambu na bamvula ya luyalu ya Ntotila Yoyakimi meswaswana ve ti ya Yeremia?

¹⁴ Daniele 1:1 ketuba nde: “Ntangu Yoyakimi me lungisa bamvula tatu na kimfumu na yandi na ntoto ya Yuda, ntotila Nabukodonozore ya nsi ya Babilone kwisaka kunwanisa bwala Yeruzalemi; yandi ziungaka bwala.” Bantu ya ntembe ketubaka nde verse yai kele na kifu sambu yo kewakana ve ti Yeremia, yina kutubaka nde mvula ya iya ya luyalu ya Yoyakimi vandaka mvula ya ntete ya luyalu ya Nabukodonozore. (Yeremia 25:1; 46:⁠2) Keti mambu ya Daniele kutubaka kewakana ve ti yina ya Yeremia? Bansangu mingi ya beto mezwaka kesadisa beto na kubakisa mbotembote dyambu yango. Ntangu Farao Neko kutulaka ntete Yoyakimi ntotila na Yeruzalemi na mvu 628 ya N.T.B., Yoyakimi vandaka kaka bonso mpika ya mfumu yina ya Ezipte. Yandi salaka mutindu yina bamvula tatu na ntwala nde Nabukodonozore kuyinga tata na yandi na kiti ya kimfumu ya Babilone na mvu 624 ya N.T.B. Ntama mingi ve (na mvu 620 ya N.T.B.), Nabukodonozore kubotulaka Yuda mpi yandi kumisaka dyaka Yoyakimi ntotila yina zolaka kulanda kaka bansiku ya mfumu ya Babilone. (2 Bantotila 23:34; 24:⁠1) Sambu na Bayuda yina vandaka na Babilone, “mvula ya tatu” ya luyalu ya Yoyakimi vandaka mvula ya tatu ya luyalu na yandi bonso ntotila yina keyala na lutwadisu ya kimfumu ya Babilone. Daniele kusonikaka disolo na yandi ti ngindu yai na ntu. Kansi Yeremia kusonikaka yo ti ngindu ya Bayuda yina vandaka kuzinga na Yeruzalemi. Yo yina yandi tubaka bonso nde kimfumu ya Yoyakimi kuyantikaka ntangu Farao Neko kutulaka yandi ntotila.

15. Sambu na nki kusadila dati yina kele na Daniele 1:1 sambu na kuvweza mukanda na yandi kele mpamba?

¹⁵ Na kutuba ya mbote, luswaswanu yai yonso ya bantu kezolaka kumonisa kendimisa beto mpenza nde Daniele kusonikaka mukanda na yandi na Babilone ntangu yandi vandaka kisika mosi ti Bayuda yina vandaka na kimpika. Kansi, kele ti dyambu yankaka ya kebedisa bantu ya ntembe yina kefundaka mukanda ya Daniele. Beto vila ve nde nsoniki ya mukanda ya Daniele kuvandaka kibeni ti mukanda ya Yeremia mpi nde yandi sadilaka yo ntangu yandi sonikaka mukanda na yandi. (Daniele 9:⁠2) Kana yandi vandaka muntu ya luvunu, mutindu bantu ya ntembe ketubaka, keti yandi zolaka kundima kubalula mambu ya mukanda ya Yeremia yina bantu vandaka kuzitisa mingi, mpi kaka na verse ya ntete ya mukanda na yandi? Ata fyoti ve!

BANSANGU YINA KELONGA BETO MAMBU MINGI

16, 17. Inki mutindu bima yina bo zwaka na nsi ya ntoto mendimisaka bukyeleka ya mambu yina Daniele kutubaka sambu na (a) kiteki yina Nabukodonozore kutedimisaka sambu bantu na yandi yonso kusambila yo? (b) lulendo ya Nabukodonozore sambu na banzo ti bima yina yandi tungaka na Babilone?

¹⁶ Beto bika mambu ya mbi, beto tubila ntangu yai ya mbote. Beto tadila mambu yankaka ya fyotifyoti ya kele na mukanda ya Daniele yina kemonisa nde nsoniki na yo kuzabaka mbote mambu yina vandaka kusalama na ntangu yina yandi sonikaka yo.

