Kapu ya Kumi

Nani Lenda Nwanisa Ntotila ya Bantotila?

1, 2. Sambu na nki mbona-meso yina Daniele kumonaka na mvula ya tatu ya luyalu ya Baltazare ke mfunu mingi sambu na beto?

BAMVULA 57 kulutaka banda tempelo ya Yehowa kubwaka na Yeruzalemi. Baltazare ti tata na yandi Nabonide kuyalaka kumosi na Kintinu ya Babilone, ngolo ya inza ya tatu ya mbikudulu ya Biblia.a Daniele, profete ya Nzambi, vandaka na kimpika na Babilone. Mpi na ‘ntangu Baltazare kulungisaka bamvula tatu na kimfumu,’ Yehowa kusongaka Daniele mbona-meso yina vandaka kutubila mwa mambu ya metala kuvutula lusambu ya kyeleka.​—⁠Daniele 8:⁠1.

² Mbona-meso ya mbikudulu yina Daniele monaka kusimbaka mpenza ntima na yandi mpi yo ke mfunu mingi sambu na beto bantu ya kezinga na “ntangu ya nsuka.” Wanzyo Gabriele songaka Daniele nde: “Mono ke songa nge mambu yina ta bwa ntangu makasi ya Nzambi ta mana, sambu [yo kele sambu na ntangu ya nsuka ya Nzambi metulaka, NW].” (Daniele 8:​16, 17, 19, 27) Ntangu yai bika beto tadila na dikebi yonso mambu yina Daniele kumonaka mpi ntendula na yo sambu na beto bubu yai.

DIMEME MOSI YA BAKALA YA KE NA BIBONGO ZOLE

3, 4. Inki mbisi Daniele kumonaka metelama na lweka ya masa, mpi yo ke kifwani ya inki?

³ Daniele kusonikaka nde: “Mono monaka nde mono kele na kati ya Suze, bwala ya ngolo na provense ya Elami. Mono monaka mpi nde mono kele penepene na masa ya Ulai.” (Daniele 8:⁠2) Yo mezabana mpenza ve kana Daniele kuvandaka mpenza na Shushan (Suze), ntu-mbanza ya Elami, yina ke na kitamina ya bakilometre 350 na esti ya Babilone, to kana yandi vandaka na Suze yango kaka na mbona-meso.

⁴ Daniele kelanda na kutuba nde: “Mono talaka mpidiyai, mono monaka dimeme ya bakala me telama na lweka ya nzadi. Yo vandaka na bibongo zole ya nene.” (Daniele 8:3a) Ntendula ya dimeme yina ya bakala kubikalaka ve diswekamu sambu na Daniele. Na nima wanzyo Gabriele kutubaka nde: “Dimeme ya bakala ya nge monaka na bibongo zole yo ke songa bantotila ya bansi ya Media ti Persia.” (Daniele 8:20) Bantu ya Media kukatukaka na ntoto yina kele ti bangumba mingi na esti ya Asiria, mpi bantu ya Persia vandaka ntete na luzingu ya kutambula-tambula na ntoto ya nordi ya kitini ya ntoto ya Persia yina mekotaka na masa (Golfe Persique). Kansi, sambu Kintinu ya Medo-Persia kukumaka nene, bantu na yo kumaka kuzola bima ya ntalu mingi.

 5. Inki mutindu kibongo yina “basikaka na nima” kukumaka nene?

⁵ Daniele ketuba nde: “Yo vandaka na bibongo zole ya nene; kibongo mosi me luta kibongo ya nkaka na nda kansi yo basikaka na nima.” (Daniele 8:3b) Kibongo ya nene yina kubasikaka na nima vandaka kifwani ya bantu ya Persia, kansi kibongo yina yankaka vandaka kifwani ya bantu ya Media. Na luyantiku, bantu ya Media bantu vandaka kuyala. Kansi na mvu 550 ya N.T.B., Sirusi, mfumu ya Persia kunungaka Astyage Ntotila ya Media kukonda mpasi. Sirusi kuvukisaka bikalulu mpi bansiku ya bantu yina zole, yandi vukisaka bimfumu na bo, mpi bo landaka na kubotula babwala. Banda na ntangu yina, kintinu yina kukumaka ti bimvuka zole.

DIMEME YA BAKALA MEKUMA LULENDO MINGI

6, 7. Inki mutindu “ata mbisi ya nkaka ve kukaka na kunwana” ti dimeme ya bakala?

⁶ Daniele landaka na kutendula dimeme yango nde: “Ebuna mono monaka dimeme ke bula bibongo na yo na ndambu ya weste, ya norde ti ya sude. Ata mbisi ya nkaka ve kukaka [na kunwana ti yo, NW] to kukatuka na maboko na yo; yo vandaka kusala mutindu yo vandaka kuzola, yo kumaka lulendo mingi.”​—⁠Daniele 8:⁠4.

