Kapu ya Kumi na Sambanu

Nsuka ya Bantotila Yina Kenwana Mekuma Penepene

1, 2. Inki mutindu zina ya ntotila ya nordi kusobaka na nima ya mvita ya zole ya inza ya mvimba?

NTANGU yandi yindulaka mutindu mambu ya politiki vandaka kukwendila na États-Unis mpi na Russie, Alexis de Tocqueville, filozofe mpi muntu ya kelongukaka mambu ya melutaka ya France, kusonikaka mutindu yai na mvu 1835: “Ya ntete kesadilaka kimpwanza bonso kisadilu ya ntetentete na mambu na yo yonso; ya zole kesadilaka ve kimpwanza. Banzila . . . na bo [kele] ya kuswaswana; ata mpidina, yo kemonana nde Nzambi kesadilaka konso insi na kati na yo sambu na lukanu mosi ya kinsweki ya kutwadisa katikati ya mambu ya inza.” Inki mutindu mambu yai ya yandi tubaka kulunganaka na nima ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba? John M. Roberts, muntu ya kelongukaka mambu ya melutaka kusonikaka nde: “Ya kyeleka, na nsuka ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, yo monanaka pwelele nde bangolo zole ya nene ya kuswaswana vandaka kutwadisa mambu ya inza, mosi kuvandaka na Russie, yankaka na États-Unis ya Amerika.”

² Na bamvita yonso zole ya inza ya mvimba, Allemagne vandaka mbeni ya nene ya ntotila ya sudi, disongidila Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika, mpi yo bakaka kisika ya ntotila ya nordi. Kansi, na nima ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, insi yai kukabwanaka. Allemagne ya Westi kusalaka kinduku ti ntotila ya sudi, ebuna Allemagne ya Esti kudikotisaka na kimvuka ya ngolo yina yankaka, disongidila kimvuka ya bansi ya Kominizme yina Union soviétique vandaka kutwadisa. Kimvuka to ngidika yai ya politiki, kubakaka kisika ya ntotila ya nordi, mpi yo vandaka kuwakana ve ata fyoti ti kimvuka ya Anglo-Amerika. Ebuna kimbeni na kati ya bantotila yango zole kukumaka guerre froide yina kuzingaka banda na mvu 1948 tii na mvu 1989. Na luyantiku, Allemagne yina vandaka ntotila ya nordi kusalaka mambu yina kumonisaka nde yo ‘buyaka kuwakana ya santu.’ (Daniele 11:​28, 30, NW) Inki kimvuka ya Kominizme zolaka kusala na kuwakana yai?

BAKRISTU YA KYELEKA MEBULA DIBAKU KANSI BO MENUNGA

3, 4. Bantu yina “kesala mambu ya nku na kuwakana yina” kele banani, mpi nki kinduku bo mesalaka ti ntotila ya nordi?

³ Wanzyo ya Nzambi kutubaka nde: “Bayina kesala mambu ya nku na kuwakana yina, yandi [ntotila ya nordi] tanata bo na apostazi na nsadisa ya bangogo ya kuleba.” Wanzyo kuyikaka nde: “Kansi bantu yina mezaba Nzambi na bo tanunga mpi tasala mambu na kikesa yonso. Sambu na bantu yina kele na mayele na kati ya bantu, bo tapesa bantu mingi mayele. Ebuna, ntembe kele ve nde bo tanata bo na kubula dibaku na nsadisa ya mbele mpi tiya, ya kimpika mpi kuyiba bima na bo, sambu na mwa bilumbu.” ​—⁠Daniele 11:​32, 33, NW.

⁴ Bantu yina “kesala mambu ya nku na kuwakana yina” fwete vanda kaka bamfumu ya Kikristu, yina ketubaka nde bo ke Bakristu kansi kefingisaka Bukristu na bisalu na bo. Na mukanda na yandi Religion in the Soviet Union, Walter Kolarz kutubaka nde: “[Na mvita ya zole ya inza ya mvimba] Luyalu ya Soviétique kusalaka ngolo sambu Mabundu kusadisa yo na kinsuni mpi na bangindu sambu na kunwanina insi na bo.” Na nima ya mvita yina, bamfumu ya mabundu kumekaka na kutanina kinduku yina, ata ngolo yina ya kukumaka ntotila ya nordi vandaka kusadila politiki yina vandaka kundima ve nde Nzambi kele. Yo yina, Kikristu kukumaka mpenza kitini mosi ya inza yai. Dyambu yai vandaka apostazi ya nzanzi na meso ya Yehowa.​—⁠Yoane 17:16; Yakobo 4:⁠4.