¹⁷ Daniele kutubilaka nkutu mambu ya fyotifyoti yina vandaka kusalama na Babilone ya ntama. Yo kendimisa beto mpenza bukyeleka ya masolo na yandi. Mu mbandu, Daniele 3:​1-6 ketuba nde Nabukodonozore kutedimisaka kiteki mosi ya nene mpi ya nda sambu bantu yonso kusambila yo. Ba arkeologe kuzwaka banzikisa yankaka ya kumonisaka nde mfumu yai ya Babilone vandaka kusosa kukotisa bantu na yandi na mambu ya insi mpi ya lusambu na bo. Daniele kutubaka mpi nde Nabukodonozore kudisikisaka sambu na banzo yina yandi tungaka. (Daniele 4:30) Yo lombaka kukinga tii na ntangu na beto sambu ba arkeologe kuzwa bima yina kundimisaka bo nde ya kyeleka Nabukodonozore muntu kutungaka banzo ti bima mingi yina kuvandaka na Babilone. Lulendo na yandi kulutanaka na mpila nde yandi sonikaka zina na yandi na konso briki! Bantu yina ketulaka ntembe na mukanda ya Daniele lenda tendula ve nki mutindu muntu yina kuzingaka na ntangu ya ba Makabe (banda na mvu 167-63 ya N.T.B.) kuzabaka bisalu ya banzo yai yonso ya yandi tungaka bamvu-nkama iya na nima mpi bamvula mingi na ntwala nde ba arkeologe kundima yo.

18. Inki mutindu mambu yina Daniele kutubaka sambu na yina metala ndola yina bo vandaka kupesa bantu na luyalu ya Babilone mpi ya Persia kendimisa busikisiki ya mukanda na yandi?

¹⁸ Mukanda ya Daniele kemonisa mpi luswaswanu ya nene yina vandaka na kati ya nsiku ya bantu ya Babilone ti ya Medo-Persia. Mu mbandu, nsiku ya Babilone kuzengaka nde bo losa banduku ya Daniele tatu na dibulu ya tiya sambu bo lemfukaka ve na nsiku ya ntotila. Bamvula mingi na nima, bo losaka Daniele na dibulu ya bantambu sambu yandi buyaka kulemfuka na nsiku mosi ya insi ya Persia yina vandaka kuwakana ve ti kansansa na yandi. (Daniele 3:6; 6:​7-9) Bantu yankaka ketubaka nde disolo ya dibulu ya tiya ke ya luvunu. Kansi ba arkeologe mezwaka mukanda mosi ya ntama ya bantu ya Babilone yina ketubilaka ndola yai pwelele. Kansi, sambu na bantu ya Media ti Persia, tiya vandaka kima mosi ya santu. Yo yina bo vandaka kupesa bantu bandola ya mutindu yankaka. Yo yina, mpila ya kuyituka kele ve na kumona nde bo vandaka kusadila dibulu ya bantambu.

19. Inki luswaswanu ya metala bansiku ya Babilone ti ya Medo-Persia mukanda ya Daniele ketendula pwelele?

¹⁹ Tala dyambu yankaka ya kuswaswanaka. Daniele kemonisa nde Nabukodonozore kuvandaka ti nswa ya kupesa bansiku mpi kubalula yo na luzolo na yandi. Kansi, Dariusi lendaka ve kubalula ‘nsiku ya bantu ya Media ti ya Persia,’ ata nkutu yina yandi mosi kutulaka! (Daniele 2:​5, 6, 24, 46-49; 3:​10, 11, 29; 6:​12-16) John C. Whitcomb, muntu ya kelongukaka istware, kusonikaka nde: “Masolo ya ntama kendimisa luswaswanu yina kuvandaka na kati ya Babilone, kisika ntotila vandaka na zulu ya bansiku, ti na Medo-Persia, kisika ntotila kuvandaka na nsi ya bansiku.”

20. Inki mambu ya metala feti ya Baltazare kusalaka kendimisa beto nde Daniele kuzabaka mbotembote bikalulu ya bantu ya Babilone?