⁷ Na mbona-meso ya ntete yina Daniele kumonaka, Babilone vandaka kifwani ya mbisi ya makasi yina vandaka kubasika na nzadi-mungwa mpi yo vandaka bonso ntambu yina kele ti mapapu ya ngo-zulu. (Daniele 7:​4, 17) Mbisi yina ya kifwani kukukaka ve na kunwana ti “dimeme ya bakala” ya mbona-meso yai ya mpa. Babilone kubwaka na maboko ya Sirusi ya Nene na mvu 539 ya N.T.B. Banda ntangu yina tii bamvula 50 na nima, “ata mbisi ya nkaka ve,” to luyalu ya politiki, kunungaka na kunwana ti Kintinu ya Medo-Persia, ngolo ya iya ya inza ya mbikudulu ya Biblia.

8, 9. (a) Inki mutindu “dimeme ya bakala” vandaka ‘kubula bibongo na yo na ndambu ya weste, ya norde ti ya sude’? (b) Inki mukanda ya Estere ketuba sambu na muntu yina kuyingaka Dariusi I Ntotila ya Persia?

⁸ Ngolo ya Inza ya Medo-Persia yina kukatukaka na ‘ndambu ya ntangu kebasikaka,’ na esti, vandaka kusala mambu mutindu yo vandaka kuzola, na mpila yo vandaka ‘kubula bibongo na yo na ndambu ya weste, ya norde ti ya sude.’ (Yezaya 46:11) Ntotila Cambyse II yina kuyingaka Sirusi ya Nene, kunungaka Ezipte. Muntu yingaka yandi vandaka Dariusi I Ntotila ya Persia, yina kwendaka na ndambu ya westi mpi sabukaka masa ya Bosphore na mvu 513 ya N.T.B. mpi yandi kotaka na Thrace, teritware ya Eropa yina ntu-mbanza na yo vandaka Byzance (bubu yai Istanbul). Na mvu 508 ya N.T.B., yandi botulaka Thrace, mpi yandi nungaka Masedonia na mvu 496 ya N.T.B. Yo yina, banda na ntangu ya Dariusi, “dimeme ya bakala,” Medo-Persia kubotulaka bateritware na bandambu tatu ya nene: na nordi Babylonia ti Asiria, na westi Asie Mineure, mpi na sudi Ezipte.

⁹ Sambu na kundima bunene ya Kintinu ya Medo-Persia, Biblia ketuba mpidiyai sambu na Zeresesi I, yina kuyingaka Dariusi nde: “[Asuerusi yina] vandaka kuyala baprovense nkama mosi makumi zole na nsambwadi (127), katuka [na] nsi ya India tii na nsi ya Etiopia.” (Estere 1:⁠1) Kansi, kintinu yai ya nene zolaka kubwa sambu yankaka kubasika. Yo yina, mbona-meso ya Daniele ketubila mambu ya kuyituka yina fwete kumisa lukwikilu na beto ngolo na ndinga ya mbikudulu ya Nzambi.

NKOMBO YA BAKALA MEBWISA DIMEME YA BAKALA

10. Na mbona-meso ya Daniele, inki mbisi kubwisaka “dimeme ya bakala”?

¹⁰ Yindula mutindu Daniele kuyitukaka sambu na mambu ya yandi kemona ntangu yai. Disolo yango ketuba nde: “Ntangu mono ke yindula nde nki mambu yai, mono ke mona nkombo ya bakala ke kwisa kupumbuka kuna na ndambu ya [ntangu kelalaka, NW], yo ke tambula ntinu na mpila nde makulu na yo kusimba ve na ntoto. Yo vandaka na kibongo mosi ya nene, kwaku disu kwaku disu yo na kati. Ntangu nkombo yango me kwisa penepene na dimeme yina ke na bibongo zole, dimeme yina ya mono me mona ya kutelama na lweka ya nzadi, yo ke kula dimeme yango na makasi yonso. Mono vandaka ke tala kaka ntangu yo ke nwanisa dimeme. Nkombo vandaka makasi mingi mpenza yo yina yo bulaka dimeme ti kubuka-buka bibongo na yo zole. Dimeme vandaka ve na ngolo ya kunwanina, yo yina nkombo losaka yo na ntoto, yo niata-niata yo. Ata muntu mosi ve kwisaka kusadisa dimeme.” (Daniele 8:​5-7) Mambu yai yonso ketendula inki?

