Kapu ya Uvwa

Nani Tayala Inza?

1-3. Tendula ndosi mpi bambona-meso yina Daniele kumonaka na mvu ya ntete ya luyalu ya Baltazare.

MBIKUDULU ya kitoko ya Daniele kevutula beto na mvula ya ntete ya luyalu ya Baltazare, Ntotila ya Babilone. Daniele kusalaka bamvula mingi na kimpika na Babilone, kansi yandi bebisaka ve ata fyoti kwikama na yandi na Yehowa. Ntangu yandi lungisaka bamvula 70, profete yai ya kwikama kumonaka “ndosi mpi bambona-meso ya ntu na yandi ntangu yandi lalaka.” (NW) Ebuna, bambona-meso yango kupesaka yandi boma mpenza!​—⁠Daniele 7:​1, 15.

² Daniele kutubaka nde: “[Tala!] Mupepe vandaka kukatuka na bandambu yonso iya na ntoto, yo vandaka kwisa kubula ngolo na zulu ya nzadi-mungwa. Mono monaka bambisi iya ya nene ke basika na masa, konso mbisi mutindu ya nkaka.” Bambisi yango vandaka kuyitukisa mpenza! Ya ntete vandaka ntambu ti mapapu, mpi ya zole vandaka bonso urse. Na nima nkoi yina vandaka ti mapapu iya mpi ba ntu iya kubasikaka! Mbisi ya iya ya kuvandaka mutindu yankaka mpi ngolo mingi, vandaka ti meno ya kibende mpi bibongo kumi. Na kati ya bibongo kumi yina kubasikaka kakibongo mosi ya “fioti” yina vandaka ‘ti meso bonso ya muntu’ mpi ti ‘munoko yina vandaka kutuba mambu ya nene.’​—⁠Daniele 7:​2-8.

³ Bambona-meso yina Daniele kumonaka na nima vandaka kusalama na zulu. Nkuluntu ya Bilumbu vandaka na kiti ya kimfumu na nkembo yonso bonso Zuzi na Tribinale ya zulu. “Bantu bamile na bamile vandaka kusadila yandi, bantu ya nkaka mingi-mingi mpenza me telama na ntwala na yandi.” Yandi sambisaka bambisi, katulaka bo biyeka mpi yandi fwaka mbisi ya iya. Yandi pesaka kiyeka ya kimakulu na “[muntu yina vandaka bonso mwana ya muntu, NW]” sambu yandi yala “bantu yonso ya nsi-ntoto ata bo kele nki dikanda to nki ndinga.”​—⁠Daniele 7:​9-14.

 4. (a) Na nani Daniele kuyulaka ntendula ya kyeleka ya mambu ya yandi monaka? (b) Sambu na nki mambu yina Daniele kumonaka mpi kuwaka na mpimpa yina ke mfunu sambu na beto?

⁴ Daniele ketuba nde: “Mambu yina ya mono monaka na mbona-meso yo pesaka mono boma, mono kumaka kisakasaka mpenza.” Yo yina yandi yulaka wanzyo “disongidila ya mambu yina yonso.” Ebuna wanzyo ‘tendudilaka yandi yo.’ (Daniele 7:​15-28) Mambu Daniele kumonaka mpi kuwaka na mpimpa yina ke mfunu mingi sambu na beto, sambu yo tubilaka mambu yina tabwa na inza na bilumbu kekwisa tii na ntangu na beto, ntangu bo tapesa “muntu yina vandaka bonso mwana ya muntu” kiyeka ya kuyala “bantu yonso ya nsi-ntoto ata bo kele nki dikanda to nki ndinga.” Na lusadisu ya Ndinga mpi mpeve ya Nzambi, beto mpi lenda bakisa ntendula ya bambona-meso yai ya mbikudulu.a

BAMBISI IYA MEBASIKA NA NZADI-MUNGWA

 5. Nzadi-mungwa yina mupepe vandaka kubula vandaka kifwani ya inki?

⁵ Daniele kutubaka nde: ‘Bambisi iya ya nene vandaka kubasika na masa.’ (Daniele 7:⁠3) Nzandi-mungwa yina mupepe vandaka kubula vandaka kifwani ya inki? Bamvula mingi na nima, ntumwa Yoane kumonaka mbisi mosi ya mfinda ya ba ntu nsambwadi kebasika na “nzadi-mungwa.” Nzadi-mungwa yina vandaka kifwani ya “bantu ya makanda yonso ti ya bandinga yonso ti ya bansi yonso,” disongidila, bantu yonso yina kele ntama ti Nzambi. Kana mpidina, nzadi-mungwa ke kidimbu ya mefwana ya bantu yina kelemfukilaka ve Nzambi.​—⁠Kusonga 13:​1, 2; 17:15; Yezaya 57:⁠20.

 6. Bambisi iya kele kifwani ya inki?

⁶ Wanzyo ya Nzambi kutubaka nde: “Bambisi ya nene yai iya kele bamfumu iya yina ta basika na ntoto.” (Daniele 7: 17) Yo ke pwelele nde wanzyo kutubaka nde bambisi iya yina Daniele kumonaka kuvandaka “bamfumu iya.” Yo yina, bambisi yai ketendula bangolo ya inza. Inki bangolo yango?

 7. (a) Inki bantu yankaka ya kelongukaka Biblia ketubaka sambu na mbona-meso ya Daniele ya bambisi iya mpi ndosi ya Ntotila Nabukodonozore ya kiteki ya nene? (b) Konso kitini ya bitini iya ya kiteki ya kibende kele kifwani ya inki?

⁷ Bantu yina kelongukaka Biblia kewakanisaka mbona-meso ya bambisi iya yina Daniele kumonaka ti ndosi ya Nabukodonozore ya kiteki ya nene. Mu mbandu, mukanda The Expositor’s Bible Commentary ketuba nde: “Kapu ya 7 [ya Daniele] mefwanana ti kapu ya 2.” Mukanda yankaka The Wycliffe Bible Commentary ketuba nde: “Bantu mingi kendimaka nde kulandana ya baluyalu ya bantu ya Makanda . . . ke mutindu mosi na kisika yai [na Daniele kapu ya 7] ti yina bo monaka na [Daniele] kapu ya 2.” Bangolo iya ya inza yina bibende ya kiteki ya ndosi ya Nabukodonozore vandaka kumonisa kele: Kintinu ya Babilone (ntu ya wolo), Medo-Persia (ntulu ti maboko ya arza), Grese (divumu ti bambende ya kwivre), mpi Kintinu ya Roma (makulu ya kibende).b (Daniele 2:​32, 33) Bika beto tala mutindu bimfumu yai kefwanana ti bambisi iya ya nene yina Daniele kumonaka.

MAKASI BONSO NTAMBU, NTINU BONSO NGO-ZULU

 8. (a) Inki mutindu Daniele ketendula mbisi ya ntete? (b) Mbisi ya ntete vandaka kifwani ya nki kintinu, mpi nki mutindu yo vandaka kusala mambu bonso ntambu?

⁸ Daniele kumonaka bambisi ya kuyituka mpenza! Ntangu yandi tendulaka mbisi mosi, yandi tubaka nde: “Ya ntete vandaka kumonika bonso ntambu, yo vandaka na mapapu bonso [ngo-zulu]. Ntangu mono ke tala mono ke mona bo ke tumuna yo mapapu, bo ke tedimisa yo na makulu bonso muntu, ebuna [bo pesaka yo ntima, NW] ya muntu.” (Daniele 7:⁠4) Mbisi yai ke kifwani ya kimfumu mosi ti yina ntu ya wolo ya kiteki ya nene vandaka kumonisa, disongidila Ngolo ya Inza ya Babilone (607-539 ya N.T.B.). Bonso “ntambu” ya kekangaka bambisi, Babilone kubotulaka makanda, ti bantu ya Nzambi, na makasi yonso. (Yeremia 4:​5-7; 50:17) Sambu yo vandaka ti mapapu bonso ngo-zulu, “ntambu” yai kwendaka ntinu kubotula makanda na makasi yonso.​—⁠Mawa 4:19; Habakuki 1:​6-8.

 9. Mbisi yina vandaka bonso ntambu kusalaka nki bansoba, mpi nki mutindu bansoba yango kusimbaka yo?

⁹ Na nima, bo ‘tumunaka’ mapapu ya ntambu yango. Penepene na nsuka ya luyalu ya Ntotila Baltazare, Babilone kuvidisaka ntinu na yo ya kubotula makanda mpi kiyeka na yo bonso ntambu na zulu ya makanda. Yo vandaka ve ntinu kuluta muntu yina ke ti makulu zole. Ntangu yo bakaka ‘ntima ya muntu,’ yo lembaka. Sambu yo kondaka ‘ntima ya ntambu,’ Babilone kukukaka dyaka ve kuyala bonso ntotila “na kati ya bambisi ya mfinda.” (NW) (Fwanisa ti 2 Samuele 17:10; Mishe 5:⁠7.) Mbisi yankaka ya nene kunungaka yo.

YO KEFWAKA BONSO URSE

10. “Urse” vandaka kifwani ya nki bamfumu yina kulandanaka?