5, 6. Banani kuvandaka ‘bantu yina mezaba Nzambi na bo,’ mpi nki mambu bo kutanaka na yo na nsi ya kiyeka ya ntotila ya nordi?

⁵ Inki beto lenda tuba sambu na Bakristu ya kyeleka, “bantu yina mezaba Nzambi na bo” mpi “bantu yina kele na mayele”? Ata bo vandaka ‘kulemfuka mpenza na bamfumu ya leta,’ Bakristu yina vandaka kuzinga na nsi ya kiyeka ya ntotila ya nordi vandaka kukota ve na mambu ya inza yai. (Roma 13:1; Yoane 18:36) Bo vandaka kuvila ve na kupesa “bima ya Kaisala na Kaisala,” mpi bo vandaka kupesa “bima ya Nzambi na Nzambi.” (Matayo 22:​21, NW) Sambu bo vandaka kusala mutindu yai, kwikama na bo kukumaka na kigonsa.​—⁠2 Timoteo 3:⁠12.

⁶ Nsukansuka, Bakristu ya kyeleka ‘kubulaka dibaku’ kansi bo ‘nungaka.’ Bo bulaka dibaku mutindu bo nyokulaka bo mingi, nkutu bo fwaka bankaka. Kansi bo nungaka sambu mingi na kati na bo kubikalaka ya kwikama. Bo nungaka inza, kaka mutindu Yezu kunungaka. (Yoane 16:33) Dyaka, bo yambulaka ve na kusamuna, ata bo kangaka bo na boloko to na bakan ya konsantrasio. Na kusalaka mpidina, bo ‘pesaka bantu mingi mayele.’ Ata munyokudi kuvandaka na bansi mingi yina ntotila ya nordi vandaka kutwadisa, Bambangi ya Yehowa vandaka kukuma kaka mingi. Sambu na kwikama ya “bantu yina kele na mayele,” bantu mingi ya kele na kati ya “kibuka ya nene” (NW) kumonanaka na bansi yina. ​—⁠Kusonga 7:​9-14.

BANSADI YA YEHOWA MEKUMA BUNKETE

 7. Inki “lusadisu ya fyoti” Bakristu ya kupakulama yina vandaka kuzinga na bansi yina ntotila ya nordi vandaka kuyala kubakaka?

⁷ Wanzyo kutubaka nde: “Ntangu bo [bansadi ya Nzambi] tabula dibaku, bo tasadisa bo na mwa lusadisu ya fyoti.” (Daniele 11:34a, NW) Kununga ya ntotila ya sudi na mvita ya zole ya inza ya mvimba kupesaka Bakristu yina vandaka kuzinga na bansi ya ntotila yina ya mbeni mwa ngemba. (Fwanisa ti Kusonga 12:​15, 16.) Mutindu mosi, bantu yina ntotila yina kuyingaka vandaka kunyokula vandaka kuzwa mwa ngemba mbala na mbala. Ntangu guerre froide kumanaka, bamfumu mingi ya bansi yango kubakisaka nde Bakristu ya kwikama kele ve kigonsa, yo yina nsiku ya leta kundimaka bo. Lusadisu kukatukaka mpi na bantu ya kibuka ya nene yina vandaka kukuma kaka mingi, bayina kundimaka nsangu yina bapakulami vandaka kuzabisa na kwikama yonso mpi bo sadisaka bo.​—⁠Matayo 25:​34-40.