11. (a) Inki mutindu wanzyo Gabriele ketendula “nkombo yina ya bakala ya vandaka ti mika mingi” mpi “kibongo [na yo] ya nene”? (b) Nani vandaka kifwani ya kibongo yina kubasikaka?

¹¹ Daniele ti beto kele ve ti mfunu ya kusosa ntendula ya mbona-meso yai. Wanzyo Gabriele kusongaka Daniele nde: “Nkombo yina ya bakala [ya vandaka ti mika mingi ketendula ntotila, NW] ya Grese, ebuna kibongo ya nene yina kele kwaku disu kwaku disu yo na kati, ke songa ntotila ya ntete.” (Daniele 8:21) Na mvu 336 ya N.T.B., ntotila ya nsuka ya Kintinu ya Persia, Dariusi III (Codoman), kubakaka kimfumu. Kaka na mvula yina, Alesandre kukumaka ntotila na Masedonia. Masolo ya ntama kemonisa nde Alesandre ya Nene vandaka “ntotila ya Grese” ya bo tubilaka na ntwala. Alesandre yantikaka “na ndambu ya ntangu kelalaka,” to westi, na mvu 334 ya N.T.B., mpi yandi kwendaka nswalu. Yandi botulaka bateritware mingi mpi bwisaka “dimeme ya bakala,” bonso nde ‘makulu na yandi vandaka kusimba ve na ntoto.’ Grese kusukisaka luyalu ya Medo-Persia yina kuzingaka kiteso ya bamvu-nkama zole, mpi yo kumaka ngolo ya tanu ya inza ya Biblia ketubila. Mbikudulu ya Nzambi kulunganaka na mutindu mosi ya kuyituka kibeni!

12. Inki mutindu “kibongo ya nene” ya nkombo ya kifwani ‘kubukanaka,’ mpi nki vandaka bibongo iya yina kuyingaka yo?

¹² Kansi kiyeka ya Alesandre zolaka kuzinga mingi ve. Mbona-meso ketuba dyaka nde: “Nkombo kumaka ngolo mingi ti lulendo. Kansi ntangu ngolo na yo kumaka mingi-mingi, kibongo na yo kubukanaka. Na kisika yina vandaka kibongo yango, bibongo iya ya nkaka kwisaka kubasika, konso kibongo vandaka kutala na ndambu ya nkaka.” (Daniele 8:⁠8) Gabriele ketendula mbikudulu yango nde: “Bibongo iya yina basikaka ntangu kibongo ya ntete bukanaka, yo ke songa bimfumu iya yina ta bika kuyinga kimfumu ya ntete, kansi yo ta luta kimfumu ya ntete ve na ngolo.” (Daniele 8:22) Mutindu bo tubaka yo na ntwala, kaka na ntangu yandi kumaka na lukumu mingi, Alesandre ‘kubukanaka,’ to kufwaka, kaka ti bamvula 32 mpamba. Ebuna, nsukansuka bazenerale na yandi iya kukabulaka kintinu na yandi ya nene.

KAKIBONGO MOSI YA FYOTI MPI YA KUYITUKA

13. Inki kubasikaka na kibongo mosi na kati ya bibongo iya, mpi yo salaka inki?

¹³ Kitini ya mbona-meso yina melanda kebaka bamvula kuluta 2200, mpi kulungana na yo kekuma tii na ntangu na beto. Daniele kusonikaka nde: “Na bibongo yina iya, mono monaka kibongo mosi ke basisa kakibongo mosi ya fioti. Kakibongo yango vandaka kusonga ngolo na yo na ndambu ya sude, na ndambu ya este ti na ndambu ya Palestina, ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele. Yo kumaka diaka ngolo mingi na mpila nde yo nwanisa basoda ya zulu, disongidila nde bambwetete; yo losaka yankaka na ntoto, yo niata-niataka yo. Nkutu yo tulaka ntembe na mfumu ya basoda yina ya zulu; yo buyaka nde bantu kupesa yandi diaka ve makabu ya konso kilumbu, yo bebisaka mpi [kisika na yandi ya santu ya yandi metulaka, NW]. Kakibongo yango kumaka mfumu ya basoda ya zulu ti ya makabu yina ya bantu vandaka kupesa konso kilumbu [sambu na disumu; mpi yo landaka na kubwisa kyeleka na ntoto]. Mambu yonso ya kakibongo vandaka kusala, yo vandaka kwenda kaka mbote.” ​—⁠Daniele 8:​9-12.

14. Inki wanzyo Gabriele kutubaka sambu na bisalu ya kakibongo ya fyoti ya kifwani, mpi nki zolaka kukumina kakibongo yina?