¹⁰ Daniele kutubaka nde: “[Tala!] Mono monaka mbisi ya zole. Yo vandaka kumonika bonso [urse, yo metelama na lweka mosi, NW]. Yo me simba bampanzi tatu na munoko na yo. Ebuna ndinga tubaka na yo nde: ‘Dia ka nge, dia mbisi mingi.’ ” (Daniele 7:⁠5) Ntotila yina ke kifwani ya “urse” vandaka kiteso mosi mpenza ti yina vandaka kifwani ya ntulu ti maboko ya arza ya kiteki ya nene, disongidila bamfumu ya Medo-Persia yina kulandanaka (539-331 ya N.T.B.) yina kuyantikaka ti Dariusi muntu ya Media mpi Sirusi ya Nene mpi yina kusukaka ti Dariusi III.

11. Kutelama ya urse ya kifwani na lweka mosi mpi bampanzi tatu yina vandaka na munoko na yo ketendula inki?

¹¹ Urse ya kifwani ‘kutelamaka na lweka mosi,’ ziku sambu yo yilama na kukanga mpi kuyala makanda mpi kukuma ngolo ya inza. To pozisio yai lenda kumonisa mpi nde bamfumu ya Persia yina talandana taluta Dariusi, ntotila mosi mpamba ya Media yina kuyalaka. Bampanzi tatu yina kuvandaka na munoko ya urse lenda tendula bandambu tatu yina yo panzaka luyalu na yo. “Urse” yina vandaka kifwani ya Medo-Persia kwendaka na nordi sambu na kubotula Babilone na mvu 539 N.T.B. Yo kwendaka na ndambu ya westi, banda na Asie Mineure tii na Thrace. Na nsuka, “urse” kwendaka na sudi sambu na kubotula Ezipte. Sambu bantangu yankaka tatu ketendulaka ngolo, bampanzi tatu lenda benda mpi dikebi na beto na mpusa ya urse ya kifwani ya kubotula babwala.

12. Inki kusalamaka ntangu urse ya kifwani kulemfukaka na ntuma yai: “Dia ka nge, dia mbisi mingi”?

¹² “Urse” kunwanisaka makanda sambu na kulungisa bangogo yai: “Dia ka nge, dia mbisi mingi.” Sambu yo bwisaka Babilone mutindu Nzambi zolaka, Medo-Persia kuyilamaka na kusadila bantu ya Yehowa dyambu mosi ya mfunu. Mpi yo salaka yo! (Tala lupangu “Mfumu Mosi ya Mbote,” na lutiti 149.) Na nsadisa ya Sirusi ya Nene, Dariusi I (Dariusi ya Nene), mpi Artazeresesi I, Medo-Persia kukatulaka Bayuda na kimpika ya Babilone mpi kusadisaka bo na kutunga dyaka tempelo ya Yehowa mpi kuyidika bibaka ya Yeruzalemi. Na nima, Medo-Persia kuyalaka baprovense 127, mpi bakala ya Ntinu Estere, Asuerusi (Zeresesi I), ‘vandaka ntotila katuka na nsi ya Inde tii na nsi ya Etiopia.’ (Estere 1:⁠1) Kansi, mbisi yankaka zolaka kubasika.

NTINU BONSO NKOI YA KE NA MAPAPU!

13. (a) Mbisi ya tatu vandaka kifwani ya inki? (b) Inki beto lenda tuba sambu na ntinu ya mbisi ya tatu mpi teritware yina yo vandaka kuyala?

¹³ Mbisi ya tatu vandaka “kumonika bonso nkoi. Yo vandaka na mapapu iya na [zulu ya mukongo, NW] na yo bonso mapapu ya ndeke. Yo vandaka mpi na ba-ntu iya. Bo me pesa yo kiyeka ya kuyala.” (Daniele 7:⁠6) Bonso kitini yina mefwanana na yo, disongidila divumu mpi bambende ya kwivre ya kiteki ya ndosi ya Nabukodonozore, nkoi yina ke ti mapapu iya mpi ba ntu iya vandaka kifwani ya bamfumu ya Masedonia yina kulandanaka, to ya Grese, yina kuyantikaka ti Alesandre ya Nene. Sambu yandi vandaka ti mayele mpi ntinu bonso nkoi, Alesandre bandaka na Asie Mineure, yandi kwendaka na sudi tii na Ezipte, mpi yandi kumaka tii na ndilu ya westi ya Inde. (Fwanisa ti Habakuki 1:⁠8.) Teritware na yandi kulutaka ya “urse” na nene, sambu yo vandaka na Masedonia, Grese, mpi Kintinu ya Persia.​—⁠Tala lupangu “Ntotila Mosi ya Toko Menunga Inza ya Mvimba,” na lutiti 153.

14. Inki mutindu “nkoi” kukumaka ti ba ntu iya?

¹⁴ “Nkoi” kukumaka ti ba ntu iya na nima ya lufwa ya Alesandre na mvu 323 ya N.T.B. Bazenerale na yandi iya kuyingaka na bitini ya kuswaswana ya teritware na yandi. Séleucus kubakaka kitini ya Mezopotamia mpi Siria. Ptolémée vandaka kuyala na Ezipte mpi Palestine. Lysimaque kuyalaka Asie Mineure ti Thrace, ebuna Cassandre kubakaka Masedonia ti Grese. (Tala lupangu “Kimfumu Mosi ya Nene Mekabwana,” na lutiti 162.) Na nima, bo kwisaka kunwanisa bo na ngolo yankaka.

BISI MOSI YA BOMA MEMONANA YA KUSWASWANA

15. (a) Tubila mbisi ya iya. (b) Mbisi ya iya ketendula inki, mpi nki mutindu yo kedya-dya mpi kenyata-nyata kima yonso yo kekutana na yo?

¹⁵ Daniele kutendulaka mbisi ya iya bonso ‘mbisi mosi ya boma mpi ya ngolo mingi.’ Yandi landaka kutuba nde: “Yo vandaka na meno ya nene ya bibende, yo vandaka kudia-dia ti kuniata-niata konso kima. Yo vandaka kumonika ve bonso bambisi yina ya nkaka. Yo vandaka na bibongo kumi.” (Daniele 7:⁠7) Mbisi yai ya boma kuyantikaka bonso ngolo ya politiki mpi ya basoda ya Roma. Yo botulaka malembe-malembe bitini iya ya Kintinu ya Grese, mpi na nima ya mvu 30 ya N.T.B., Roma kukumaka ngolo ya inza yina kulandaka. Sambu yo vandaka kuyala konso kima ya yo vandaka kukutana na yo na nsadisa ya basoda na yo, Kintinu ya Roma kukumaka nene na mpila nde yo bakaka Bisanga ya Angleterre ti kitini ya nene ya Eropa, babwala yina ke na lweka ya nzadi ya nene ya Mediterane, mpi baprovense yina ke na zulu ya Babilone tii na Ntoto ya Persia.

16. Inki nsangu wanzyo kupesaka sambu na mbisi ya iya?

¹⁶ Sambu na kubakisa mbote mbisi yina “vandaka kupesa boma ya kuluta,” Daniele widikilaka na dikebi yonso ntendula ya wanzyo: “Bibongo [na yo] yina kumi kele bantotila kumi yina ta kwisa kubasika na kimfumu yina. Ebuna ntotila ya nkaka ta kwisa kubasika; yandi ta vanda mutindu ya nkaka na bayina ya ntete, yandi ta bwisa bantotila tatu.” (Daniele 7:​19, 20, 24) ‘Bibongo kumi,’ to “bantotila kumi” kuvandaka inki?

17. ‘Bibongo kumi’ ya mbisi ya iya ke kifwani ya inki?

¹⁷ Mutindu Roma kukumaka ti kimvwama mingi mpi bikalulu ya bantu kubebaka mingi sambu na luzingu ya mbi ya bamfumu na yo, ngolo ya basoda na yo kumanaka. Na nima, kubwa ya basoda ya Roma kumonanaka pwelele. Na nsuka kintinu yai ya ngolo kukabwanaka na bimfumu mingi. Sambu mbala mingi Biblia kesadilaka kumi sambu na kusonga kima yina ke ya kulunga, ‘bibongo kumi’ ya mbisi ya iya ke bimfumu yonso yina kubasikaka na nima ya kubwa ya Roma.​—⁠Fwanisa ti Kulonga 4:13; Luka 15:8; 19:​13, 16, 17.

18. Inki mutindu Roma kulandaka na kuyala Eropa bamvu-nkama mingi na nima ya kukatula ntotila na yo ya nsuka?

¹⁸ Ata mpidina, Ngolo ya Inza ya Roma kusukaka ve na ntangu bo katulaka ntotila na yo ya nsuka na Roma na mvu 476 ya T.B. Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, pape ya Roma vandaka kaka kuyala Eropa, na mambu ya politiki, mpi mingimingi na mambu ya dibundu. Yandi salaka mutindu yina na nsadisa ya ngidika mosi ya bo vandaka kubinga nde système féodal, yina na kati na yo bantu mingi ya Eropa vandaka ntetentete na nsi ya kiyeka ya mfumu (seigneur) mosi, mpi na nima na ntotila mosi. Ebuna bantotila yonso vandaka kundima kiyeka ya pape. Yo yina, Kintinu ya Santu ya Roma ti kimfumu ya pape yina yo vandaka kusadila ntetentete kuyalaka mambu ya inza na nsungi yina ya nda ya luzingu ya bantu ya bo vandaka kubinga nde Nsungi ya Mpimpa (Ages des ténèbres).

19. Na kutadila muntu yina kelongukaka mambu ya ntama, inki luswaswanu ke na kati ya Roma ti bintinu yina kuyalaka na ntwala na yo?