 8. Inki mutindu bantu yankaka kuvukanaka ti bansadi ya Nzambi “sambu na bo mosi”?

⁸ Kele ve bantu yonso yina vandaka kutuba nde bo vandaka kusepela na kusadila Nzambi ntangu guerre froide vandaka kusalama kuvandaka ti mabanza ya mbote. Wanzyo kukebisaka nde: “Bantu mingi ta kwisa ve ti ngindu mpenza ya kusadisa, bo ta sala mpidina kaka sambu na bo mosi.” (Daniele 11:34b) Bantu mingi kusepelaka na kyeleka kansi bo vandaka ve na luzolo ya kudipesa na Nzambi. Dyaka, bankaka yina kumonisaka nde bo mendima nsangu ya mbote vandaka bantumwa ya kinsweki ya bamfumu ya leta. Rapore mosi ya mekatuka na insi mosi ketuba nde: “Mingi na kati ya bantu yai ya mbi vandaka ba Koministe ya ngolo yina kukotaka na organizasio ya Mfumu, bantu yango kumonisaka kikesa mingi, mpi bo pesaka bo nkutu mikumba ya nene.”

 9. Sambu na nki Yehowa kupesaka nzila nde Bakristu yankaka ya kwikama “kubula dibaku” sambu na bantu yina kotaka na dibundu?

⁹ Wanzyo kuyikaka nde: ‘Na bantu yina ke na mayele, bankaka bo tanata bo na kubula dibaku. Mambu yai tabwa sambu na kukumisa bo bunkete mpi kuyobisa bo ti kukumisa bo ntima-mpembe tii na ntangu ya nsuka, sambu yo kele sambu na ntangu yina Nzambi metulaka.’ (Daniele 11:35) Bantu ya ntima ya mbi yina kukotaka na kati ya dibundu kusalaka nde bamfumu ya leta kukanga Bakristu mingi ya kwikama. Yehowa kupesaka nzila nde mambu ya mutindu yai kusalama sambu na kukumisa bantu na yandi bunkete mpi kuyobisa bo. Kaka mutindu Yezu ‘kulongukaka na kulemfuka na bampasi ya yandi monaka,’ bantu yai ya kwikama kulongukaka kukanga ntima na kumekama ya lukwikilu na bo. (Baebreo 5:8; Yakobo 1:​2, 3; fwanisa ti Malashi 3:⁠3.) Yo yina bo mekumisaka bo ‘bunkete, bo meyobisaka bo, mpi bo mekumaka ntima-mpembe.’

10. Bangogo “tii na ntangu ya nsuka” kezola kutuba inki?

¹⁰ Bansadi ya Yehowa zolaka kubula dibaku mpi kukuma bunkete “tii na ntangu ya nsuka.” Ya kyeleka, bo vandaka kuvingila nde bo nyokula bo tii na nsuka ya ngidika ya bima yai ya mbi. Kansi, kuyobisa mpi kukumisa bantu ya Nzambi ntima-mpembe sambu ntotila ya nordi kudikotisaka na dibundu zolaka kusalama “na ntangu yina Nzambi metulaka.” Yo yina, “ntangu ya nsuka” ya Daniele 11:35 ketubila fwete vanda nsungi ya ntangu yina bansadi ya Nzambi vandaka na yo mfunu sambu na kukuma bunkete na ntangu bo vandaka kunyokwama na kumekama yina ntotila ya nordi kubasisaka. Yo ke pwelele nde kubula dibaku kusukaka na ntangu yina Yehowa metulaka.

NTOTILA YANGO MEKUDISIKISA

11. Inki wanzyo kutubaka sambu na nkadilu ya ntotila ya nordi na ntwala ya kimfumu ya Yehowa?

¹¹ Sambu na yina metala ntotila ya nordi, wanzyo kuyikaka nde: ‘Ntotila tasala mutindu yandi zola. Yandi tatula lulendo mpi takudisikisa nde yandi meluta konso nzambi yina na nene, nkutu yandi [tabuya na kundima kimfumu ya Yehowa] tatuba mpi mambu ya kuyituka na Nzambi ya banzambi. Yandi tavanda kaka mpidina tii kuna makasi ya Nzambi kumana; Nzambi tasala kaka mambu ya yandi tubaka nde yandi tasala. Yandi tamona mfunu ve Nzambi ya bankaka na yandi, yandi tatula ve dikebi na mpusa ya bankento to na konso nzambi yina yankaka, kansi yandi takudisikisa na zulu na bo yonso.’ ​—⁠Daniele 11:​36, 37.

12, 13. (a) Inki mutindu ntotila ya nordi kubuyaka “Nzambi ya bankaka na yandi”? (b) Banani vandaka “bankento” yina ntotila ya nordi kubuyaka na kutadila “bampusa” na bo? (c) Inki “nzambi” ntotila ya nordi kupesaka lukumu?