²⁰ Disolo ya kebenda dikebi ya feti ya Baltazare yina kele na Daniele kapu 5 ketubila mambu mingi ya mfunu. Yo kemonana nde, feti yango kuyantikaka ti kudya na kyese yonso mpi bo nwaka malafu mingi, sambu bo ketubila malafu mbala mingi. (Daniele 5:​1, 2, 4) Na kutuba ya mbote, bifwanisu ya bafeti yango kemonisaka kaka bantu kenwa malafu. Yo ke pwelele nde malafu vandaka mfunu mingi na bafeti ya mutindu yina. Daniele kutubaka mpi nde bankento vandaka na feti yango, disongidila, bankento ya zole ya ntotila ti bamakangu na yandi. (Daniele 5:​3, 23) Bima yina ba arkeologe mezwaka kendimisa beto nde bantu ya Babilone vandaka ti kikalulu yai. Bayuda ti Bagreki yina kuzingaka na bilumbu ya ba Makabe, vandaka kuzola ve nde bankento kusala feti kumosi ti babakala. Ziku yo yina kusalaka nde bambalula ya ntete ya Kigreki ya la Septante yina kubalulaka mukanda ya Daniele kutubilaka ve bankento.c Kansi, bantu ya ntembe ketubaka nde nsoniki ya mukanda yai kuzingaka na ntangu yina nsiku ya bambuta ya Bagreki kuvandaka kaka ngolo, mpi mbala yankaka kele na ntangu yango yina bo salaka mbalula ya la Septante !

21. Inki ntendula ya mayele kendimisa beto nde Daniele kuzabaka mbotembote luzingu ya Babilone na bilumbu ya kimpika?

²¹ Kana beto tadila mambu yai yonso, yo ke mpasi na kundima mambu yina mukanda Britannica ketuba, nde nsoniki ya mukanda ya Daniele “kuzabaka ve mbotembote” mambu yina vandaka kusalama na ntangu Bayuda vandaka na kimpika na Babilone. Inki mutindu muntu ya luvunu yina kuzingaka na nima ya bamvu-nkama kuzabaka mbotembote mambu yina vandaka kuluta na luzingu ya ntama ya Babilone ti ya Persia? Kuvila mpi ve nde bimfumu yai yonso kufwaka ntama kibeni na ntwala ya mvu-nkama ya zole ya N.T.B. Ntembe kele ve nde na ntangu yina ba arkeologe kuvandaka ve. Bayuda ya ntangu yina mpi vandaka kudipesa ve na kuzaba bikalulu to luzingu ya bantu ya bansi yankaka. Kaka profete Daniele, muntu kumonaka mambu yina kulutaka na ntangu yina, muntu kusonikaka mukanda yai ya ke ti zina na yandi.

KETI BANZIKISA YANKAKA KENDIMISA NDE MUKANDA YA DANIELE KE YA LUVUNU?

22. Inki bantu ya ntembe ketubaka sambu na kisika yina bo metulaka mukanda ya Daniele na Masonuku ya Kiebreo?

²² Mosi na kati ya mambu yina bantu kesadilaka mbala mingi sambu na kumonisa nde mukanda ya Daniele kele ya luvunu, kele kisika na yo na Masonuku ya Kiebreo. Ba Rabi ya ntangu ya ntama kukabisaka mikanda ya Masonuku ya Kiebreo na bitini tatu: Bansiku, Bambikudulu, ti Masonama. Bo tulaka mukanda ya Daniele na kitini ya Masonama, kansi ya Bambikudulu ve. Na ngindu ya bantu ya ntembe, bo ketubaka nde, mukanda yai kuvandaka ve ntangu bo vukisaka mikanda ya baprofete yankaka. Bo metulaka yo na kitini ya Masonama sambu bo vukisaka mikanda yai na nima.

23. Bayuda ya ntangu ya ntama vandaka kubaka mukanda ya Daniele nki mutindu, mpi nki mutindu beto mezaba yo?

²³ Ata mpidina, bantu ya mayele kendimaka ve nde ba Rabi kukabisaka mikanda yango na sikisiki kibeni to nde bo katulaka mukanda ya Daniele na kitini ya mikanda ya Bambikudulu. Kansi, ata ba Rabi kutulaka yo na kitini ya Masonama, keti yo kele mpenza nzikisa ya kendimisa nde bo sonikaka mukanda yango na nima? Ve. Bantu mingi ya mayele yina mezabanaka mingi mepesaka mwa bangindu yina kupusaka ba Rabi na kukatula mukanda ya Daniele na kitini ya Bambikudulu. Mu mbandu, ziku bo salaka yo sambu yo vandaka kutungulula mambi na bo, to sambu bo vandaka kumona nde Daniele meswaswana ti baprofete yankaka sambu yandi salaka kisalu ya leta na insi ya nzenza. Yo vanda mpidina to ve, kima ya mfunu kele yai: Bayuda ya ntama vandaka kuzitisa mingi mukanda ya Daniele mpi kundima nde yo ke na kati ya mikanda ya Masonuku ya Kiebreo. Dyaka, banzikisa yonso kemonisa nde bo manisaka kuvukisa mikanda ya Masonuku ya Kiebreo ntama kibeni na ntwala ya mvu-nkama ya zole ya N.T.B. Na nima ya nsungi yai, bo vandaka kubuya na kuyika mikanda yankaka, ata mwa mikanda yankaka ya bo sonikaka na mvu-nkama ya zole ya N.T.B.