¹⁹ Nani lenda buya nde mbisi ya iya ‘vandaka ve bonso bimfumu yankaka’? (Daniele 7:​7, 19, 23) Sambu na dyambu yai, H. G. Wells, muntu yina kelongukaka mambu ya ntama kusonikaka nde: “Ngolo yai ya mpa ya Roma . . . kuswaswanaka na mambu mingi ti bintinu ya nene yina kuyalaka tii na bansi yina metomaka. . . . [Yo] yalaka bantu ya Grese yonso na inza, ebuna na kati ya bantu na yo, Bahamiti ti Basemiti kuvandaka ve mingi bonso na bintinu yina kuyala na ntwala . . . Yo vandaka ngolo mosi ya mpa na luzingu ya bantu . . . Kintinu ya Roma kukumaka dyaka ngolo na mutindu mosi ya kukonda kukana; bantu ya Roma kudikotisaka kukonda kuzaba na ngidika mosi ya nene ya kutwadisa bisalu ya leta.” Kansi, mbisi yina ya iya zolaka kukuma dyaka ngolo mingi.

KAKIBONGO MOSI YA FYOTI MELUTA BIBONGO YANKAKA

20. Inki wanzyo kutubaka sambu na kuyela ya kakibongo ya fyoti yina vandaka na ntu ya mbisi ya iya?

²⁰ Daniele kutubaka nde: “Ntangu mono ke tala bibongo yina, mono ke mona kakibongo ya fioti ke basika na kati ya bibongo yina ya nkaka. Yo katulaka bibongo tatu na bibongo yina kumi.” (Daniele 7:⁠8) Sambu na yina metala kuyela ya kakibongo yina, wanzyo kuzabisaka Daniele nde: “Ebuna ntotila ya nkaka ta kwisa kubasika; yandi ta vanda mutindu ya nkaka na bayina ya ntete, yandi ta bwisa bantotila tatu.” (Daniele 7:24) Nani ntotila yango, inki ntangu yandi basikaka, mpi nki bantotila tatu yandi bwisaka?

21. Inki mutindu Grande-Bretagne kukumaka kifwani ya kakibongo ya fyoti ya mbisi ya iya?

²¹ Beto tadila mambu yai melanda. Na mvu 55 ya N.T.B., Zenerale ya Roma Jules Kaisali kwendaka kubotula Bretagne (bubu yai Grande-Bretagne) kansi yandi nungaka ve na kubotula yo kimakulu. Na mvu 43 ya T.B., Ntinu Claude yantikaka na kubotula kimakulu sudi ya Bretagne. Na nima, na mvu 122 ya T.B., Ntinu Adrien yantikaka kutunga kibaka mosi banda na Nzadi ya Tyne tii na Ntoto ya Solway, sambu na kusonga ndilu ya nordi ya teritware ya Kintinu ya Roma. Na luyantiku ya mvu-nkama ya tanu, basoda ya Roma kukatukaka na kisanga yina. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama kutendulaka nde: “Na mvu-nkama ya 16, Angleterre kuvandaka ve ngolo mingi. Kimvwama na yo vandaka fyoti kana beto fwanisa yo ti yina ya Pays-Bas. Bantu na yo vandaka fyoti kuluta bantu ya France. Basoda na yo (ti bayina kenwanaka na masa) kuvandaka ve ngolo mingi kuluta basoda ya Espagne.” Yo ke pwelele nde na ntangu yina Grande-Bretagne kuvandaka kakimfumu ya fyoti, yina vandaka kifwani ya kakibongo ya fyoti ya mbisi ya iya. Kansi mambu zolaka kusoba.

22. (a) Inki bibongo yankaka tatu ya mbisi ya iya kakibongo ya fyoti kubwisaka? (b) Bretagne kukumaka inki?

²² Na mvu 1588, Philippe II ya Espagne kutindaka bamaswa ti basoda mingi sambu na kunwanisa Bretagne. Kimvuka yai ya bamaswa 130, ya kunataka basoda kuluta 24000, kwendaka kunwanisa basoda ya Bretagne yina kenwanaka na masa na kitini ya océan Atlantique yina kekabula France ti Angleterre. Kansi basoda ya Bretagne kubedisaka bo mpi mingi kufwaka na kitembo mpi mupepe ya ngolo ya Atlantique. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama kutubaka nde bitumba yina “kumonisaka nsoba ya nene yina kusalaka nde basoda ya Angleterre yina kenwanaka na masa kuluta ya Espagne na ngolo.” Na mvu-nkama ya 17, Pays-Bas kuvandaka ti bamaswa ya mumbongo mingi kuluta na inza ya mvimba. Kansi, sambu yo kumaka kuyala bansi mingi, Bretagne kulutaka Pays-Bas. Na mvu-nkama ya 18, bantu ya Bretagne ti France kunwanaka na Amerika ya Nordi mpi na Inde, yo nataka bo na kusala kuwakana ya bo kebingaka nde Traité de Paris na mvu 1763. Nsoniki William B. Willcox kutubaka nde kuwakana yango “kundimaka nde Bretagne mekuma ngolo ya kuluta nene ya bansi yonso ya Eropa.” Bretagne kundimisaka ngolo na yo ntangu yo nungaka basoda ya Napoléon ya France na mvu 1815 ya T.B. “Bantotila tatu” yina Bretagne ‘kubwisaka’ vandaka Espagne, Pays-Bas, mpi France. (Daniele 7:24) Yo yina, Bretagne kukumaka ngolo ya kuluta nene ya inza yina vandaka kuyala bansi mingi mpi yo kumaka ngolo na mumbongo. Ya kyeleka, kakibongo ya “fioti” kuyelaka mpi yo kumaka ngolo ya inza ya mvimba!

23. Na nki mutindu kakibongo ya fyoti ya kifwani ‘kubotulaka bantoto yonso’?

²³ Wanzyo songaka Daniele nde mbisi ya iya, to kimfumu ya iya, zolaka ‘kubotula bantoto yonso.’ (Daniele 7:23) Mbikudulu yina kulunganaka na provense ya Roma yina bo vandaka kubinga Bretagne. Na nima yo kumaka Kintinu ya Bretagne mpi yo ‘botulaka bantoto yonso.’ Sambu na mbala ya ntete, kintinu yai kuyalaka kitini mosi na kati ya bitini iya ya ntoto ya mvimba mpi kitini mosi na kati ya bitini iya ya bantu ya ntoto ya mvimba.

24. Inki muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama kutubaka sambu na mutindu Kintinu ya Bretagne kuswaswanaka?

²⁴ Mutindu Kintinu ya Roma kuswaswanaka ti bangolo ya inza ya ntete, ntotila yina ke kifwani ya kakibongo ya “fioti” zolaka kuvanda mpi “mutindu ya nkaka na bayina ya ntete.” (Daniele 7:24) H. G. Wells, muntu yina kelongukaka mambu ya ntama, kutubilaka Kintinu ya Bretagne nde: “Kima ya mutindu yai memonanaka ntete ve. Yo salamaka ntetentete na Royaume-Unis ya Grande-Bretagne yina vandaka ‘repiblika ya mfumu mosi vandaka kutambwisa’ . . . Ata muntu mosi ve kuyindulaka nde Kintinu ya Grande-Bretagne lendaka kuvukana mpi kutwadisama kaka na mfumu mosi ya leta. Nsoba yai kusalamaka na nsadisa ya bikesa ya bisanga yonso na mpila nde yo basisaka kimvuka mosi ya kuswaswana mpenza ya bo yantikaka kubinga nde kintinu.”

25. (a) Inki ke kifwani ya kakibongo ya fyoti bubu yai? (b) Na nki mutindu kakibongo ya “fioti” kele ‘na meso bonso ya muntu’ mpi ti ‘munoko yina ketuba mambu ya nene’?

²⁵ Kakibongo ya “fioti” kuvandaka ve kaka Kintinu ya Grande-Bretagne. Na mvu 1783, Grande-Bretagne kupesaka baprovense 13 ya Amerika kimpwanza. Na nsuka, États-Unis ya Amerika kutaka kinduku ti Grande-Bretagne, yo kumaka ngolo ya kuluta na ntoto ya mvimba na nima ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba. Tii bubu yai yo kele nduku ya ngolo ya Grande-Bretagne. Yo basisaka ngolo ya inza ya mvimba ya Anglo-Amerika yina kele ‘kakibongo yina kele ti meso.’ Ya kyeleka, ngolo yai ya inza kelandaka mambu yonso ya inza na mayele yonso! Yo ‘ketubaka mambu ya nene,’ yo kepusaka inza ya mvimba na kulanda politiki na yo mpi yo kesalaka kisalu ya kinati-ndinga ya inza, to “profete ya luvunu.”​—⁠Daniele 7:​8, 11, 20; Kusonga 16:13; 19:⁠20.

KAKIBONGO YA FYOTI KEWAKANA VE TI NZAMBI MPI TI BASANTU NA YANDI

26. Inki wanzyo kutubaka sambu na mambu yina kakibongo ya kifwani ketuba mpi kesala na Yehowa mpi na bansadi na yandi?

²⁶ Daniele kulandaka na kutendula ndosi na yandi nde: “Ntangu mono vandaka ke tala kaka, mono monaka nde kakibongo yina ke nwanisa [basantu, NW], yo ke bedisa bo.” (Daniele 7:21) Sambu na “kakibongo” yai, to ntotila, wanzyo ya Nzambi kutubaka nde: “Yo tafinga Muntu ya Kuluta Kuzanguka, yo tamonisa bantu ya Nzambi mpasi. Yo tameka na kusoba bantangu ti nsiku. Ebuna basantu tavanda na maboko na yo sambu na ntangu mosi, bantangu, mpi ndambu ya ntangu.” (Daniele 7:​25, NW) Inki mutindu mpi nki ntangu kitini yai ya mbikudulu kulunganaka?