¹² Sambu na kulungisa bangogo yai ya mbikudulu, ntotila ya nordi kubuyaka “Nzambi ya bankaka na yandi,” mu mbandu Nzambi ya Butatu Busantu ya Kikristu. Kimvuka ya Koministe vandaka kukotila dilongi ya kukonda kundima nde Nzambi kele. Mpidina, ntotila ya nordi kudisadilaka nzambi na yandi mosi, yandi ‘kudisikisaka na zulu na bo yonso.’ Yandi tulaka ve dikebi “na mpusa ya bankento,” disongidila na bansi yina yandi vandaka kuyala, yina vandaka bonso bansadi na yandi, mu mbandu Vietname ya Nordi. Ntotila yango kusalaka ‘mutindu yandi zolaka.’

¹³ Wanzyo kulandaka mbikudulu yango mutindu yai: “Na kati ya banzambi yina yonso, yandi ta kumisaka nzambi yina ke kebaka balupangu ti banzo ya ngolo ya babwala. Yandi ta pesa makabu ya wolo, ya arza, ya matadi ya ntalu ti ya bima ya nkaka ya ntalu na nzambi yina ya bankaka na yandi vandaka kuzaba ve.” (Daniele 11:38) Ya kyeleka, ntotila ya nordi kutulaka ntima na yandi na bisadilu ya basoda yina siansi ke na kubasisa bilumbu yai, disongidila “nzambi yina ke kebaka balupangu ti banzo ya ngolo ya babwala.” Yandi sosaka luguluku na nsadisa ya “nzambi” yai, na mpila yandi pesaka makabu ya bimvwama mingi na zulu ya mesa-kimenga na yandi.

14. Inki mutindu ntotila ya nordi ‘kusalaka na ngolo yonso’?

¹⁴ “Yandi tanwanisa na ngolo yonso bambanza ya ngolo ya bo kelutaka kutanina, kumosi ti nzambi mosi ya nzenza. Bantu yina tandima yandi, yandi tapesa bo lukumu mingi, mpi yandi tapesa bo kiyeka ya kuyala na kati ya bantu mingi; mpi yandi takabila bo ntoto bonso lufutu.” (Daniele 11:​39, NW) Sambu yandi tulaka ntima na ‘nzambi na yandi ya nzenza,’ disongidila nzambi ya basoda, ntotila ya nordi kusalaka na “ngolo yonso,” ebuna yandi monisaka nde yandi kele ngolo mingi na mambu ya basoda na “bilumbu ya nsuka.” (2 Timoteo 3:⁠1) Yandi pesaka lusadisu na mambu ya politiki, ya mbongo, mpi bantangu yankaka ya basoda na bansi yina kundimaka mabanza na yandi.

‘KUNWANA’ NA NTANGU YA NSUKA

15. Inki mutindu ntotila ya sudi ‘kunwanisaka’ ntotila ya nordi?

¹⁵ Wanzyo kuzabisaka Daniele nde: “Na ntangu ya nsuka ntotila ya sudi takwisa kunwanisa yandi.” (Daniele 11:40a, NW) Keti ntotila ya sudi ‘kunwanisaka’ ntotila ya nordi na “ntangu ya nsuka”? (Daniele 12:​4, 9) Ee. Na nima ya mvita ya ntete ya inza ya mvimba, kuwakana ya ngemba ya nene ya bo ndimisaka Allemagne, ntotila ya nordi, vandaka mpenza “kunwanisa,” kupusa yandi na kuvutula mbela. Na nima ya kununga na yandi na mvita ya zole ya inza ya mvimba, ntotila ya sudi kusongaka mbeni na yandi minduki ya nikleyere ya boma mpi yandi yidikaka kimvuka mosi ya ngolo ya basoda na zina ya OTAN (Organisation du traité de l’Atlantique Nord) kontre ntotila ya nordi. Muntu mosi ya Grande-Bretagne ya kelongukaka mambu ya melutaka kutubaka mpidiyai sambu na mukumba ya OTAN: “Yo vandaka kisadilu ya ntetentete sambu na ‘kukengidilaka’ URSS, yina kukumaka kigonsa ya ntete ya ngemba ya Eropa. Ngidika yai kunungaka mpenza na kulungisa mukumba na yo yina kusalaka bamvula 40.” Na bamvula yina guerre froide vandaka kusalama, ntotila ya sudi vandaka “kunwanisa” yandi na nzila ya bisadilu ya tekiniki ya ngolo ya kukengidila, ya bantumwa mpi ya basoda.