¹⁴ Na ntwala ya kubakisa ntendula ya bangogo ya beto mekatuka kutanga, beto fwete tudila wanzyo ya Nzambi dikebi. Na nima ya kutubila mutindu bimfumu iya kubasikaka na kintinu ya Alesandre, wanzyo Gabriele kutubaka nde: “Ntangu bimfumu yai me kuma penepene na nsuka na yo ti ntangu bantu ya bimfumu yango me kuma mbi mingi mpenza sambu na kubaka ndola, na ntangu yina ta basika ti mfumu mosi ya ntu-ngolo ti ya nku, kele mpi na mayele ya kukusa bantu. Yandi ta kuma ngolo mingi, kansi na ngolo na yandi mosi ve; yandi ta fwa-fwa bima mingi, yandi ta nungaka na konso mambu ya yandi ta salaka. Yandi ta fwa bantu ya ngolo mingi ti bantu ya Nzambi mpenza. Yandi ta nunga banzila yonso ya mbi ya yandi me kana sambu na mayele na yandi ya kukusa bantu. Yandi ta vanda lulendo mingi na ntima na yandi, yandi ta fwa mpi bantu mingi na kintulumukina. Sambu yandi ta nwanisa nkutu ata [Ntotila ya bantotila, NW], yandi ta fwa yandi mosi, muntu ve ta simba yandi.” ​—⁠Daniele 8:​23-25.

15. Sambu na yina metala mbona-meso, wanzyo kusongaka Daniele na kusala inki?

¹⁵ Wanzyo kusongaka Daniele nde: “Ntangu yai, [bumba mbona-meso yango, NW], kusonga muntu ve, sambu bilumbu ta luta mingi yo na kwisa kubwa.” (Daniele 8:26) Kitini yai ya mbikudulu zolaka kulungana ve na ntwala ya ‘bilumbu mingi,’ mpi yo lombaka nde Daniele ‘kubumba mbona-meso yango.’ Yo ke pwelele nde Daniele kubakisaka ve ntendula na yo. Kansi ntangu yai ‘bilumbu mingi’ yina melutaka mpenza. Yo yina beto keyula nde: ‘Inki mambu ya kesalama na inza kesonga sambu na yina metala kulungana ya mbona-meso yai ya mbikudulu?’

KAKIBONGO YA FYOTI MEKUMA NGOLO MINGI

16. (a) Inki kibongo ya kifwani kubasisaka kakibongo ya fyoti? (b) Inki mutindu Roma kukumaka ngolo ya sambanu ya inza ya mbikudulu ya Biblia, kansi sambu na nki yo kele ve kakibongo ya fyoti ya kifwani?

¹⁶ Na kutadila masolo ya ntama, kibongo mosi na kati ya bibongo iya, disongidila kibongo yina vandaka kuyala na ndambu ya westi, kubasisaka kakibongo ya fyoti. Yo vandaka kimfumu ya Zenerale Cassandre yina vandaka kuyala na Masedonia ti na Grese. Na nima, kimfumu ya Zenerale Lysimaque, ntotila ya Thrace ti Asie Mineure, kubotulaka kimfumu yai. Na mvu-nkama ya zole na ntwala ya Ntangu na Beto, Roma nungaka bimfumu yai ya westi. Ebuna banda na mvu 30 ya N.T.B., Roma yantikaka kuyala bimfumu yonso yina kubasikaka na nima ya Alesandre ya Nene, mpi yo kumaka ngolo ya sambanu ya inza ya mbikudulu ya Biblia. Kansi, Kintinu ya Roma kuvandaka ve kakibongo ya fyoti ya mbona-meso ya Daniele, sambu kintinu yina kulandaka ve kuyala tii na “ntangu ya nsuka ya Nzambi metulaka.” ​—⁠Daniele 8:​19, NW.

17. (a) Inki kuwakana kele na kati ya Grande-Bretagne ti Kintinu ya Roma? (b) Inki kuwakana kele na kati ya Kintinu ya Grande-Bretagne ti kimfumu ya Masedonia mpi ya Grese yina kuyalaka na nima ya Alesandre ya Nene?