24. Inki mutindu bantu ya ntembe kusadilaka mukanda ya Siraki sambu na kubuya mukanda ya Daniele, mpi nki kesonga nde ngindu na bo kele ya luvunu?

²⁴ Kaka sambu na kubuya mukanda yai, bantu ya ntembe kusadilaka mukanda mosi na kati ya mikanda yina kusonamaka na nima sambu na kumonisa nde mukanda ya Daniele mpi kekusaka. Penepene na mvu 180 ya N.T.B., Jésus Ben Siraki kusonikaka mukanda ya Siraki (Ecclésiastique) yina kele ya kupemama ve. Bantu ya ntembe ketubaka nde zina ya Daniele kele ve na lisiti ya nda ya bantu ya lunungu yina ke na kati ya mukanda yai. Bo ketubaka nde yo fwete vanda nde Daniele kuzabanaka ve na ntangu yina. Bantendudi mingi ya Biblia kendimaka dibanza yai. Kansi, yindula fyoti: Kaka lisiti yina mosi kele ve ti zina ya Esdrasi ti ya Mardoke (bo yonso zole kuvandaka bantu ya nene na meso ya Bayuda yina kuzingaka na nima ya kimpika). Yo kele mpi ve ti zina ya ntotila ya mbote Yozafati. Dyaka, na kati ya bazuzi yonso, yo ketanga kaka zina ya Samuele.d Keti beto lenda tuba nde bantu yai kuzingaka ve kaka sambu bazina na bo kele ve na mukanda yai ya kele ve ti bazina ya bantu yonso, mpi nkutu ya Masonuku ya Kiebreo kendimaka ve? Dibanza yai kele ve ya mayele.

BANZIKISA YINA KEKOTILA MUKANDA YA DANIELE

25. (a) Inki mutindu Josèphe kumonisaka nde mukanda ya Daniele kele ya kyeleka? (b) Na nki mutindu mambu yina Josèphe kutubaka sambu na Alesandre ya Nene mpi mukanda ya Daniele kewakana ti mambu ya melutaka ntama ya bantu mezabaka? (Tala noti ya zole na nsi ya lutiti.) (c) Inki mutindu banzikisa ya bandinga kendimisa bukyeleka ya mukanda ya Daniele? (Tala lutiti 26.)

²⁵ Bika beto tubila dyaka mambu yina kekotila mukanda ya Daniele. Bantu ketubaka nde ata mukanda mosi ve ya Masonuku ya Kiebreo meluta ya Daniele na banzikisa yina kemonisaka bukyeleka na yo. Mu mbandu, Josèphe, muntu mosi ya nene ya melongukaka masolo ya ntama ya Bayuda, kendimaka nde mukanda yai kele ya kyeleka. Yandi ketuba nde ntangu Alesandre ya Nene vandaka kunwanisa insi ya Persia na mvu-nkama ya iya ya N.T.B., yandi kwisaka na Yeruzalemi, kisika banganga-Nzambi kusongaka yandi kopi mosi ya mukanda ya Daniele. Alesandre kutubaka nde bangogo ya mbikudulu ya Daniele yina bo songaka yandi vandaka kutubila mvita na yandi ti bantu ya Persia.e Mambu yai kusalamaka kiteso ya mvu-nkama mosi ti ndambu na ntwala nde bantu ya ntembe kuyantika kutuba nde mukanda ya Daniele kele ya “luvunu.” Yo ke pwelele nde bo vwezaka Josèphe sambu na mambu yai ya yandi tubaka. Bo kevwezaka yandi dyaka sambu yandi tubaka nde bambikudulu yankaka ya mukanda ya Daniele melunganaka. Ata mpidina, Joseph D. Wilson, muntu mosi ya kelongukaka istware, kutubaka nde: “Ziku [Josèphe] kuzabaka mambu mingi na dyambu yai kuluta bantu ya ntembe yonso ya inza.”