16. Inki ntotila ya nordi kusalaka mutindu ntotila ya sudi kunwanisaka yandi?

¹⁶ Inki ntotila ya nordi kusalaka? ‘Ntotila ya nordi tanwana na ngolo yonso, yandi tasadila bapusupusu ti bampunda ti bamaswa mingi. Yandi takota mpenza na bansi yina mutindu masa ya mvula kefulukaka na bilanga mpi yandi taluta.’ (Daniele 11:40b) Masolo ya bilumbu ya nsuka ketubila kuyalumuka ya ntotila ya nordi. Na mvita ya zole ya inza ya mvimba, “ntotila” ya Nazi kulutaka bandilu na yandi sambu na kukota na bansi yina vandaka na nzyunga na yo. Na nsuka ya mvita yina, “ntotila” yina kuyingaka kusalaka kintinu mosi ya ngolo. Ntangu guerre froide vandaka kusalama, ntotila ya nordi kusadilaka bansi yina vandaka na nsi ya kiyeka na yandi sambu na kunwanisa mbeni na yandi na bamvita mpi mavwanga yina vandaka kubasika na bansi ya Afrika, Azia, mpi Amerika ya Katikati. Yandi nyokulaka Bakristu ya kyeleka mpi yandi buyisaka kisalu na bo, kansi yandi sukisaka yo ve ata fyoti. Sambu yandi vandaka kunwanisa bantu mingi ti basoda na yandi mpi na mambu ya politiki, yandi kumaka kuyala bansi mingi. Yo yai mpenza mambu ya wanzyo kutubaka: ‘Yandi takota mpi na ntoto ya lukumu [nkadilu ya kimpeve ya bansadi ya Yehowa]; mpi bansi mingi tabula dibaku.’​—⁠Daniele 11:41a.

17. Inki bansi ntotila ya nordi kunungaka ve na kubotula ntangu yandi sosaka kuyalumuna kiyeka na yandi?

¹⁷ Ata mpidina, ntotila ya nordi kunungaka ve na kubotula inza ya mvimba. Wanzyo kutubaka na ntwala nde: “Kansi bantu ya nsi ya Edomi, ya Moabi ti ya Amoni bo ta tina-tina ka bo.” (Daniele 11:41b) Na ntangu ya ntama, Edomi, Moabi, mpi Amoni kuvandaka na katikati ya teritware ya ntotila ya sudi (Ezipte) mpi ya ntotila ya nordi (Siria). Na bilumbu na beto, yo kemonisa bansi mpi bimvuka yina ntotila ya nordi kunwanisaka kansi ya yandi nungaka ve na kuyala.

EZIPTE MEKUKA VE NA KUTINA

18, 19. Na nki mitindu ntotila ya sudi kuwaka bupusi ya mbeni na yandi?

¹⁸ Wanzyo ya Yehowa kuyikaka nde: “Yandi [ntotila ya nordi] ta kota na bansi mingi na kingolo-ngolo, ata bantu ya Ezipte ta tina ve. Yandi ta baka-baka bimvwama ya wolo ti ya arza ti bima ya nkaka ya ntalu ya nsi ya Ezipte. Bantu ya Libia ti ya Etiopia [talanda bitambi, NW] na yandi.” (Daniele 11:​42, 43) Ntotila ya sudi, “Ezipte,” kunungaka ve na kutina mayele ya mbi ya ntotila ya nordi ya kuyalumuna kiyeka na yandi. Mu mbandu, ntotila ya sudi kubelaka mpenza na Vietname. Ebuna nki beto lenda tuba sambu na “bantu ya Libia ti ya Etiopia”? Bansi yai ya kuvandaka na nzyunga ya Ezipte ya ntama lenda vanda mpenza kifwani ya bansi yina kele na nzyunga ya “Ezipte” (ntotila ya sudi) ya ntangu yai. Bantangu yankaka, bansi yai vandaka kulanda ‘bitambi ya’ ntotila ya nordi.