27. (a) Banani kele “basantu” yina kakibongo ya “fioti” kenyokula? (b) Inki mutindu kakibongo ya kifwani kumekaka “na kusoba bantangu ti nsiku”?

²⁷ “Basantu” yina kakibongo ya “fioti,” Ngolo ya Inza ya Mvimba ya Anglo-Amerika, kenyokula kele balongoki ya Yezu ya kupakulama na mpeve yina ke na ntoto. (Roma 1:7; 1 Piere 2:⁠9) Bamvula mingi na ntwala ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, bapakulami yina mebikalaka kukebisaka bantu yonso nde mvu 1914 tavanda nsuka ya “ntangu yina bo metulaka sambu na makanda.” (Luka 21:​24, NW) Ntangu mvita yantikaka na mvula yina, yo monanaka pwelele nde kakibongo yina ya “fioti” kuzitisaka ve lukebisu yina, sambu yo landaka na kunyokula “basantu” ya Nzambi ya kupakulama. Nkutu Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika kubuyisaka bikesa na bo ya kulungisa mambu yina Yehowa kelombaka (to, “nsiku”) nde bambangi na yandi fwete longa nsangu ya mbote ya Kimfumu na inza ya mvimba. (Matayo 24:14) Kakibongo ya “fioti” mekaka “na kusoba bantangu mpi nsiku.”

28. Inki kele nda ya “ntangu mosi, bantangu, mpi ndambu ya ntangu”?

²⁸ Wanzyo ya Yehowa kutubilaka nsungi mosi ya mbikudulu ya “ntangu mosi, bantangu, mpi ndambu ya ntangu.” Inki kele nda na yo? Bantu ya mayele ya kelongukaka Biblia kendimaka nde bangogo yai kele bantangu tatu ti ndambu, disongidila kimvuka ya ntangu mosi, bantangu zole, mpi ndambu ya ntangu. Sambu “bantangu nsambwadi” ya kilau ya Nabukodonozore vandaka bamvula nsambwadi, bantangu tatu ti ndambu kele bamvula tatu ti ndambu.c (Daniele 4:​13, 22) Biblia An American Translation ketuba nde: “Bo tavanda na maboko na yandi mvula mosi, bamvula zole, mpi ndambu ya mvula.” Biblia na Kituba ketubila “Bamvula tatu ti ndambu.” Kusonga 11:​2-7 yina ketubila mpi nsungi yai mosi, ketuba nde bambangi ya Nzambi tasamuna ti bilele ya ngoto bangonda 42, to bilumbu 1260, mpi na nima bo tafwa bo. Inki ntangu nsungi yai kuyantikaka mpi kusukaka?

29. Inki ntangu mpi nki mutindu bamvula tatu ti ndambu ya mbikudulu kuyantikaka?

²⁹ Sambu na Bakristu ya kupakulama, Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba vandaka ntangu ya kumekama. Na nsuka ya mvu 1914, bo zabaka nde bo tanyokula bo. Ya kyeleka, kapu ya mvu 1915 ya bo ponaka vandaka ngyufula ya Yezu yulaka balongoki na yandi, “Keti beno lenda nwa dikopa yai ya mono ta nwa?” Bo bakaka yo na Matayo 20:22. Yo yina, tuka Desembri 1914, kakimvuka yina ya bambangi kusamunaka ti “bilele ya ngoto.”

30. Inki mutindu Ngolo ya Inza ya Mvimba ya Anglo-Amerika kunyokulaka Bakristu ya kupakulama na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba?

³⁰ Ntangu mvita vandaka kusalama, Bakristu ya kupakulama kunyokwamaka mingi. Bamingi na kati na bo kotaka boloko. Bantu bonso Frank Platt na Angleterre, Robert Clegg na Canada, kunyokwamaka na maboko ya bamfumu ya nku. Na Februari 12, 1918, Canada yina vandaka na nsi ya Luyalu ya Grande-Bretagne kubuyisaka volime ya nsambwadi ya mukanda Études des Écritures, yina vandaka na ntu-dyambu Le mystère accompli yina katukaka kubasika, mpi batrakiti yina vandaka na ntu-dyambu L’Étudiant de la Bible. Na ngonda yina kulandaka, Departement ya Justice ya États-Unis kuzengaka nde nsiku mebuyisa kukabula volime ya nsambwadi ya mukanda yina. Inki desizio yai kubutaka? Bo yantikaka kusosa na banzo, kubotula mikanda, mpi kukanga bansambidi ya Yehowa!

31. Inki ntangu mpi nki mutindu “ntangu mosi, bantangu mpi ndambu ya ntangu” kusukaka?

³¹ Mbangika ya bapakulami ya Nzambi kukumaka ngolo na Yuni 21, 1918 ntangu bo kangaka prezida J. F. Rutherford, ti bamfumu ya nene ya Watch Tower Bible and Tract Society mpi bo zengilaka bo boloko ya nda sambu na mambu ya luvunu. Sambu lukanu na yo vandaka ya “kusoba bantangu ti nsiku,” kakibongo ya “fioti” kufwaka kibeni kisalu ya kusamuna yina vandaka kusalama mbote. (Kusonga 11:⁠7) Ebuna, nsungi ya “ntangu mosi, bantangu mpi ndambu ya ntangu” yina bo tubilaka kusukaka na Yuni 1918.

32. Sambu na nki nge lenda tuba nde kakibongo ya “fioti” kufwaka ve “basantu”?

³² Kansi, “basantu” kufwaka ve na mpasi yina kakibongo ya “fioti” kumonisaka bo. Mutindu mukanda ya Kusonga kutubaka na ntwala, na nima ya ntangu fyoti ya kukonda kusala kisalu, Bakristu ya kupakulama kuvutukaka na luzingu mpi kuvutukilaka kisalu. (Kusonga 11:​11-13) Na Marsi 26, 1919, prezida ya Watch Tower Bible and Tract Society ti banduku na yandi kubasikaka na boloko, mpi na nima bo lolulaka bo sambu na mambu ya luvunu yina bo fundilaka bo. Mbala mosi na nima, bapakulami yina kubikalaka yantikaka kuyilama sambu na kusala kisalu. Kansi, inki takumina kakibongo ya “fioti” na bilumbu kekwisa?

NKULUNTU YA BILUMBU KESAMBISA

33. (a) Nkuluntu ya Bilumbu kele nani? (b) ‘Mikanda yina kukangukaka’ na Tribinale ya zulu kele inki?

³³ Na nima ya kutubila bambisi iya, Daniele katulaka meso na mbisi ya iya sambu na kutala dyambu mosi ya vandaka kusalama na zulu. Yandi monaka Nkuluntu ya Bilumbu mevanda bonso Zuzi na kiti na yandi ya kimfumu ya kengenga. Nkuluntu ya Bilumbu ke Yehowa Nzambi. (Nkunga 90:⁠2) Ntangu Tribinale ya zulu kuyantikaka, Daniele kumonaka ‘mikanda kekanguka.’ (Daniele 7:​9, 10) Sambu Yehowa ke na luyantiku ve, yandi zaba mambu yonso ya bantu bonso nde yo mesonamaka na mukanda mosi. Yandi monaka bambisi ya kifwani yonso iya mpi yandi lenda sambisa yo na kutadila mambu yina yo salaka ya yandi mezaba.

34, 35. Inki takumina kakibongo ya “fioti” mpi bangolo yankaka yina vandaka bifwani ya bambisi?

³⁴ Daniele kelanda na kutuba nde: “Mono vandaka ke tala kaka, mono waka kakibongo yina ke tuba kaka ti kutula lulendo; ebuna bo fwaka mbisi yina ya iya, bo losaka yo na tiya. Bambisi yina ya nkaka bo katulaka yo ngolo na yo, kansi bo bikaka yo na kuzinga diaka bilumbu fioti.” (Daniele 7:​11, 12) Wanzyo songaka Daniele nde: ‘Kansi bazuzi ya zulu yantikaka kusambisa makambu; bo botulaka yandi kimfumu ti kufwa yandi kimakulu.’​—⁠Daniele 7:⁠26.

³⁵ Na kutadila nsiku yina Zuzi ya Nene, Yehowa Nzambi kubasisaka, kakibongo yina vandaka kufinga Nzambi mpi kunyokula “basantu” na yandi takutana ti mambu ya mefwanana ti yina kukuminaka Kintinu ya Roma, yina kunyokulaka Bakristu ya ntete. Kiyeka na yo tasuka. Ata kiyeka ya “bantotila” yina ke ti ngolo mingi ve bonso kakibongo yina katukaka na Kintinu ya Roma tasuka. Inki takumina bimfumu yina kubasikaka na bangolo yina vandaka bifwani ya bambisi ya ntete? Mutindu bo tubaka yo dezia, luzingu na bo vandaka ya “bilumbu fioti.” Bantu kezingaka kaka na bateritware na bo tii bubu yai. Mu mbandu, Irak mebakaka teritware ya Babilone ya ntama. Persia (Iran) mpi Grese kele kaka tii bubu yai. Bimfumu yina kubasikaka na bangolo yai ya inza ke na kati ya O.N.U. Bimfumu yai mpi tafwa ntangu ngolo ya nsuka ya inza tafwa. Baluyalu yonso ya bantu tafwa na “bitumba ya kilumbu ya nene ya [Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso].” (Kusonga 16:​14, 16) Kansi, nani tayala inza?