¹⁷ Masolo ya ntama ketuba nde nani kele ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku’ ya vandaka kunwana mingi? Grande-Bretagne kuvandaka kakimfumu ya fyoti ya nordi-westi ya Kintinu ya Roma. Tii na luyantiku ya mvu-nkama ya tanu ya T.B., baprovense ya Roma kuvandaka na Grande-Bretagne ya bubu yai. Na nima, Kintinu ya Roma kubwaka, kansi bupusi ya luzingu ya Bagreki ti ya bantu ya Roma kulandaka na Grande-Bretagne mpi na bisika yankaka ya Eropa yina vandaka na nsi ya kiyeka ya Roma. Octavio Paz, poete mpi nsoniki ya Mexique yina kubakaka dikabu ya prix Nobel kusonikaka nde: “Ntangu Kintinu ya Roma kubwaka, Dibundu kuyingaka yo.” Yandi yikaka nde: “Bapere ya Dibundu ti bantu ya mayele ya ntangu yina, kukotisaka filozofi ya Greki na malongi ya Bukristu.” Bertrand Russell, filozofe mpi muntu ya matematike ya mvu-nkama ya 20 kutubaka nde: “Mutindu ya luzingu ya bantu ya Westi, yina kukatukaka na Grese, mekatuka na bikalulu ya filozofi mpi ya siansi yina kuyantikaka na Milet [mbanza mosi ya Greki na Asie Mineure] bamvula mafunda zole ti ndambu meluta.” Yo yina, beto lenda tuba nde mutindu ya kuzinga ya bantu ya Kintinu ya Grande-Bretagne kukatukaka na kimfumu ya Masedonia mpi ya Grese yina kuyalaka na nima ya Alesandre ya Nene.

18. Kakibongo ya fyoti yina kukumaka ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku’ na “ntangu ya nsuka” kele inki? Tendula.

¹⁸ Na mvu 1763 Kintinu ya Grande-Bretagne kubedisaka bambeni na yo ya ngolo, Espagne ti France. Banda ntangu yina, yo kudimonisaka nde yo yantikaka kuyala na banzadi yonso mpi yo kumaka ngolo ya nsambwadi ya inza ya mbikudulu ya Biblia. Ata ntangu baprovense 13 ya Amerika kukatukaka na nsi ya kiyeka ya Grande-Bretagne na mvu 1776 sambu na kusala États-Unis ya Amerika, Kintinu ya Grande-Bretagne kuyalumunaka luyalu na yo na kitini mosi na kati ya bitini iya ya ntoto ya mvimba mpi kitini mosi na kati ya iya ya bantu na yo. Ngolo ya nsambwadi ya inza kubakaka dyaka ngolo mingi ntangu États-Unis ya Amerika kusalaka kuwakana ti Grande-Bretagne sambu bo sala ngolo ya inza ya Anglo-Amerika ya mesalama na bimvuka zole. Na mambu ya kimvwama mpi ya basoda, ngolo yai ya inza kukumaka ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku.’ Kakibongo ya fyoti yina kukumaka ngolo ya politiki ya ntu-ngolo mpi ya nku na “ntangu ya nsuka,” kele Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika.

19. Inki kele “ntoto ya lukumu” yina mbona-meso ketubila?

¹⁹ Daniele kumonaka nde kakibongo ya fyoti “vandaka kuyela mingi” (NW) na ndambu ya “ntoto ya lukumu.” (Daniele 8:⁠9) Ntoto ya Lusilu, yina Yehowa kupesaka na bantu na yandi ya yandi ponaka, kuvandaka kitoko mpenza na mpila nde bo vandaka kubinga yo ‘ntoto ya lukumu ya bansi yonso,’ disongidila ya ntoto ya mvimba. (Ezekiele 20:​6, 15) Ya kyeleka, Grande-Bretagne kubotulaka Yeruzalemi na Desembri 9, 1917, mpi na mvu 1920, Société des Nations kupesaka Grande-Bretagne nswa ya kuyala Palestine tii na Mayi 14, 1948. Kansi mbona-meso yango kele mbikudulu yina ke na bidimbu mingi. Mpi “ntoto ya lukumu” yina mbona-meso ketubila kele ve kifwani ya Yeruzalemi, kansi yo ke nkadilu ya bantu ya ntoto yina Nzambi kemona bonso santu na ntangu ngolo ya nsambwadi ya inza keyala. Bika beto tala mutindu Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika kenyokula basantu.

BO MEBWISA “KISIKA NA YANDI YA SANTU”

20. Banani kele “basoda ya zulu” mpi “bambwetete” yina kakibongo ya fyoti kesosa kubwisa?

²⁰ Kakibongo ya fyoti “[vandaka kuyela mingi] na mpila nde yo nwanisaka basoda ya zulu, disongidila nde bambwetete; yo losaka yankaka na ntoto.” Na ntendula ya wanzyo, “basoda ya zulu” ti “bambwetete” yina kakibongo ya fyoti sosaka kubwisa kele “bantu yina kele basantu.” (NW) (Daniele 8:​10, 24) “Basantu” yai kele Bakristu ya kupakulama na mpeve. Sambu bo metaka kinduku ti Nzambi na nzila ya kuwakana ya mpa, yina yantikaka kusala na nsadisa ya menga ya Yezu Kristu yina kutyamukaka, bo mekumaka santu, bunkete, mpi na kingenga sambu na kisalu ya Nzambi. (Baebreo 10:10; 13:20) Sambu Yehowa mepesaka bo mukumba ya kuyala kumosi ti Mwana na yandi na zulu, yandi kemonaka bo nde bo kele santu. (Efezo 1:​3, 11, 18-20) Ebuna, na mbona-meso ya Daniele, “basoda ya zulu” ketendula ndambu ya “basantu” na kati ya 144000 yina mebikalaka na ntoto, yina tayala na zulu ti Mwana ya Dimeme. ​—⁠Kusonga 14:​1-5.