¹⁹ Keti ntotila ya nordi kuyalaka na zulu ya ‘bimvwama ya kubumbama ya Ezipte’? Ya kyeleka yandi vandaka na bupusi ya ngolo na mutindu ntotila ya sudi vandaka kusadila mbongo na yandi. Sambu na boma ya mbeni na yandi, ntotila ya sudi kebasisaka mbongo mingi sambu basoda na yandi ya kenwanaka na ntoto, na masa, mpi na zulu kuvanda ngolo. Yo yina beto lenda tuba nde ntotila ya nordi ‘kuyalaka,’ to kutwadisaka, mutindu ntotila ya sudi vandaka kusadila bimvwama na yandi.

BITUMBA YA NSUKA

20. Inki mutindu wanzyo kutendulaka bitumba ya nsuka ya ntotila ya nordi?

²⁰ Nsuka ya kimbeni na kati ya ntotila ya nordi ti ntotila ya sudi, yo vanda na mambu ya basoda, ya mbongo, to na mitindu yankaka, ke na kukuma na nsuka. Wanzyo ya Yehowa kutubilaka na bunda bitumba yina tabasika na bilumbu kekwisa mutindu yai: “Bansangu yina ta katuka na ndambu ya este ti na ndambu ya norde yo ta pesa yandi [ntotila ya nordi] boma, ebuna yandi ta nwana na makasi yonso, yandi ta fwa-fwa bantu mingi. Yandi ta tunga banzo na yandi ya kimfumu kwaku nzadi-mungwa, kwaku ngumba [ya santu ya Lukumu, NW], yo na kati. Kansi yandi ta fwa, ata muntu mosi ve ta kwisa kusadisa yandi.”​—⁠Daniele 11:​44, 45.

21. Inki mambu beto tasosa kuzaba sambu na ntotila ya nordi?

²¹ Ntotila ya nordi kubelaka mpenza na Desembri 1991, ntangu Union Soviétique kubwaka. Nani tabaka kisika ya ntotila ya nordi ntangu Daniele 11:​44, 45 talungana? Keti yo tavanda mosi na kati ya bansi yina kuvandaka ntete na kati ya Union Soviétique? To keti yandi tasoba mpenza, mutindu yandi mesalaka yo bambala mingi na ntwala? Keti mutindu bansi yankaka mekuma kusala minduki ya nikleyere tabasisa bitumba yankaka ya minduki mpi tavanda na bupusi na zina ya ntotila yina? Beto tazwa bamvutu na bangyufula yai na bilumbu kekwisa. Yo ke mayele nde beto meka-meka ve na kupesa bamvutu na beto mosi. Ntangu ntotila ya nordi takwenda na bitumba na yandi ya nsuka, bantu yonso ya ke ti luswasukusu yina Biblia kepesaka tabakisa pwelele kulungana ya mbikudulu yango.​—⁠Tala lupangu “Bantotila Yina Daniele Kapu ya 11 Ketubila,” na lutiti 284.

22. Inki bangyufula kebasika sambu na bitumba ya nsuka ya ntotila ya nordi?

²² Kansi, beto mezaba mpenza mambu yina ntotila ya nordi tasala ntama mingi ve. Bansangu yina “ta katuka na ndambu ya este ti na ndambu ya norde,” tapusa yandi ‘na kufwa bantu mingi.’ Yandi tanwanisa nani na bitumba yai? Mpi nki “bansangu” tabasisa bitumba ya mutindu yina?

BANSANGU YA MBI MEPESA YANDI MPASI

23. (a) Inki dyambu ya nene fwete salama na ntwala ya Armagedoni? (b) ‘Bantotila yina kekatuka na ndambu ya este’ kele banani?