LUYALU YINA TAYALA TII KUNA MEFINAMA!

36, 37. (a) Nani kele “Muntu yina vandaka bonso mwana ya muntu,” mpi nki ntangu mpi sambu na nki lukanu yandi monanaka na Tribinale ya zulu? (b) Inki bo tulaka na mvu 1914 ya T.B?

³⁶ Daniele kuyitukaka nde: “Kaka na ntangu yango yina na mpimpa, mono monaka [muntu yina vandaka bonso mwana ya muntu, NW]; yandi ke kwisa penepene, matuti me ziunga yandi, ebuna bo ke kwisa kunata yandi na ntwala ya [Nkuluntu ya Bilumbu].” (Daniele 7:13) Ntangu yandi vandaka na ntoto, Yezu Kristu kudibingaka “Mwana-muntu,” sambu na kumonisa kinduku na yandi ti bantu. (Matayo 16:13; 25:31) Yezu kusongaka bantu ya Sanedreni, to tribinale ya nene ya Bayuda, nde: “Beno ta mona Mwana-muntu me vanda na diboko ya [kitata ya Nzambi], beno ta mona yandi mpi ke kwisa na zulu ya matuti.” (Matayo 26:64) Yo yina na mbona-meso ya Daniele, muntu yina kekwisa, ya kemonana ve na meso ya bantu, mpi yina kekwenda na ntwala ya Yehowa Nzambi kele Yezu Kristu yina Nzambi kufutumunaka mpi kupesaka nkembo. Dyambu yai kusalamaka nki ntangu?

³⁷ Nzambi mesalaka kuwakana sambu na Kimfumu mosi ti Yezu Kristu, kaka mutindu yandi salaka yo ti ntotila Davidi. (2 Samuele 7:​11-16; Luka 22:​28-30) Lere “ntangu ya bo metulaka sambu na makanda” kusukaka na mvu 1914 ya T.B., Yezu Kristu, yina ke na nswa ya kuyinga na kimfumu ya Davidi, kufwanaka na kubaka luyalu ya Kimfumu. Disolo ya mbikudulu ya Daniele ketuba nde: “Ntangu yai yandi bakaka kiyeka, lukumu ti ngolo ya kimfumu na mpila nde bantu yonso ya nsi-ntoto ata bo kele nki dikanda to nki ndinga, bo sadila yandi. Ngolo na yandi ti kimfumu na yandi yo ta mana ve tii kuna, ata muntu mosi ve lenda botula kiyeka na yandi.” (Daniele 7:14) Yo yina, Nzambi tulaka Kimfumu ya Mesia na zulu na mvu 1914. Kansi, bo pesaka mpi bantu yankaka luyalu.

38, 39. Banani tayala inza kimakulu?

³⁸ Wanzyo kutubaka nde “basantu ya Muntu yina kele na zulu ya bima yonso tabaka kimfumu.” (NW) (Daniele 7:​18, 22, 27) Yezu Kristu ke muntu ya ntete na kati ya basantu. (Bisalu 3:14; 4:​27, 30) “Basantu” yankaka ya keyala ti yandi kele Bakristu ya kwikama ya kupakulama na mpeve 144000, yina fwete baka Kimfumu ti Kristu. (Roma 1:7; 8:17; 2 Tesalonika 1:5; 1 Piere 2:⁠9) Bo kefutumukaka bonso bampeve yina kefwaka ve sambu na kuzinga ti Kristu na Ngumba ya Sioni na zulu. (Kusonga 2:10; 14:1; 20:⁠6) Kristu Yezu ti Bakristu ya kupakulama yina tafutumuka tayala bantu.

³⁹ Sambu na kimfumu ya Mwana ya muntu mpi “basantu” yankaka yina tafutumuka, wanzyo ya Nzambi kutubaka nde: “Ngolo ti lukumu ya bimfumu yonso ya nsi-ntoto [Muntu yina kele na zulu ya bima yonso] ta pesa yo na bantu na yandi. Kimfumu na bo ta mana ve, yo ta vanda ya mvula na mvula; bamfumu yonso ta sadilaka bo ti kulemfukila bo.” (Daniele 7:27) Bantu ya bulemfu tabaka mpenza balusakumunu mingi na nsi ya Kimfumu yina!

40. Inki mutindu beto lenda baka mambote na kutula dikebi na ndosi mpi bambona-meso ya Daniele?

⁴⁰ Daniele kuzabaka ve mpila bambona-meso yonso yina Nzambi kupesaka yandi talungana. Yandi tubaka nde: “Yai kele mambu ya mono monaka. Mono Daniele, mono [waka] boma mingi mpenza; yo yina mono kumaka kisakasaka, kansi mono bumbaka mambu yonso na ntima.” (Daniele 7:28) Kansi, beto kezinga na ntangu ya beto lenda mona kulungana ya mambu yina Daniele kumonaka. Kutula dikebi na mbikudulu yai takumisa lukwikilu na beto ngolo mpi takumisa ngolo kundima na beto na Ntotila ya Mesia ya Yehowa yina tayala inza.

[Banoti na nsi ya lutiti]

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki kele kifwani ya ‘bambisi iya yina kebasika na masa’?

• Kakibongo ya “fioti” kele inki?

• Inki mutindu kakibongo ya fyoti ya kifwani kunyokulaka “basantu” na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba?

• Inki takumina kakibongo ya fyoti ya kifwani mpi bangolo yankaka ya inza yina kele bifwani ya bambisi?

• Inki mambote nge mebaka na kutula dikebi na ndosi mpi bambona-meso ya Daniele ya metala “bambisi iya ya nene”?

[Lupangu/Bifwanisu ya lutiti 149-152]

NTOTILA MOSI YA NTIMA YA MBOTE

NSONIKI mosi ya Greki ya mvu-nkama ya tanu ya N.T.B. kutubaka nde yandi vandaka ntotila mosi ya ntima ya mbote mpi ya bikalulu ya kuluta mbote. Na Biblia bo kebinga yandi nde “mupakulami” (NW) ya Nzambi mpi “ndeke yina kezombaka” (NW) yina kekatuka “na ndambu ya este.” (Yezaya 45:1; 46:11) Ntotila ya bo ketubila kele Sirusi ya Nene, muntu ya Persia.

Lukumu ya Sirusi kuyantikaka penepene na mvu 560 to 559 ya N.T.B. ntangu yandi yingaka tata na yandi Cambyse I na kiti ya kimfumu ya Anshan, mbanza to distrike mosi ya Persia ya ntama. Na ntangu yina, Anshan kuvandaka na nsi ya luyalu ya Astyage, Ntotila ya Media. Sirusi kukolamaka na kimfumu ya Media, mpi yandi nungaka sambu basoda ya Astyage kukotilaka yandi. Na nima, bantu ya Media yantikaka kuzitisa Sirusi. Nsukansuka, bantu ya Media ti ya Persia kusalaka kimvuka mosi ya basoda yina vandaka kunwana na lutwadisu na yandi. Yo basisaka kimfumu ya Medo-Persia yina yantikaka kubotula bambanza yankaka banda na Nzadi-mungwa ya Egée tii na Nzadi ya Indus.​—⁠Tala karte.

Na nsadisa ya basoda ya Media ti ya Persia, Sirusi kwendaka ntete kumanisa mavwanga yina kuvandaka na westi ya Media, [kisika Crésus, Ntotila ya Lydia vandaka kuyalumuna kimfumu na yandi na teritware ya Media. Sirusi kwendaka na ndilu ya esti ya Kintinu ya Lydia na Asie Mineure, yandi bedisaka Crésus mpi yandi botulaka Sardes, ntu-mbanza na yandi. Na nima, Sirusi kubotulaka bambanza ya distrike ya Iyoni mpi yandi tulaka Asie Mineure yonso na nsi ya Kintinu ya Medo-Persia. Yo yina, Sirusi kumaka mbeni ya nene ya Babilone mpi ya ntotila na yo, Nabonide.

Na nima Sirusi kudibongisaka sambu na kunwanisa mbanza ya ngolo ya Babilone. Banda ntangu yina, yandi yantikaka kulungisa bambikudulu ya Biblia. Na nzila ya profete Yezaya, kiteso ya bamvu-nkama zole na ntwala, Yehowa tubaka dezia nde Sirusi tavanda mfumu yina tabwisa Babilone mpi takatula Bayuda na kimpika. Yo yina, Masonuku kebingaka Sirusi nde “mupakulami” ya Yehowa.​—⁠Yezaya 44:​26-28.

Ntangu Sirusi kwendaka kunwanisa Babilone na mvu 539 ya N.T.B., yandi kutanaka na dyambu mosi ya mpasi. Sambu Babilone vandaka ya kuzyunga na bibaka ya nda-nda mpi nzadi ya Efrate kusalaka dibulu mosi ya nene mpi ya mudindu, yo vandaka mpasi na kubotula yo. Na bisika masa ya Efrate vandaka kuluta na Babilone, vandaka ti kibaka mosi ya nda bonso ngumba yina vandaka ti babyelo ya nda ya kwivre. Inki mutindu Sirusi zolaka kubotula Babilone?

