Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo

Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Daniele

DIKSIONERE mosi (Holman Illustrated Bible Dictionary) ketuba nde: “Mukanda ya Daniele kele mosi na kati ya mikanda ya Biblia yina kebendaka mpenza dikebi ya bantu. Yo mefuluka ti bakyeleka ya kezingaka kimakulu.” Disolo ya Daniele kuyantikaka na mvu 618 N.T.B. ntangu Ntotila Nabukodonozore ya Babilone kukwendaka na Yeruzalemi mpi kuzyungaka yo, ebuna yandi nataka ‘bana-babakala yankaka ya Israele’ na kimpika na Babilone. (Daniele 1:1-3) Daniele kuvandaka na kati ya bana yina, ziku na ntangu yina yandi vandaka ti bamvula na kati ya 13 ti 19. Daniele manisaka kusonika mukanda yina ntangu yandi vandaka kaka na Babilone. Ntangu Daniele kukumaka ti bamvula kiteso ya 100, Nzambi kupesaka yandi lusilu yai: “Nge ta fwa kansi na kilumbu ya nsuka nge ta telama na kubaka matabisi na nge.”​—Daniele 12:13.

Na kitini ya ntete ya mukanda ya Daniele, muntu yankaka keta mambu na ndonga yina yo salamaka, kansi na kitini ya nsuka Daniele yandi mosi muntu keta disolo. Daniele muntu kusonikaka mukanda yina, mpi yo kele ti bambikudulu ya ketubila kutelama ti kubwa ya bansi ya kuyalaka nsi-ntoto ya mvimba, ntangu ya kukwisa ya Mesia, mpi mambu ya kesalama na ntangu na beto.a Profete yai ya mununu kuyindulaka mpi mambu yina kusalamaka na luzingu na yandi ya nda mpi kutaka mambu ya kesyamisa beto na kuvanda babakala ti bankento yina kevandaka ntangu yonso ya kwikama na Nzambi. Nsangu ya Daniele kele ya moyo mpi ya ngolo.​—Baebreo 4:12.

KITINI YA NTETE YA MUKANDA YA DANIELE KELONGA BETO INKI?

(Daniele 1:1–6:29)

Na mvu 617 N.T.B., Daniele ti banduku na yandi tatu, Shadraki, Meshaki, ti Abedi-Nego, kuvandaka na nzo ya ntotila ya Babilone. Na nsungi ya bamvula tatu yina bo vandaka kulonga bo mutindu ya kuzinga na nzo ya ntotila ya Babilone, batoko yina kubikalaka ya kwikama na Nzambi. Kiteso ya bamvula nana na nima, Ntotila Nabukodonozore kulalaka ndosi mosi ya yandi vandaka kubakisa ve. Daniele kuzabisaka yandi ndosi yango ti ntendula na yo. Ntotila kundimaka nde Yehowa “me luta banzambi yonso na nene, yandi kele ntotila ya bantotila, yandi muntu ke songaka mambu ya kinsweki.” (Daniele 2:47) Kansi, yo kemonana nde ntama mingi ve Nabukodonozore kuvilaka dilongi yina. Ntangu banduku tatu ya Daniele kubuyaka na kusamba kiteki ya nene, ntotila kutindaka bantu na kulosa bo na furu ya tiya. Nzambi ya kyeleka kugulusaka bo, mpi Nabukodonozore kundimaka nde “Nzambi ya nkaka kele ve yina lenda gulusa bantu mutindu yai.”​—Daniele 3:29.