²³ Beto tadila mambu yina mukanda ya Kusonga ketuba sambu na nsuka ya Babilone ya Nene, kintinu ya inza ya mabundu ya luvunu. Na ntwala ya Armagedoni, “bitumba ya kilumbu ya nene ya Nzambi [Nkwa-Ngolo Yonso, NW],” mbeni yai ya lusambu ya kyeleka “ta zika na tiya.” (Kusonga 16:​14, 16; 18:​2-8) Bo ketubila lufwa na yandi na bangogo ya kifwani ya kutyamuka dibolu ya sambanu ya makasi ya Nzambi na zulu ya nzadi ya Efrate ya kifwani. Nzadi yango mekauka sambu ‘na kupesa nzila na bantotila yina kekatuka na ndambu ya este bo luta.’ (Kusonga 16:12) Banani bantotila yango? Yehowa Nzambi ti Yezu Kristu!​—⁠Fwanisa ti Yezaya 41:2; 46:​10, 11.

24. Inki dyambu Yehowa tasala yina tapesa ntotila ya nordi mpasi?

²⁴ Mukanda ya Kusonga ketubila lufwa ya Babilone ya Nene na mutindu ya kifwani na bangogo yai: “Bibongo kumi yina ya nge me mona [bantotila yina keyala na ntangu ya nsuka] ti mbisi yina [Nations unies], bo ta vanda na kimbeni ti nkento yina: Bo ta botula bima na yandi yonso, bo ta bika yandi kinkonga, bo ta dia misuni na yandi, ebuna bo ta yoka yandi.” (Kusonga 17:16) Sambu na nki bamfumu tafwa Babilone ya Nene? Sambu “Nzambi tulaka na ntima na bo yonso mabanza [na yandi, NW].” (Kusonga 17:17) Ntotila ya nordi kele na kati ya bamfumu yango. Nsangu ya yandi kewa ‘ya mekatuka na ndambu ya este’ lenda vanda dyambu ya Yehowa kesala, ntangu yandi ketula na ntima ya bantu yina kele bamfumu ya inza dibanza ya kufwa ndumba ya nene ya mabundu.

25. (a) Banani mpenza ntotila ya nordi kenwanisa? (b) Na nki kisika ntotila ya nordi ‘metunga banzo na yandi ya kimfumu’?

²⁵ Kansi kele ti kimvuka mosi ya bantu yina ntotila ya nordi tawila mpenza makasi. Wanzyo ketuba nde yandi ta “tunga banzo na yandi ya kimfumu kwaku nzadi-mungwa, kwaku ngumba ya santu ya lukumu.” Na ntangu ya Daniele nzadi-mungwa ya nene kuvandaka Mediterane mpi ngumba ya santu kuvandaka Sioni, kisika tempelo ya Nzambi kuvandaka. Yo yina, na kulungana ya mbikudulu yai, ntotila ya nordi yina mewa makasi kenwanisa bansadi ya Nzambi. Na mutindu mosi ya kimpeve, kisika yina kele “kwaku nzadi-mungwa, kwaku ngumba ya santu” kemonisa kimvwama ya kimpeve ya bansadi ya kupakulama ya Yehowa. Bo basikaka na “nzadi-mungwa” ya bantu yina mebuyaka Nzambi mpi bo ke na kivuvu ya kuyala na Ngumba Sioni ya zulu ti Yezu Kristu.​—⁠Yezaya 57:20; Baebreo 12:22; Kusonga 14:⁠1.

26. Mutindu mbikudulu ya Ezekiele kumonisaka, nsangu yina ‘mekatuka na nordi’ kukatukaka na nani?

²⁶ Ezekiele, yina kuzingaka nsungi mosi ti Daniele, kutubilaka mpi mutindu bo tanwanisa bansadi ya Nzambi “na kitini ya nsuka ya bilumbu.” (NW) Yandi tubaka nde Gogi ya Magogi, disongidila Satana Dyabulu, muntu tanwanisa bo. (Ezekiele 38:​14, 16) Na mutindu mosi ya kifwani, na nki ndambu Gogi mekatuka? Yehowa ketuba na nzila ya Ezekiele nde: ‘Ntama mpenza na ndambu ya nordi.’ (Ezekiele 38:15) Kansi ata kunwanisa yina tavanda ya ngolo, yo tafwa ve bansadi ya Yehowa. Kunwanisa yai takatuka na mambu yina Yehowa tasala sambu na kufwa basoda ya Gogi. Yo yina, Yehowa ketuba na Satana nde: “Mono ta tula [nge] bandobo na munoko, . . . mono ta basisa [nge] na nganda.” ‘Mono takatula nge kuna ntama mpenza na ndambu ya nordi, mono tanata nge na bangumba ya Israele.’ (Ezekiele 38:4; 39:⁠2) Yo ketendula nde, nsangu yina ‘takatuka na ndambu ya nordi,’ yina tapesa ntotila ya nordi makasi, fwete katuka na Yehowa. Kansi na nsuka, Nzambi yandi mosi muntu tatuba, mpi bilumbu yina kekwisa tasonga beto mambu yina ke na kati ya nsangu yina ‘mekatuka na ndambu ya esti ti na ndambu ya nordi.’