21. Banani ke na “kisika ya santu” yina ngolo ya nsambwadi ya inza kesosa kubebisa?

²¹ Bubu yai ndambu ya basantu yina mebikalaka na ntoto na kati ya 144000 kele mimonisi ya “Yeruzalemi yina kele na zulu,” disongidila Kimfumu ya Nzambi yina kele bonso mbanza, mpi ngidika ya tempelo na yo. (Baebreo 12:​22, 28; 13:14) Kele na mutindu yai bo ke na “kisika ya santu” yina ngolo ya nsambwadi ya inza kesosa kunyata mpi kubebisa. (Daniele 8:13) Ntangu yandi tubilaka mpi kisika yina ya santu bonso “kisika ya santu ya yandi [Yehowa] metulaka,” Daniele kutubaka nde: “Yo buyaka nde bantu kupesa diaka ve [Yehowa] makabu ya konso kilumbu, yo bebisaka mpi [kisika na yandi ya santu ya yandi metulaka]. Kakibongo yango kumaka mfumu ya basoda ya zulu ti ya makabu yina ya bantu vandaka kupesa konso kilumbu, [sambu na disumu; mpi yo landaka na kubwisa kyeleka na ntoto]. Mambu yonso ya kakibongo vandaka kusala, yo vandaka kwenda kaka mbote.” (Daniele 8:​11, 12) Inki mutindu dyambu yai kulunganaka?

22. Na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, inki mutindu ngolo ya nsambwadi ya inza kusalaka “disumu” ya nene?

²² Inki kukuminaka Bambangi ya Yehowa na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba? Mbangika ya ngolo kibeni! Yo yantikaka na bansi ya kidiktatire ya ba Nazi mpi ba fasciste. Kansi ntama mingi ve ‘bo bwisaka kyeleka na ntoto’ na bateritware yonso yina ‘kakibongo ya fyoti yina kumaka ngolo mingi’ vandaka kuyala. Bo kangaka “basoda,” disongidila, bansamuni ya Kimfumu, mpi bo buyisaka kisalu na bo ya kusamuna “Nsangu ya Mbote” na bansi yonso yina vandaka na nsi ya luyalu ya Grande-Bretagne. (Marko 13:10) Ntangu bansi yina kulombaka bantu yonso na kukota na kisalu ya kisoda, bansi yango kundimaka ve nde Bambangi ya Yehowa kubuya kisalu ya kisoda. Mpidina bo buyaka nde bo kele ve baministre ya Nzambi. Na États-Unis bibuka ya bantu vandaka kubula mpi kufinga bansadi ya kwikama ya Yehowa. Ya kyeleka, ngolo ya nsambwadi ya inza kumekaka na kukangisa kimenga ya lukumu, disongidila “mbuma ya bikobo,” (NW) yina bansadi ya Yehowa kepesaka Yandi mbala na mbala bonso “makabu ya konso kilumbu” ya lusambu na bo. (Baebreo 13:15) Na ntangu yo salaka mpidina, ngolo yina ya inza kusalaka “disumu” ya kukota na teritware ya Nzambi ya Kuluta Kuzanguka, disongidila “kisika na yandi ya santu ya yandi metulaka.”

23. (a) Na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, inki mutindu Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika kunwanisaka “Ntotila ya bantotila”? (b) Nani ke “Ntotila ya bantotila”?

²³ Ntangu yo nyokulaka “basantu” na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, kakibongo ya fyoti kutulaka ntembe na “mfumu ya basoda yina ya zulu.” To, mutindu wanzyo Gabriele kutubaka, yo nwanisaka “Ntotila ya bantotila.” (Daniele 8:​11, 25) Yehowa Nzambi mpamba mefwana na kubaka zina ya “Ntotila ya bantotila.” Ngogo ya Kiebreo sar ya bo mebalula nde “ntotila” kewakana ti kisongi-dyambu mosi ya ketendula “kuyala.” Bo kesadilaka ngogo yai sambu na kutubila ve kaka mwana ya ntotila to muntu mosi ya ndonga ya bantotila, kansi mpi sambu na muntu yina kele mfumu. Mukanda ya Daniele ketubila bantotila yina kele bawanzyo, bonso Mishele. Nzambi ke Ntotila ya Ntete na kati ya bantotila yina yonso. (Daniele 10:​13, 21; fwanisa ti Nkunga 83:​18, NW.) Keti beto lenda yindula nde kele ti muntu lenda nwanisa Yehowa, Ntotila ya bantotila?