Kuluta mvu-nkama mosi na ntwala, Yehowa kutubaka nde ‘ntoto na bo tayuma’ mpi nde ‘banzadi na bo takauka.’ (Yeremia 50:38) Na kulungisa mbikudulu yina, Sirusi kutinisaka Masa ya Efrate na mwa bakilometre na nordi ya Babilone. Na nima, basoda na yandi kusabukaka nzadi na makulu, bo mataka na bibaka yina vandaka na lweka ya masa, mpi bo kotaka na mbanza kuko[nda mpasi sambu basoda ya Babilone kubikisaka bakyelo ya kwivre ya kukangula. Bonso “ndeke yina kezombaka” yina kebwilaka mbala mosi kima yina yo kezola kukanga, mfumu yai ya katukaka na “ndambu ya este,” kubotulaka Babilone na mpimpa mosi mpamba!

Sambu na Bayuda yina vandaka na Babilone, kununga ya Sirusi kutendulaka kukatuka na kimpika yina bo vandaka kuvingila banda ntama mpi yo vandaka nsuka ya bamvula 70 yina insi na bo kubikalaka ya mpamba. Bo sepelaka mingi mpenza ntangu Sirusi kubasisaka nsiku yina pesaka bo nswa ya kuvutuka na Yeruzalemi mpi kutunga dyaka tempelo! Dyaka, Sirusi kuvutudilaka bo bisadilu ya mfunu ya tempelo yina Nabukodonozore kunataka na Babilone, mpi ntotila kupesaka bo nswa ya kubaka banti ya Liban mpi mbongo na kesi ya ntotila sambu na kutungila.—⁠Esdrasi 1:​1-11; 6:​3-5.

Sirusi vandaka ti kikalulu ya kusadila bantu yina yandi vandaka kununga mambu na ntima ya mbote. Yo lenda vanda nde kima vandaka kupusa yandi na kusala mpidina kele dibundu na yandi. Yo ke pwelele nde Sirusi vandaka kundima malongi ya Zoroastre, profete ya Persia mpi kusambila Ahura Mazda, nzambi yina bo vandaka kuyindula nde yandi muntu gangaka bima yonso yina kele ya mbote. Na mukanda The Zoroastrian Tradition Farhang Mehr kusonikaka nde: “Zoroastre vandaka kubaka Nzambi bonso muntu yina kele ti bikalulu ya kukuka. Yandi vandaka kuzabisa bantu nde Ahura Mazda kevutulaka mbela ve kansi yandi ke muntu ya lunungu, yo yina bo fwete wa yandi boma ve kansi bo fwete zola yandi.” Mbala yankaka sambu yandi vandaka kukwikilaka na nzambi mosi ya vandaka na bikalulu ya mbote mpi ya lunungu, Sirusi kusobaka bikalulu, yandi vandaka ntima ya mbote mpi makambu ngolo ve.

Kansi, ntotila vandaka kuzola ve kuzinga na Babilone sambu ntangu vandaka ngolo. Ntotila vandaka kukuka ve bansungi ya ntangu. Ata Babilone kuvandaka kaka ntu-mbanza ya kintinu, mpi kisika ya nene ya lusambu mpi ya bantu vandaka kulonguka bikalulu, ntotila vandaka kuzinga kuna kaka na nsungi ya madidi. Ya kyeleka, na nima ya kubotula Babilone, Sirusi kusukininaka ve na kuvutuka na Ekbatana, ntu-mbanza yina vandaka mwini mingi ve, mpi yina vandaka na bametre 1900 na zulu ya nzadi-mungwa, na nsi ya Ngumba ya Elvend. Yandi vandaka kusepela na ntangu mpi madidi na yo. Dyaka, Sirusi kutungaka nzo ya kitoko ya ntotila na ntu-mbanza na yandi ya ntama, Pasargades (penepene ti Persépolis), yina vandaka na bakilometre 650 na sudi-este ya Ekbatana. Yo vandaka kisika ntotila vandaka kwenda kupema.

Sirusi mezabanaka mingi sambu na ngolo na yandi ya kubotula babwala mpi ntima na yandi ya mbote. Kimfumu na yandi yina kuzingaka bamvula 30 kusukaka ntangu yandi fwaka na bitumba na mvu 530 ya N.T.B. Mwana na yandi Cambyse II kuyingaka yandi na kiti ya kimfumu ya Persia.

WHAT DID YOU DISCERN?

• Inki mutidu Sirusi ya Persia monisaka nde yandi vandaka “mupakulami ya Nzambi”?

• Inki kisalu ya mfunu Sirusi salaka sambu na bansandi ya Yehowa?

• Inki mutindu Sirusi vandaka kusadila bantu yina yandi nungaka mambu?

[Karte]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

KINTINU YA MEDO-PERSIA

MASEDONIA

Memphis

EZIPTE

ETIOPIA

Yeruzalemi

Babilone

Ekbatana

Suze

Persépolis

INDE

[Kifwanisu]

Maziamu ya Sirusi, na Pasargadae

[Kifwanisu]

Nzo ya Sirus na Pasargadae

[Lupangu/Bifwanisu ya kele na lutiti 153-161]

NTOTILA MOSI YA LEKE MEBOTULA INZA YA MVIMBA

BAMVULA kiteso ya 2300 meluta, zenerale mosi ya basoda ya bamvula 20 yina vandaka na nsuki ya mwa mbwaki kutelamaka na lweka ya Nzadi-mungwa ya Mediterane. Yandi vandaka kutala mbanza ya kisanga mosi yina vandaka na kitamina ya kiteso ya kilometre mosi. Sambu bo buyisaka yandi na kukota na mbanza yina, zenerale yina kuwaka makasi mingi mpi yandi bakaka lukanu ya kubotula mbanza yango. Pula na yandi ya bitumba kuvandaka inki? Kutunga pont tii na kisanga yango mpi kutinda basoda na yandi sambu na kunwanisa mbanza yango. Kisalu ya kutunga pont yango kuyantikaka dezia.

Kansi nsangu mosi ya katukaka na ntotila ya nene ya Kintinu ya Persia kusalaka nde zenerale yina ya leke kuyambula kisalu yina. Sambu yandi vandaka na mpusa ya kuvutula ngemba, mfumu ya Persia kupesaka yandi dikabu mosi ya nene: batalanta 10000 ya wolo (valere kuluta bamiliare zole ya badolare), mwana na yandi ya nkento na makwela, mpi kiyeka ya kuyala na kitini ya westi ya mvimba ya Kintinu ya Persia. Yandi pesaka bima yai yonso sambu zenerale kuyambula dibuta ya ntotila ya yandi kangaka.

Komanda yina vandaka ti nswa ya kundima to kubuya dikabu yina kuvandaka Alesandre III ya Masedonia. Keti yo lombaka nde yandi ndima yo? Ulrich Wilcken, muntu ya kelongukaka mambu ya melutaka ketuba nde: “Desizio na yandi vandaka mfunu mingi sambu na inza ya ntangu yina. Ya kyeleka, malanda ya desizio na yandi kumonanaka na Moyen Âge ya mvimba tii na bilumbu na beto, na Esti mpi na Westi.” Na ntwala ya kutadila mvutu ya Alesandre, bika beto tadila mambu yina kunataka tii na dyambu yai ya nene.

BO MELONGA MUNTU YINA TABOTULA BABWALA

Alesandre kubutukaka na Pella, na Masedonia, na mvu 356 ya N.T.B. Tata na yandi vandaka Ntotila Philippe II, mpi mama na yandi, Olympias. Mama na yandi kulongaka Alesandre nde bantotila ya Masedonia kukatukaka na dibuta ya Hercule, mwana ya nzambi Zeus ya Bagreki. Sambu na Olympias, nkaka ya Alesandre kuvandaka Achille, muntu yina kunungaka na poeme yai Iliade, yina Homère kusonikaka. Sambu bibuti na yandi kuzolaka nde yandi botula babwala mingi mpi yandi baka lukumu ya ntotila, toko Alesandre vandaka kutula dyaka ve dikebi na mambu yankaka. Ntangu bo yulaka yandi kana yandi tasala nsaka ya kubaka ntinu na Bansaka ya Olympique, Alesandre kutubaka nde yandi tasala yo kana yandi tabaka ntinu kumosi ti bantotila. Lukanu na yandi vandaka ya kusala mambu ya nene kuluta yina ya tata na yandi mpi kubaka lukumu na nsadisa ya bisalu na yandi.

Ntangu yandi lungisaka bamvula 13, Alesandre kukumaka longoki ya filozofe ya Greki Aristote, yina kupesaka yandi nzala ya kulonguka filozofi, kimunganga, mpi siansi. Bantu mingi kewakanaka ve sambu na kiteso yina malongi ya filozofi ya Aristote kukotilaka Alesandre. Bertrand Russell, filozofe mosi ya mvu-nkama ya 20, kutubaka nde: “Beto takudikusa ve na kutuba nde bantu yai zole kuvandaka ve ti bangindu ya mutindu mosi na mambu mingi. Bangindu ya politiki ya Aristote kusimbamaka na ngindu ya bantu ya Greki ya tubambanza ya fyoti ya keyala babwala ya nzyunga, mpi bantu mingi vandaka dyaka ve kusepela ti ngindu yango.” Ngindu yai ya kubika nde tubambanza ya fyoti kuyala babwala ya nzyunga vandaka kusepedisa ve ntotila yai ya vandaka ti nzala ya kusala mpi kutwadisa kintinu mosi ya nene. Alesandre kundimaka mpi ve dibanza ya Aristote ya kubaka bantu yina kuvandaka ve Bagreki bonso bampika, sambu yandi vandaka ti ngindu ya kusala kintinu yina tavanda ti kuwakana ya mbote na kati ya bantu yina menunga ti bantu yina bo nungaka na bitumba.