26. Inki mutindu Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa kendimisa bukyeleka ya mukanda ya Daniele?

²⁶ Bukyeleka ya mukanda ya Daniele kumonanaka dyaka pwelele ntangu bo zwaka Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa na insi ya Izraele, na kati ya matadi ya nene ya Qumran. Kima ya kuyituka kele nde na kati ya bima yina bo zwaka na mvu 1952, mingi kuvandaka barulo ya mvimba ti bitini ya mukanda ya Daniele. Bo monaka nde rulo ya kuluta ntama bo sonikaka yo na nsuka ya mvu-nkama ya zole ya N.T.B. Dezia na ntangu yina, mukanda ya Daniele kuzabanaka mbote mpenza mpi bantu vandaka kuzitisa yo. Mukanda The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible ketuba nde: “Beto fwete tuba dyaka ve nde bo sonikaka mukanda ya Daniele na ntangu ya ba Makabe. Sambu ntangu zolaka kuvanda mingi ve nde bo sonika mukanda yango mpi bo basisa bakopi na yo yina kele na biblioteke ya kadibundu ya ba Makabe.”

27. Inki nzikisa ya ntama kibeni kendimisa beto nde Daniele kuvandaka muntu ya kyeleka yina kuzabanaka mbote na ntangu Bayuda vandaka na kimpika na Babilone?

²⁷ Kansi, kele ti nzikisa mosi ya ntama kibeni mpi ya mefwana mpenza kutudila ntima yina kendimisa bukyeleka ya mukanda ya Daniele. Nzikisa yango kele profete Ezekiele yina kuzingaka nsungi mosi ti Daniele. Yandi vandaka mpi profete ntangu Bayuda vandaka na kimpika na Babilone. Mukanda na yandi ketanga zina ya Daniele mbala mingi. (Ezekiele 14:​14, 20; 28:⁠3) Baverse yai kendimisa beto nde ata na ntangu yandi vandaka na luzingu, na mvu-nkama ya sambanu ya N.T.B, Daniele kuzabanaka bonso muntu ya lunungu mpi ya mayele, yina mefwana nde bo tanga yandi kumosi ti bantu yankaka yina vandaka kubanga Nzambi bonso Noa ti Yobi.

MBANGI YA KULUTA NENE

28, 29. (a) Inki nzikisa ya kuluta nene kendimisa nde mukanda ya Daniele kele ya kyeleka? (b) Sambu na nki beto fwete ndima mambu yina Yezu kutubaka?

²⁸ Kansi, sambu na kusukisa, bika beto tubila mbangi yina meluta bambangi yonso yina kendimisa beto bukyeleka ya mukanda ya Daniele. Mbangi yango kele Yezu Kristu. Ntangu yandi tubilaka bilumbu ya nsuka, Yezu kutubilaka “profete Daniele” ti mbikudulu na yandi mosi.​—⁠Matayo 24:15; Daniele 11:31; 12:⁠11.

²⁹ Kana mukanda ya Daniele kusonamaka mpenza na bilumbu ya ba Makabe mutindu bantu ya ntembe ketubaka, beto fwete sosa dibanza yina ke ya kyeleka na kati ya mambu yai zole: Yezu kukusamaka na mambu ya luvunu yina ke na mukanda ya Daniele to yandi tubaka ve mambu yina Matayo ketanga. Na kati ya bangindu yai zole, ata mosi ve kele ya kyeleka. Kana beto ndima ve Evanzile ya Matayo, inki mutindu beto lenda ndima bitini yankaka ya Biblia? Kana beto katula bansa yina, inki bangogo dyaka beto tandima na Masonuku ya Santu? Ntumwa Polo kusonikaka nde: “Bo sonikaka Mukanda ya Nzambi yonso na ngolo na yandi; mambu yonso kele na kati yo kele mfunu sambu na kulonga, . . . sambu na kusungika bifu.” (2 Timoteo 3:16) Yo yina, kana Daniele vandaka muntu ya luvunu, tuba nde Polo mpi kuvandaka muntu ya luvunu! Keti Yezu kukusamaka? Ata fyoti ve. Yandi vandaka na zulu ntangu Daniele kusonikaka mukanda na yandi. Nkutu Yezu kutubaka nde: “Ntangu Abrahami vandaka me butuka ntete ve, mono [vandaka].” (Yoane 8:58) Na kati ya bantu yonso yina mezingaka na ntoto, kaka Yezu mefwana na kupesa beto mvutu sambu na yina metala bukyeleka ya mukanda ya Daniele. Kansi yo kelomba ve nde beto yula. Mutindu beto monaka yo dezia, kimbangi na yandi kele pwelele mpenza.