“KISIKA YA SANTU” MEVUTUKA MUTINDU YO FWETE VANDA

24. Inki dyambu Daniele 8:14 kendimisa beto?

²⁴ Ata muntu mosi ve lenda nwanisa Ntotila ya bantotila, ata nkutu ntotila mosi “ya ntu-ngolo ti ya nku” bonso Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika! Ntotila yai kunungaka ve na kubebisa kisika ya santu ya Nzambi. Wanzyo yina ke kinati-ndinga kutubaka nde na nima ya nsungi mosi ya “bankokila mpi basuka mafunda zole nkama tatu, bo tavutula kisika ya santu na mutindu yo fwete vanda,” to yo “tanunga.”​—⁠Daniele 8:​13, 14; The New English Bible.

25. Inki kele nda ya nsungi ya mbikudulu ya bilumbu 2300, mpi beto fwete wakanisa yo ti nki dyambu?

²⁵ Bilumbu 2300 yina kele nsungi mosi ya mbikudulu. Yo yina, yo kelomba kubaka mvula mosi ya mbikudulu ya bilumbu 360. (Kusonga 11:​2, 3; 12:​6, 14) Bilumbu 2300 yai kele bamvula 6, bangonda 4, ti bilumbu 20. Nsungi yai kubwaka na nki mvula? Na bamvu 1930, bansadi ya Nzambi yantikaka kukutana ti mbangika ya ngolo na bansi mingi. Na nsungi ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, Bambangi ya Yehowa kunyokwamaka mingi na bansi yina ngolo ya inza ya Anglo-Amerika vandaka kuyala. Sambu na inki? Sambu bo zolaka ‘kulemfuka ntete na Nzambi, kansi na bantu ve.’ (Bisalu 5:29) Yo yina, beto fwete wakanisa bilumbu 2300 ti mvita yina.b Kansi, inki beto lenda tuba na yina metala luyantiku mpi nsuka ya nsungi yai ya mbikudulu?

26. (a) Inki ntangu, na mbala ya ntete, kutanga bilumbu 2300 kuyantikaka? (b) Inki ntangu nsungi ya 2300 kusukaka?

²⁶ Sambu bo ‘vutula,’ to bo yidika “kisika ya santu” na mutindu ya mefwana na yo mpenza, yo fwete vanda nde bilumbu 2300 kuyantikaka ntangu yo vandaka ntete na “mutindu yo fwete vanda” na meso ya Nzambi. Dyambu yai kusalamaka mbala ya ntete na Yuni 1, 1938, ntangu Nzozulu ya Nkengi ya Kingelesi kubasisaka kitini ya 1 ya disolo “Organizasio.” Kitini ya 2 kubasikaka na nimero ya Yuni 15, 1938. Kana beto tanga bilumbu 2300 (bamvula 6, bangonda 4, ti bilumbu 20 na manaka ya Baebreo) banda na Yuni 1 to 15, 1938, yo kenata beto na Oktobri 8 to 22, 1944. Na kilumbu ya ntete ya lukutakanu mosi ya sipesiali yina kusalamaka na Pittsburgh, na Pennsylvanie, na États-Unis, na Septembri 30 mpi Oktobri 1, 1944, prezida ya Watch Tower Society kutubilaka ntu-dyambu “Organizasio ya Teokrasi Bubu Yai.” Na lukutakanu ya nene ya mvu yina kusalamaka na Oktobri 2, la Société kusobaka bansiku na yo sambu kuwakana kuvanda na kati ya organizasio ya teokrasi ti mambu yina nsiku ya leta vandaka kulomba. Na nsadisa ya bantendula ya pwelele ya mambu yina Biblia kelombaka, organizasio ya teokrasi kusukininaka ve na kukota na mabundu ya Bambangi ya Yehowa.

27. Inki nzikisa kumonisaka nde yo vandaka mpasi na kupesa “makabu yina ya bantu vandaka kupesa konso kilumbu” na nsungi ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba?