Nabukodonozore kulalaka ndosi yankaka ya mfunu. Yandi monaka nti mosi ya nda-nda, yina bo zengaka mpi bo kangisaka kisina na yo sambu yo yela ve. Daniele kuzabisaka ntendula ya ndosi yina. Ndosi yina kulunganaka na mbala ya ntete ntangu Nabukodonozore kubelaka maladi ya kilau mpi na nima yandi belukaka. Bamvula mingi na nima, Ntotila Baltazare kusadisaka feti mosi ya nene sambu na bantu na yandi ya nene, mpi na kukonda luzitu yonso bo sadilaka makopa ti babolo ya bo bakaka na tempelo ya Yehowa. Kaka na mpimpa yina, bo fwaka Baltazare mpi Dariusi muntu ya Media kubakaka kimfumu. (Daniele 5:30–6:1) Na bilumbu ya Dariusi, ntangu Daniele kuvandaka ti bamvula kuluta 90, bantu yina vandaka kuwila yandi kimpala kusalaka komplo sambu na kufwa Daniele. Kansi, Yehowa kugulusaka yandi “na maboko ya bantambu.”​—Daniele 6:28.

Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:

1:11-15​—Keti ndunda yina bo vandaka kudya kima kusalaka nde batoko ya Bayuda kuvanda kitoko? Ve. Ata madya mosi ve lenda nata bansoba ya mutindu yina na bilumbu kumi mpamba. Yehowa muntu kusalaka nde batoko ya Bayuda kumonana nitu ya kitoko, yandi muntu kusakumunaka bo sambu bo tulaka ntima na yandi.​—Bingana 10:22.

2:1​—Na nki mvula Nabukodonozore kulalaka ndosi ya kiteki mosi ya nene mpi ya nda? Disolo ketuba nde yo vandaka ntangu “Nabukodonozore me lungisa bamvula zole na kimfumu na yandi.” Yandi kumaka ntotila na mvu 624 N.T.B. Yo yina, mvula ya zole ya kimfumu na yandi zolaka kuyantika na mvu 623 N.T.B., bamvula mingi na ntwala ya kunwanisa Yuda. Na ntangu yina, Daniele zolaka kuvanda ve na Babilone sambu na kupesa ntendula ya ndosi. Yo kemonana nde bo tangaka “bamvula zole” yantika na mvu 607 N.T.B., ntangu ntotila ya Babilone kufwaka Yeruzalemi mpi kukumaka mfumu ya nsi-ntoto ya mvimba.

2:32, 39​—Na nki mutindu kimfumu ya arza kulutaka ve ntu ya wolo, mpi na nki mutindu kimfumu ya kwivre kulutaka ve kimfumu ya arza? Kimfumu ya Medo-Persia, yina bo monisaka na kitini ya arza ya kiteki, kulutaka ve Babilone, ntu ya wolo, na mpila yo vandaka ve ti dibaku ya kununga Yuda. Kimfumu ya kulandaka kuvandaka Grese, yina bo monisaka na kwivre. Grese kulutaka ve kimfumu ya Medo-Persia, kaka mutindu kwivre kelutaka ve arza. Ata kimfumu ya Grese kuyalaka kitini ya nene kibeni, yo vandaka ve ti dibaku ya mbote ya kukatula bantu ya Nzambi na kimpika mutindu kimfumu ya Medo-Persia kusalaka.

4:8, 9 (NW)​—Keti Daniele kukumaka nganga-ngombo? Ve. Bangogo “mfumu ya banganga-ngombo” ketendula kaka kiyeka ya Daniele bonso mfumu ‘ya bakonseye [to bantu ya mayele] yonso’ ya Babilone.​—Daniele 2:48.

4:7, 8, 17-19​—Nti ya nda-nda yina Nabukodonozore kumonaka na ndosi vandaka kumonisa inki? Nti yina kumonisaka ntete Nabukodonozore yina kuyalaka bansi mingi. Kansi, mutindu kimfumu kupanzanaka “na nsi-ntoto ya mvimba,” nti yango fwete tendula kima mosi ya kuluta nene. Daniele 4:14 kewakanisa ndosi yina ti luyalu ya “Muntu ya Kuluta Kuzanguka.” (NW) Mpidina, nti yina kuvandaka mpi kifwani ya kimfumu ya Yehowa ya luyalanganu ya mvimba, mingimingi na yina metala ntoto. Yo yina, ndosi yina kulunganaka mbala zole: na luyalu ya Nabukodonozore mpi na kimfumu ya Yehowa.