30. Inki mutindu Yezu kumonisaka dyaka bukyeleka ya mukanda ya Daniele?

³⁰ Yezu kumonisaka dyaka bukyeleka ya mukanda ya Daniele na ntangu yandi bakaka mbotika. Na ntangu yina, yandi kumaka Mesia, mpi yandi lungisaka mbikudulu ya Daniele ya bamposo 69 ya bamvula. (Daniele 9:​25, 26; tala kapu ya 11 ya mukanda yai.) Ata bantu ketubaka nde mukanda yai kusonamaka ve ntangu Daniele vandaka na luzingu, yo kele kyeleka nde nsoniki na yo kuzabaka mambu yina tasalama na bilumbu kekwisa bamvula 200 na ntwala. Yo ke pwelele nde Nzambi zolaka kupesa ve nswa nde muntu mosi ya luvunu kutuba bambikudulu ya kyeleka ti zina ya luvunu. Ve, bantu yina kele ya kwikama na Nzambi kendimaka kimbangi ya Yezu na ntima mosi. Kana bantu yonso ya mayele mpi ya ntembe ya inza ya mvimba zolaka kuvukana kisika mosi sambu na kumonisa nde mukanda ya Daniele kele ya luvunu, kimbangi ya Yezu zolaka kubwisa bo, sambu yandi kele “temwe ya [kwikama mpi ya, NW] kieleka.”​—⁠Kusonga 3:⁠14.

31. Sambu na nki bantu ya ntembe mingi kendimaka kaka ve bukyeleka ya mukanda ya Daniele?

³¹ Sambu na bantu mingi ya ntembe, ata kimbangi ya Yezu mefwana ve. Na nima ya kutadila disolo yai na mudindu, nge lenda kudiyula kana nki banzikisa lenda ndimisa dyaka bantu yai. Profesere mosi ya iniversite ya Oxford kusonikaka nde: “Kupesa bamvutu mpamba na ntembe yina bantu ketula lenda nata ve ata na kima mosi kana bantu kekangamaka na ngindu ya bo vandaka na yo ntete nde: ‘Bambikudulu ya mekatukaka na kisina yankaka ya meluta bantu kevandaka ve.’ ” Yo yina, bangindu na bo kekangaka bo meso. Kansi yo kele ngindu na bo mpi yo metala bo sambu bo tabaka ata kima mosi ve.

32. Inki mambu beto talonguka na mukanda ya Daniele?

³² Ebuna nge? Kana nge kemona nde ata kikuma mosi ya kyeleka kele ve ya kebuyisa nge na kundima bukyeleka ya mukanda ya Daniele, yilama na kusala nzyetolo mosi ya kyese yina tasadisa nge na kuzaba mambu mingi. Nge tasepela ti masolo mpi bambikudulu ya kitoko yina kele na mukanda ya Daniele. Kima ya kuluta mfunu kele nde, nge tamona nde lukwikilu na nge takuma ngolo na nima ya kutadila kapu mosi-mosi. Nge tatuba ve ata kilumbu mosi nde nge vidisaka ntangu na nge na kutula dikebi na mbikudulu ya Daniele!

[Banoti na nsi ya lutiti]]

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Bantu kefundaka mukanda ya Daniele nde inki?

• Sambu na nki mambu yina bantu ya ntembe kefundilaka mukanda ya Daniele kele ve ya kyeleka?

• Inki banzikisa kendimisa nde mambu yina kele na mukanda ya Daniele kele ya kyeleka?

• Inki nzikisa ya kuluta nene kendimisa beto nde mukanda ya Daniele kele kibeni ya kyeleka?