27. (a) Sambu na nki Gogi tapusa makanda, ti ntotila ya nordi, na kunwanisa bansadi ya Yehowa? (b) Inki mutindu bitumba ya Gogi tasuka?

²⁷ Sambu na yina metala Gogi, yandi keyilama na kunwana bitumba na yandi yai ya ngolo sambu na kimvwama ya “Israele ya Nzambi,” yina, kumosi ti “kibuka ya nene” ya “mameme ya nkaka,” kele dyaka ve na kati ya inza na yandi. (Galatia 6:16; Kusonga 7:​9, NW; Yoane 10:16; 17:​15, 16; 1 Yoane 5:19) Gogi ketala ti ntima ya mbi ‘bantu yina kukatukaka na bantoto yankaka, yina bo tulaka kisika mosi, ebuna ntangu yai bo ke na bambisi mingi ti bima mingi [ya kimpeve].’ (Ezekiele 38:12) Ntangu yandi kemona kimvwama ya kimpeve ya Bakristu ya kele bonso “ntoto yina ke na muntu ya kusadisa yo ve” ya bo lenda botula kukonda mpasi, Gogi kesala ngolo mpenza sambu na kufwa bantu yai ya kepesa yandi mpasi na kuyala bantu yonso. Kansi yandi kekuka ve. (Ezekiele 38:​11, 18; 39:⁠4) Ntangu bantotila ya ntoto, yika mpi ntotila ya nordi, tanwanisa bansadi ya Yehowa, bo ta ‘fwa.’

‘NTOTILA YANGO TAFWA’

28. Inki mambu beto mezaba sambu na yina metala luzingu ya ntotila ya nordi ti ntotila ya sudi na bilumbu kekwisa?

²⁸ Bitumba ya nsuka ya ntotila ya nordi tavanda ve sambu na kunwanisa ntotila ya sudi. Yo yina, ntotila ya nordi tafwa ve na maboko ya mbeni na yandi ya nene. Mutindu mosi, ntotila ya sudi mpi tafwa ve na maboko ya ntotila ya nordi. Kimfumu ya Nzambi kima tafwa ntotila ya sudi, kansi “muntu ve ta simba yandi.”a (Daniele 8:25) Ya kyeleka, na bitumba ya Armagedoni, Kimfumu ya Nzambi tafwa bantotila yonso ya ntoto, mpi yo yai mpenza dyambu yina takumina ntotila ya nordi. (Daniele 2:44) Daniele 11:​44, 45 ketubila mambu yina tanata na bitumba yina ya nsuka. Beto fwete yituka ve na kumona nde ‘ata muntu mosi ve tasadisa’ ntotila ya nordi ntangu yandi takuma na nsuka na yandi!

[Noti na nsi ya lutiti]

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki mutindu zina ya ntotila ya nordi kusobaka na nima ya mvita ya zole ya inza ya mvimba?

• Inki takumina ntotila ya nordi ti ntotila ya sudi na nsuka?

• Inki mambote nge mebaka na kutula dikebi na mbikudulu ya Daniele ya ketubila kimbeni na kati ya bantotila yai zole?

[Tablo/Kifwanisu ya kele na lutiti 284]

BANTOTILA YINA DANIELE KAPU YA 11 KETUBILA

Daniele 11:5 Séleucus I Nicator Ptolémée I

Daniele 11:7-9 Séleucus II Ptolémée III

Daniele 11:10-12 Antiochus III Ptolémée IV

Daniele 11:20 Augusti

Daniele 11:21-24 Tibere

[Noti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 271]

[Bifwanisu ya kele na lutiti 279]

Sambu na ‘kunwana,’ ntotila ya sudi vandaka kusadila bisadilu ya tekiniki ya ngolo ya kukengidila mpi basoda