Ata mpidina, ntembe kele ve nde Aristote kupesaka Alesandre nzala ya kutanga mpi kulonguka. Alesandre vandaka mutangi ya ngolo na luzingu na yandi ya mvimba. Yandi vandaka kutanga mingi mikanda ya Homère. Bantu ketubaka nde yandi simbaka na ntu poeme Iliade, yina vandaka ti banzila (vers) 15693.

Malongi ya Aristote kusukaka na kintulumukina na mvu 340 ya N.T.B. ntangu mwana-ntotila yai ya vandaka ti bamvula 16 kuvutukaka na Pella sambu na kuyala Masedonia sambu tata na yandi kuvandaka pana ve. Ebuna mwana-ntotila yai ya kubakaka kimfumu kusalaka nswalu mambu ya nene ti basoda na yandi. Philippe kuyangalalaka mingi ntangu Alesandre kumanisaka nswalu mubulu yina bantu ya kikanda ya Medi ya Thrace kubasisaka, yandi botulaka ntu-mbanza na bo, mpi yandi pesaka yo zina ya Alexandroupolis, yina kukatukaka na zina na yandi.

YANDI MELANDA NA KUBOTULA BABWALA

Alesandre yina vandaka ti bamvula 20 kubakaka kiti ya kimfumu ya Masedonia na mvu 336 ya N.T.B, ntangu bo fwaka Philippe. Yandi kotaka na Asia na bwala ya Hellespont (bubu yai Dardanelles) na luyantiku ya Mayi 334 ya N.T.B. Alesandre kuyantikaka kampanye mosi ya kubotula babwala ti basoda fyoti kansi ya ngolo 30000 ya ketambulaka na makulu mpi 5000 ya ketambulaka na bampunda. Ba enzeniere, bantu yina kesalaka bansosa, baziometre, bantu ya kesalaka bapula ya banzo, bantu ya siansi, mpi bantu ya kelongukaka mambu ya melutaka vandaka kukwenda kumosi ti basoda.

Alesandre kunungaka mvita na yandi ya ntete ti bantu ya Persia na Masa ya Granique yina ke na nordi-esti ya Asie Mineure (bubu yai Turquie). Na nsungi yina ya madidi ya mvu 334 ya N.T.B., yandi botulaka westi ya Asie Mineure. Na Oktobri ya 333 ya N.T.B. yandi nwanaka bitumba na yandi ya zole ya ngolo ti bantu ya Persia na Issus, yina ke na sudi-esti ya Asie Mineure. Dariusi III Ntotila ya nene ya Persia kwisaka kukutana ti Alesandre ti basoda kiteso ya mafunda nkama-tanu. Sambu yandi vandaka ti kivuvu nde yandi tanunga, Dariusi kunataka mama na yandi, nkento na yandi, mpi bantu yankaka ya dibuta na yandi sambu bo mona mutindu yandi zolaka kununga. Kansi bantu ya Persia kudibongisaka ve sambu na bitumba ya kintulumukina mpi ya ngolo yina bantu ya Masedonia kunwanisaka bo. Basoda ya Alesandre kubedisaka mpenza basoda ya Persia, ebuna Dariusi kutinaka, mpi yandi yambulaka dibuta na yandi na maboko ya Alesandre.

Olie ya kulanda bantu ya Persia yina kutinaka, Alesandre kwendaka na ndambu ya sudi na Lweka ya Mediterane, sambu na kubotula mabungu yina basoda ya ngolo ya Persia kutedimisaka bamaswa na bo. Kansi yandi nungaka ve na kubotula mbanza ya kisanga ya Tire. Sambu yandi vandaka kaka ti lukanu ya kubotula yo, Alesandre kuzyungaka yo na bangonda nsambwadi. Na ntangu yandi zyungaka kisanga yango, Dariusi lombaka yandi na kuvutula ngemba mutindu beto tubaka yo na zulu. Sambu dikabu yango kulebaka yandi mingi, Parménion, konseye ya Alesandre, kutubaka nde: ‘Kana mu vandaka Alesandre, mu zolaka kundima.’ Kansi Alesandre kuvutudilaka yandi nde: ‘Mu mpi zolaka kundima kana mu vandaka Parménion.’ Alesandre buyaka na kuwakana ti Dariusi, mpi yandi zyungaka kaka kisanga yango mpi yandi fwaka mbanza yina ya lulendo mpi ya kitoko mingi ya nzadi-mungwa na Yuli 332 ya N.T.B.

Alesandre kunwanisaka ve Yeruzalemi sambu yo kudipesaka yo mosi, ebuna yandi kwendaka kubotula Gaza na ndambu ya sudi. Sambu kimfumu ya Persia kulembisaka bo, bantu ya Ezipte kuyambaka yandi bonso ngulusi. Yandi pesaka makabu ya ngombe na nzambi Apis na Memphis. Dyambu yina kusepedisaka banganga-Nzambi ya Ezipte. Yandi salaka mpi mbanza ya Alesandria, yina kukumaka na lukumu kiteso mosi ti Athènes, yina vandaka kisika ya nene ya kulonguka mpi ya kele ti zina na yandi tii bubu yai.

Na nima, Alesandre kwendaka na nordi-esti, yandi lutaka Palestine tii na Nzadi ya Tigre. Na mvu 331 ya N.T.B., yandi nwanaka bitumba na yandi ya nene ya tatu ti bantu ya Persia na Gaugamèles, penepene ti mayumbu ya Ninive. Na mbanza yai basoda ya Alesandre ya kuluta ngolo 47000 kunungaka basoda 250000 ya Persia yina kudibongisaka dyaka na nima! Dariusi kutinaka mpi na nima bantu na yandi mosi kufwaka yandi.

Sambu na kununga na yandi, Alesandre kwendaka na sudi mpi yandi botulaka Babilone, ntu-mbanza ya madidi ya Persia. Yandi botulaka mpi bantu-mbanza Suze ti Persépolis, yandi botulaka kimvwama ya nene ya bantu ya Persia mpi yandi yokaka nzo ya nene ya Zeresesi. Nsukansuka, yandi botulaka ntu-mbanza Ekbatana. Kununga yai ya nswalunswalu kusalaka nde yandi yala mpi teritware ya Persia yina kubikalaka, yandi kwendaka ntama na ndambu ya esti tii na Nzadi ya Indus, kisika Pakistan kele bubu yai.

Na nima ya kusabuka nzadi ya Indus, na ntoto yina mesala ndilu ti provense ya Taxila na Persia, Alesandre kukutanaka ti mbeni mosi ya ngolo, Porus mfumu ya Inde. Bitumba yina Alesandre kunwanaka ti yandi na Yuni 326 ya N.T.B. vandaka bitumba na yandi ya nene ya iya mpi ya nsuka. Porus kuvandaka ti basoda 35000 mpi banzyoku 200, yina kupesaka bampunda ya basoda ya Masedonia boma mingi. Bitumba yango kuvandaka ngolo mingi mpi bantu kufwaka mingi, kansi basoda ya Alesandre kunungaka. Porus kudipesaka yandi mosi mpi bo wakanaka.

Bamvula kuluta nana kulutaka banda basoda ya Masedonia kukotaka na Asia, mpi basoda yango kuvandaka ya kulemba mpi bo kumaka kuyindula bwala na bo. Sambu bitumba ya ngolo ya bo nwanaka ti Porus kulembisaka bo mingi, bo vandaka kuzola kuvutuka na insi na bo. Ata Alesandre kubuyaka ntete, nsukansuka yandi pesaka bo nswa ya kuvutuka. Grese kukumaka ngolo ya inza. Sambu Bagreki kumaka kuzinga na babwala yina Alesandre kubotulaka, Kigreki mpi luzingu ya Bagreki kupanzanaka mingi na teritware yonso.

ATA YANDI ZOLAKA BITUMBA, YANDI VANDAKA KAKA MUNTU

Kima ya kusalaka nde basoda ya Masedonia kuvanda na kuwakana ya mbote na bamvula yina bo vandaka kubotula babwala vandaka kimuntu ya Alesandre. Na nima ya bitumba, Alesandre vandaka ti kikalulu ya kutala basoda yina kulwalaka, kutala bamputa na bo, kusikisa basoda sambu na kikesa na bo, mpi kupesa bo makabu sambu na kukumisa bo sambu na bisalu ya bo salaka. Sambu na bayina kufwaka na bitumba, Alesandre vandaka kuzika bo na lukumu yonso. Bibuti mpi bana ya basoda yina kufwaka vandaka kufuta dyaka ve bampaku yonso mpi kusala ve bisalu yonso. Sambu na kusepedisa basoda na yandi na nima ya bitumba, Alesandre vandaka kuyidika bansaka mingi mpi bansaka ya kumekana. Kilumbu mosi, yandi pesaka basoda na yandi yina katukaka kukwela konzie sambu bo kwenda kuzinga ti bankento na bo na nsungi ya madidi na Masedonia. Mambu yina yonso kusalaka nde bantu na yandi kuzola yandi mingi.