4:16, 23, 25, 32, 33 (NW)​—“Bantangu nsambwadi” kuvandaka nda nki kiteso? Bansoba yonso yina kusalamaka na nitu ya Ntotila Nabukodonozore kulombaka nde “bantangu nsambwadi” kubaka ntangu mingi kuluta bilumbu nsambwadi. Sambu na Nabukodonozore, bantangu nsambwadi kuvandaka bamvula nsambwadi yina konso mvula kuvandaka ti bilumbu 360, to bilumbu 2 520. Kansi na kulungana na yo ya nene, “bantangu nsambwadi” kele bamvula 2 520. (Ezekiele 4:6, 7) Yo yantikaka ntangu bo fwaka Yeruzalemi na mvu 607 N.T.B. mpi yo sukaka ntangu Yezu kubakaka Kimfumu na zulu na mvu 1914 T.B.​—Luka 21:24.

6:7-11​—Sambu kusamba Yehowa kelombaka ve pozisio mosi ya sikisiki, keti yo zolaka kuvanda ve mayele kana Daniele kusambaka na kinsweki na nsungi ya bilumbu 30? Bantu mingi kuzabaka nde Daniele kuvandaka ti kikalulu ya kusamba Nzambi mbala tatu konso kilumbu. Kikuma yo yina bantu ya kusalaka komplo kubakaka ngindu ya kutula nsiku yina vandaka kubuyisa kusamba. Kana Daniele kusobaka kikalulu na yandi ya kusamba, bantu zolaka kumona bonso nde yandi mefwa nsiku ya Nzambi mpi yo lendaka kumonisa nde yandi vandaka ve ya kukangama ntangu yonso na Yehowa.

Malongi Sambu na Beto:

1:3-8. Lukanu ya Daniele ti banduku na yandi ya kubikala ya kwikama na Yehowa kemonisa mpenza mfunu ya malongi yina bo bakaka na bibuti na bo. Kana bibuti ya ketinaka Nzambi boma ketula mambu ya kimpeve na kisika ya ntete na luzingu na bo mpi kelonga bana na bo na kusala mutindu mosi, ziku bana na bo tanunga mpenza na kunwana ti konso mpukumuna mpi bupusi ya bo lenda kutana ti yo na nzo-nkanda to na kisika yankaka.

1:10-12. Daniele kubakisaka kikuma yina vandaka kupusa ‘mfumu ya bantu ya kisalu’ na kuwa ntotila boma mpi yandi yambulaka kulomba mambu na mfumu yina. Kansi na nima, yandi solulaka ti “nkengi,” (NW) yina lendaka kundima dibanza na yandi. Kana beto mekutana ti mambu ya mpasi, beto fwete sala mambu ti luswasukusu mpi mayele ya mutindu mosi.

2:29, 30. Bonso Daniele, beto fwete kumisa Yehowa sambu na nzayilu, bikalulu, mpi mayele yonso ya beto lenda baka na nsadisa ya bangidika na yandi ya kimpeve.

3:16-18. Ziku Bayuda yina tatu zolaka ve kupesa mvutu ti kikesa ya mutindu yina kana na luyantiku bo fwaka nsiku ya Nzambi na mambu ya metala madya. Beto mpi, beto fwete sala ngolo na kuvanda ya kwikama “na mambu yonso.”​—1 Timoteo 3:11.

4:21-24. Sambu na kuzabisa nsangu ya Kimfumu yina ketubilaka mpi bandola ya ngolo yina Nzambi tapesa bantu, yo kelombaka kuvanda ti lukwikilu mpi kikesa bonso yina Daniele kumonisaka ntangu yandi zabisaka mambu yina zolaka kubwila Nabukodonozore mpi mambu yina ntotila zolaka kusala na mpila nde ‘yandi kumona diaka mbote na luzingu na yandi.’