[Lupangu ya kele na lutiti 26]

Dyambu ya Metala Ndinga

KISALU ya kusonika mukanda ya Daniele kusukaka penepene na mvu 536 ya N.T.B. Yandi sonikaka yo na Kiebreo ti na Kiarameye, kansi, yo ke mpi ti mwa bangogo ya Kigreki ti ya Kipersia. Kuvukisa bandinga mutindu yai mesalamaka ve na mikanda mingi, kansi yo ketendula ve nde yo mesalamaka kaka na mukanda yai. Sambu bo sonikaka mukanda ya Esdrasi mpi na Kiebreo ti na Kiarameye. Ata mpidina, bantu yankaka ya ntembe ketubaka nde muntu kusonikaka mukanda ya Daniele kusadilaka bandinga yai na mutindu mosi yina kendimisa nde yandi sonikaka yo na nima ya mvu 536 ya N.T.B. Muntu mosi ya ntembe ya mezabanaka mingi kutubaka nde bangogo ya Kigreki yina ke na mukanda ya Daniele kele kidimbu ya kepusa beto na kutuba nde bo sonikaka yo na nima. Yandi ketuba dyaka nde, mutindu bo sonikaka yo na Kiebreo kendimisa mpenza dibanza yai, ebuna Kiarameye kepesa nzila na kundima nde bo sonikaka yo na nima, nkutu na dati mosi ya kele ve ntama mingi ti mvu-nkama ya zole ya N.T.B.

Kansi, bantu ya mayele yonso ve ya kelongukaka bandinga kendimaka dibanza yai. Bankaka na kati na bo ketubaka nde Kiebreo yina kele na mukanda ya Daniele kele kiteso mosi ti yina ke na Ezekiele ti na Esdrasi, mpi nde yo mefwanana ve ti yina ke na mikanda ya kukonda kupemama bonso ya Siraki. Sambu na yina metala Kiarameye yina Daniele kusadilaka, beto tadila mikanda zole yina bo zwaka na kati ya Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa. Yonso zole ke na Kiarameye mpi bo sonikaka yo na mvu-nkama ya ntete ti ya zole ya N.T.B., ntama mingi ve na nima ya ntangu yina bantu keyindulaka nde bo sonikaka mukanda ya Daniele. Kansi bantu ya mayele memonaka luswaswanu ya nene na kati ya Kiarameye yina ke na mikanda yina ti yina ke na mukanda ya Daniele. Yo yina, bantu mingi kendimaka nde bo sonikaka mukanda ya Daniele bamvu-nkama mingi na ntwala ya ntangu yina bantu ya ntembe ketubaka.

Inki beto lenda tuba sambu na bangogo ya Kigreki “yina bantu ketudilaka ntembe” yina kele na mukanda ya Daniele? Bantu mebakisaka nde mingi na kati ya bangogo yango kele na Kipersia, kansi na Kigreki ve! Bangogo ya bantu keyindulaka nde yo kele na Kigreki kele bazina ya bisadilu tatu mpamba ya miziki. Keti bangogo tatu yai kepusa beto mpenza na kutuba nde bo sonikaka mukanda ya Daniele bamvu mingi na nima? Ve. Ba arkeologe kumonaka nde bikalulu ya Bagreki kuvandaka dezia ti bupusi bamvu-nkama mingi na ntwala nde Grese kukuma ngolo ya inza. Dyaka, kana bo sonikaka mukanda ya Daniele na mvu-nkama ya zole ya N.T.B. ntangu bikalulu mpi ndinga ya bantu ya Grese kuzabanaka mingi, keti yo zolaka kuvanda ti bangogo ya Kigreki tatu mpamba? Ve. Yo zolaka kuvanda ti bangogo ya Kigreki mingi kibeni. Yo yina, nzikisa ya ndinga yina ke na mukanda ya Daniele kendimisa beto bukyeleka ya mukanda yai.

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti

12]

[Bifwanisu ya kele na lutiti 20]

(Na zulu) Bisono yai kesonga mutindu Nabukodonozore vandaka kudisikisa sambu na banzo ya yandi tungaka

(Na nsi) Ditadi yai ya bo bakaka na tempelo ya Babilone kele ti zina ya Ntotila Nabonide ti ya mwana na yandi Baltazare

[Kifwanisu ya kele na lutiti 21]

Ditadi ya Nabonide ya kemonisa nde basoda ya Sirusi kukotaka na Babilone kukonda kunwana

[Bifwanisu ya kele na lutiti 22]

(Na diboko ya kitata) “Disolo ya Nabonide” ketuba nde Nabonide kupesaka kimfumu na mwana na yandi ya ntete ya bakala

(Na diboko ya kimama) Disolo ya Babilone yina kemonisa mutindu Nabukodonozore kubotulaka insi ya Yuda