²⁷ Ntangu bilumbu 2300 vandaka kukuma na nsuka na yo na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, yina kuyantikaka na mvu 1939, yo kumaka mpasi mpenza na kupesa “makabu yina ya bantu vandaka kupesa konso kilumbu” na kisika ya santu ya Nzambi sambu na mbangika. Na mvu 1938 la Société Watch Tower kuvandaka ti bafiliale 39 yina vandaka kutwadisa kisalu ya Bambangi na ntoto ya mvimba, kansi na mvu 1943 yo vandaka kaka 21. Ntalu ya bansamuni ya Kimfumu vandaka mpi fyoti na nsungi yina.

28, 29. (a) Ntangu Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba kukumaka na nsuka, inki kuyela kumonikaka na organizasio ya Yehowa? (b) Inki beto lenda tuba sambu na mambu ya mbi yina mbeni vandaka kusala sambu na kubebisa mpi kufwa “kisika ya santu”?

²⁸ Mutindu beto monaka yo, na bangonda ya nsuka ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, Bambangi ya Yehowa kubakaka dyaka lukanu na bo ya kupesaka kimfumu ya Nzambi lukumu na mutindu bo vandaka kusadila yandi bonso organizasio ya teokrasi. Yo yina kusalaka nde, na mvu 1944, bo yidika dyaka kisalu na bo mpi mutindu ya kutwadisa yo. Nkutu, Nzozulu ya Nkengi (ya Kingelesi) ya Oktobri 15, 1944, kuvandaka ti disolo mosi ya ntu-dyambu “Bo Meyilama Sambu na Kisalu ya Nsuka.” Disolo yai ti masolo yankaka yina kumonisaka mutindu ya kusala kisalu yina kubasikaka na nsungi yina mosi kumonisaka nde bilumbu 2300 kusukaka dezia mpi nde “kisika ya santu” kuvutukaka dyaka “mutindu yo fwete vanda.”

²⁹ Mambu ya mbi yina mbeni vandaka kusala sambu na kubebisa mpi kufwa “kisika ya santu” kunungaka ve ata fyoti. Ya kyeleka, “basantu” yina mebikalaka ya ke na ntoto, kumosi ti bampangi na bo ya “kibuka ya nene” (NW) kunungaka. (Kusonga 7:⁠9) Ebuna mutindu kisika ya santu mevutukilaka kisika na yo na teokrasi, yo kelanda ntangu yai na kusadila Yehowa kisalu ya santu.

30. Ntama mingi ve nki takumina ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku’?

³⁰ Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika ke na kuyala kaka. Wanzyo Gabriele kutubaka nde: “Yandi ta fwa yandi mosi, muntu ve ta simba yandi.” (Daniele 8:25) Ntama mingi ve, ngolo yai ya nsambwadi ya inza ya mvimba ya mbikudulu ya Biblia, disongidila ‘mfumu yai ya ntu-ngolo ti ya nku’ tafwa, na maboko ya muntu ve, kansi na ngolo mosi ya meluta ngolo ya bantu na Armagedoni. (Daniele 2:44; Kusonga 16:​14, 16) Yo ke kyese mingi na kuzaba nde kimfumu ya Yehowa Nzambi, Ntotila ya bantotila, tanunga!

[Banoti na nsi ya lutiti]

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki kele kifwani ya “nkombo ya bakala”

yina ke ti “bibongo zole”?

‘nkombo ya bakala ya vandaka ti mika mingi’ ti ‘kibongo na yo ya nene’?

bibongo iya yina kubasikaka na kisika ya “kibongo ya nene”?

kakibongo ya fyoti yina kubasikaka na nsi ya kibongo mosi na kati ya bibongo iya?

• Na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, inki mutindu Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika kumekaka na kubebisa “kisika ya santu,” mpi keti yo nungaka?

[Karte/Kifwanisu ya kele na lutiti 166]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Kintinu ya Medo-Persia

MASEDONIA

EZIPTE

Memphis

ETIPIA

Yeurzalemi

Babilone

Ekbatane

Suze

Persepolis

INDE

[Karte/Kifwanisu ya kele na lutiti 169]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Kintinu ya Grese

MASEDONIA

EZIPTE

Babilone

Nzadi ya Indus

[Karte ya kele na lutiti 172]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Kintinu ya Roma

BRETAGNE

ITALIE

Roma

Yeruzalemi

EZIPTE

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 164]

[Bifwanisu ya kele na lutiti 174]

Mwa ndambu ya bantu ya nene ya Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika:

1. George Washington, prezida ya ntete ya États-Unis (1789-97)

2. Ntinu-nkento Victoria ya Grande-Bretagne (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, prezida ya États-Unis (1913-21)

4. David Lloyd George, mfumu ya baministre ya Grande-Bretagne (1916-22)

5. Winston Churchill, mfumu ya baministre ya Grande-Bretagne (1940-45, 1951-55)

6. Franklin D. Roosevelt, prezida ya États-Unis (1933-45)