5:30–6:1. Mambu ya bo sonikaka sambu na ‘kuseka ntotila ya Babilone’ kulunganaka. (Yezaya 14:3, 4, 12-15) Satana Dyabulu, yina kele lulendo bonso bantotila ya Babilone, tasuka mpi na mutindu ya kukonda lukumu.​—Daniele 4:27; 5:2-4, 23.

BAMBONA-MESO YA DANIELE KEMONISA INKI?

(Daniele 7:1–12:13)

Ntangu Daniele kumonaka mbona-meso na yandi ya ntete na ndosi na mvu 553 N.T.B., yandi vandaka ti bamvula kuluta 70. Yandi monaka bambisi iya ya nene yina vandaka kumonisa kulandana ya bansi ya kuluta ngolo ya nsi-ntoto banda na ntangu na yandi tii na bilumbu na beto. Na mbona-meso mosi yina kusongaka dyambu yina vandaka kusalama na zulu, Daniele kumonaka bo kepesa “muntu mosi yina vandaka bonso mwana ya muntu,” (NW) ‘kimfumu yina tamana ve tii kuna.’ (Daniele 7:13, 14) Bamvula zole na nima, Daniele kumonaka mbona-meso yina vandaka kutadila kimfumu ya Medo-Persia, Grese, mpi kimvuka mosi yina kukumaka “mfumu mosi ya ntu-ngolo ti ya nku.”​—Daniele 8:23.

Na mvu 539 N.T.B., Babilone kubwaka, mpi Dariusi muntu ya Media kukumaka ntotila ya kimfumu ya Babilone. Daniele kusambaka Yehowa sambu bo tunga dyaka nsi na bo. Ntangu yandi vandaka kusamba, Yehowa kutindaka wanzyo Gabriele na “kupesa [yandi] mayele” na yina metala kukwisa ya Mesia. (Daniele 9:20-25) Na mvu 536/535 N.T.B., bantu yina kubikalaka kuvutukaka na Yeruzalemi. Kansi, bambeni vandaka kuzola ve nde kisalu ya kutunga tempelo kusalama. Dyambu yina kumaka kupesa Daniele susi. Yandi sambaka Nzambi na masonga yonso sambu na dyambu yina, ebuna Yehowa kutindilaka yandi wanzyo mosi ya kiyeka ya nene. Na nima ya kupesa Daniele kikesa, wanzyo kuzabisaka mbikudulu ya ketubila bitumba yina ntotila ya nordi ti ntotila ya sudi kenwana sambu na kimfumu. Mavwanga na kati ya bantotila yina zole kuyantikaka ntangu bazenerale iya ya Alexandre ya Nene kukabulaka kimfumu na yandi mpi yo kelandana tii na ntangu Mishele, Ntotila ya nene “ta kwisa kumonika.”​—Daniele 12:1.

Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:

8:9​—“Ntoto ya lukumu” kemonisa inki? Na mbona-meso yai, “ntoto ya lukumu” kele nkadilu ya Bakristu ya kupakulama na ntoto na nsungi ya luyalu ya Anglo-Amerika yina kele ngolo ya nsambwadi ya nsi-ntoto ya mvimba.

8:25​—Nani kele “Ntotila ya bantotila” (NW)? Ngogo ya Kiebreo sar, yina bo balulaka nde “ntotila” ketendula ntetentete “mfumu.” Titre “Ntotila ya bantotila” mefwana kaka na Yehowa Nzambi, yina kele Mfumu ya bawanzyo yonso, yika mpi “Mishele, mfumu mosi ya bawanzio.”​—Daniele 10:13.

9:21​—Sambu na nki Daniele kubingaka wanzyo Gabriele nde “muntu yai” (NW)? Sambu Gabriele kwisaka kumonana na yandi bonso muntu, kaka mutindu yandi monanaka na yandi na mbona-meso ya ntete.​—Daniele 8:15-17.