Sambu na yina metala makwela ya Alesandre ti Roxane, Mwana ya Ntotila ya Bactriane, Plutarque, muntu ya Grese yina kelongukaka luzingu ya bantu kusonikaka nde: “Ata yandi kwelaka yandi sambu na zola, makwela kusadisaka yandi na kulungisa balukanu na yandi. Sambu yo pesaka bantu yina yandi nungaka kyese na mutindu yandi ponaka nkento na kati na bo, mpi yo salaka nde bo zola yandi mingi mpenza, ata yandi zolaka Roxane mingi yandi kangaka mawi na yandi na mpila nde yandi simba yandi ve tii kuna yandi zolaka kukwela yandi na mutindu nsiku vandaka kulomba mpi na lukumu yonso.”

Alesandre vandaka kuzitisa mpi makwela ya bantu yankaka. Ata nkento ya Ntotila Dariusi kuvandaka mpika na yandi, yandi bakaka yandi na luzitu yonso. Kiteso mosi, ntangu yandi waka nde basoda zole ya Masedonia kuladisaka bankento ya banzenza yankaka na kingolongolo, yandi pesaka ntuma nde bo fwa bo kana yo ke kyeleka.

Bonso mama na yandi Olympias, Alesandre vandaka kusambila mingi. Yandi vandaka kupesa bimenga na ntwala mpi na nima ya bitumba mpi yandi vandaka kukwenda na banganga-ngombo na yandi sambu na kuzaba ntendula ya bidimbu yankaka. Yandi kwendaka mpi kukutana ti Amoni na Libye sambu na kuzaba mambu yina tabwa na ntwala. Na Babilone, yandi landaka bantuma ya bantu ya Kaldea sambu na yina metala bimenga, mingimingi yina bo vandaka kupesa na nzambi ya Babilone Bel (Marduku).

Ata Alesandre vandaka kudya na kiteso, yandi kumaka kunwa malafu mingi kibeni. Yandi vandaka kutuba mingi na nima ya konso dikopa ya malafu mpi kudisikisa sambu na mambu ya nene ya yandi salaka. Dyambu mosi ya kuluta mbi yina Alesandre kusalaka kuvandaka mutindu yandi fwaka nduku na yandi Clitus, sambu na makasi ya yandi waka na nima ya kwiti. Kansi na nima ya kubakisa kifu na yandi, Alesandre kuvandaka na mbeto na yandi bilumbu tatu kukonda kudya mpi kunwa. Kansi, banduku na yandi kundimisaka yandi na kudya.

Na nima, sambu Alesandre vandaka ti mpusa ya lukumu mingi yandi kumaka ti bikalulu mingi ya mbi. Yandi yantikaka kundima na mbala mosi mambu ya luvunu ya bo vandaka kukusila bantu mpi yandi yantikaka kupesa bantu bandola ya kuluta ngolo. Mu mbandu, ntangu bo zabisaka yandi nde Philotas kuvandaka na kati ya bantu yina zolaka kufwa yandi, Alesandre kufwisaka yandi ti tata na yandi, Parménion, konseye na yandi ya yandi vandaka kutudila ntima.

KUBWA YA ALESANDRE

Ntama mingi ve na nima ya kuvutuka na Babilone, Alesandre kubelaka malaria, kansi yandi belukaka ve. Na Yuni 13, 323 ya N.T.B., na nima ya kuzinga bamvula 32 ti bangonda 8, Alesandre kubwaka na maboko ya mbeni ya kuluta mbi, disongidila lufwa.

Yo salamaka kaka mutindu bantu yankaka ya mayele ya Inde kutubaka: “O Ntotila Alesandre, konso muntu kele ti kitini na yandi ya ntoto ya kele kiteso mosi ti kisika ya beto metelama; mpi sambu nge ke muntu bonso bantu yonso, katula kaka nde nge mesalaka bisalu mingi mpi nge ke ngolo mingi, nge metambulaka na ntoto ya mvimba ntama ti insi na nge sambu na kudisosila makambu, mpi kusosila bantu yankaka makambu. Kansi ata mpidina, zaba nde ntama mingi ve nge tafwa, mpi nge tabaka kaka kakitini fyoti ya ntoto yina talunga sambu na kuzika nge.”

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Alesandre ya Nene kuvandaka nani?

• Ntangu fyoti na nima ya kubaka kiti ya kimfumu ya Masedonia, inki Alesandre yantikaka kusala?

• Tubila mwa babwala yina Alesandre kubotulaka.

• Inki beto lenda tuba sambu na yina metala kimuntu ya Alesandre?

[Karte]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

BABWALA YINA ALESANDRE KUBOTULAKA

MASEDONIA

EZIPTE

Babilone

Nzadi ya Indus

[Kifwanisu]

Alexandre

[Kifwanisu]

Aristotle mpi mwana nzo-nkanda na yandi Alexande

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba]

[Kifwanisu]

Kibende ya wolo ya kesonga Alesandre ya Nene

[Lupangu/Bifwanisu ya lutiti 162, 163]

KIMFUMU MOSI YA NENE MEKABWANA

SAMBU na yina metala kimfumu ya Alesandre ya Nene, Biblia kutubaka na ntwala nde yo tapanzana mpi takabwana ‘kansi yo tavanda ve na maboko ya bana na yandi.’ (Daniele 11:​3, 4) Na kuwakana ti mbikudulu yina, na nsungi ya bamvula 14 na nima ya lufwa ya kintulumukina ya Alesandre na mvu 323 ya N.T.B., bo fwaka Alesandre IV, mpi Héraclès mwana na yandi ya makangu.

Banda na mvu 301 ya N.T.B., bazenerale iya ya Alesandre kudikumisaka bamfumu ntangu bo kabulaka kimfumu ya nene yina yandi tungaka mpi bo yalaka yo. Zenerale Cassandre kuyalaka Masedonia ti Grese. Zenerale Lysimaque kubakaka Asie Mineure ti Thrace. Séleucus I Nicator kubakaka Mezopotamia ti Siria. Mpi Ptolémée Lagus to Ptolémée I kuyalaka Ezipte ti Palestine. Yo yina, kimfumu ya nene ya Alesandre kubasisaka bimfumu iya ya Grese.

Na bimfumu iya yina ya Grese, kimfumu ya Cassandre kuzingaka ve mingi. Mwa bamvula fyoti na nima ya kubaka kimfumu, bana ya Cassandre ya babakala yina zolaka kuyinga yandi na kimfumu kufwaka, mpi na mvu 285 ya N.T.B., Lysimaque kubotulaka kitini ya Kintinu ya Grese yina vandaka na ndambu ya Eropa. Bamvula iya na nima, Séleucus I Nicator kufwaka Lysimaque na bitumba, mpi yandi kumaka kuyala kitini ya nene ya teritware yina kuvandaka na ndambu ya Asia. Séleucus kukumaka ntotila ya ntete na ndonga ya bantotila yina kuyingaka yandi na Siria. Yandi tungaka mbanza Antioshe na Siria mpi yandi kumisaka yo ntu-mbanza na yandi ya mpa. Bo fwaka Séleucus na mvu 281 ya N.T.B., kansi kimfumu yina yandi salaka kulandaka na kuyala tii na mvu 64 ya N.T.B. ntangu Zenerale ya Roma Pompée kukumisaka Siria provense ya Roma.

Na bitini iya ya kintinu ya Alesandre, kimfumu ya Ptolémée kuzingaka mingi kuluta bitini yankaka. Ptolémée I kubakaka titre ya ntotila na mvu 305 ya N.T.B. mpi kukumaka ntotila ya ntete, to Farao, ya Ezipte na kati ya bantotila ya Masedonia. Sambu yandi kumisaka Alesandria ntu-mbanza na yandi, na mbala mosi yandi yantikaka kuyidika mbanza yango. Mosi na kati ya bisalu ya nene ya kutunga ya yandi salaka kuvandaka Biblioteke ya mezabanaka mingi ya Alesandria. Ptolémée kubingaka Démétrios de Phalère, muntu mosi ya mayele ya Athènes, sambu na kutwadisa kisalu ya kutunga yina ya nene. Bantu ketubaka nde na mvu-nkama ya ntete ya T.B., biblioteke yina kuvandaka ti barulo milio mosi. Kimfumu ya dibuta ya Ptolémée landaka na kuyala na Ezipte tii ntangu bantu ya Roma kubwisaka yo na mvu 30 ya N.T.B. Ebuna Roma kukumaka ngolo ya inza na kisika ya Grese.

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki mutindu kintinu ya nene ya Alesandre kukabwanaka?

• Bantotila ya dibuta ya Séleucus kuyalaka na Siria tii na nki ntangu?

• Inki ntangu kimfumu ya dibuta Ptolémée na Ezipte kusukaka?

[Karte]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

KUPANZANA YA KINTINU YA ALESANDRE

Cassandre

Lysimaque

Ptolémée I

Séleucus I

[Bifwanisu]

Ptolémée I

Séleucus I

[Tablo/Kifwanisu ya kele na lutiti 139]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

BANGOLO YA INZA YA MBIKUDULU YA DANIELE

Kiteki ya nene (Daniele 2:​31-45)

Bambisi iya kebasika na masa (Daniele 7:​3-8, 17, 25)

BABYLONE banda na mvu 607 ya N.T.B.

MEDO-PERSIA banda na mvu 539 ya N.T.B.

GRESE banda na mvu 331 ya N.T.B.

ROME banda na mvu 30 ya N.T.B.

NGOLO YA INZA YA ANGLO-AMERIKA banda na mvu 1763 ya T.B.

INZA YA KUKABWANA NA MAMBU YA POLITIKI na ntangu ya nsuka

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 128]

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 147]