9:27​—Inki ‘kuwakana bo taninaka sambu na bantu mingi’ tii na nsuka ya mposo ya 70 ya bamvula, to na mvu 36 T.B.? Nzambi kukatulaka kuwakana ya Nsiku na mvu 33 T.B. ntangu bo fwaka Yezu na zulu ya nti ya mpasi. Kansi, mutindu Yehowa kutaninaka kuwakana ya yandi salaka ti Abrahami sambu na Izraele ya kinsuni tii na mvu 36 T.B., yandi yalumunaka nsungi ya yandi vandaka kusakumuna Bayuda sambu bo vandaka bana ya Abrahami. Yandi kelanda na kutanina kuwakana yango sambu na “Israele ya Nzambi.”​—Galatia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Malongi Sambu na Beto:

9:1-23; 10:11. Nzambi “zolaka” Daniele mingi sambu yandi vandaka muntu ya kudikulumusa, muntu ya kukangama na Nzambi, longoki ya ngolo ya Ndinga ya Nzambi, mpi sambu yandi vandaka kukwamina na kisambu. Bikalulu yai kusadisaka yandi mpi na kubikala ya kwikama na Nzambi tii na nsuka ya luzingu na yandi. Bika beto baka lukanu ya kulanda mbandu ya Daniele.

9:17-19. Ata ntangu beto kesamba sambu na kukwisa ya nsi-ntoto ya mpa ya Nzambi, yina na kati na yo “lunungu tazingaka,” susi na beto ya ntetentete fwete vanda ve nsuka ya bampasi na beto, kansi kusantisama ya zina ya Yehowa mpi kunungisama ya kimfumu na yandi.​—2 Piere 3:13, NW.

10:9-11, 18, 19. Na mbandu ya wanzyo yina kwisaka kumonana na Daniele, beto fwete pesana kikesa mpi kusadisana.

12:3. Na nsungi ya bilumbu ya nsuka, “bantu yina kele mayele,” disongidila Bakristu ya kupakulama, ‘kepelaka mutindu kepelaka bambwetete’ mpi bo melongaka “bantu mingi na kusala mambu ya mbote.” Na kati ya bantu yango ya bo melongaka beto ketanga “kibuka mosi ya nene” ya “mameme ya nkaka.” (Filipi 2:15; Kusonga 7:9, NW; Yoane 10:16) Bapakulami ‘tapela’ dyaka mbote-mbote bonso “bambwetete” na nsungi ya Luyalu ya Bamvula Funda ya Kristu ntangu bo tasala ti yandi sambu bantu ya bulemfu yina tavanda na ntoto kubaka mambote yonso ya nkudulu. “Mameme ya nkaka” fwete bikala na bumosi ti bo, mpi kupesa bo maboko na ntima ya mvimba na mambu yonso.

Yehowa ‘Kesakumunaka Bantu Yonso Yina Kelemfukaka na Yandi’

Mukanda ya Daniele kelonga beto nki na yina metala Nzambi ya beto kesambilaka? Beto tadilaka bambikudulu yina ke na kati na yo, yina melunganaka dezia mpi yina melungana ntete ve. Yo kemonisa mpenza Yehowa bonso Muntu ya kelungisaka ndinga na yandi!​—Yezaya 55:11.

Kitini ya mukanda ya Daniele yina keta masolo kemonisa beto nki na yina metala Nzambi na beto? Batoko iya ya Bayuda yina kubuyaka na kuzinga mutindu vandaka kuzinga bantu ya nzo ya ntotila ya Babilone kubakaka ‘ngangu ti mayele.’ (Daniele 1:17) Nzambi ya kyeleka kutindaka wanzyo na yandi mpi yandi gulusaka Shadraki, Meshaki, ti Abedi-Nego na furu ya tiya. Nzambi kugulusaka Daniele na dibulu ya bantambu. Yehowa ‘kesadisaka mpi ketaninaka bantu yina ketulaka ntima na yandi’ mpi ‘yandi kesakumunaka bantu yonso yina kelemfukaka na yandi.’​—Nkunga 115:9, 13.

[Noti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 10]

Sambu na nki Nzambi “zolaka” Daniele mingi?