Kapu ya Kumi na Mosi

Bo Mezabisa Ntangu Mesia Takwisa

 1. Sambu Yehowa ke Muntu yina kesalaka makambu na ntangu na yo, beto lenda ndima nki dyambu?

YEHOWA kele Muntu yina kesalaka mambu na ntangu na yo. Yandi mosi ketwadisaka bantangu ti bansungi yina kewakana ti kisalu na yandi. (Bisalu 1:⁠7) Mambu yonso ya yandi yidikaka nde yo salama na bantangu ti bansungi yai fwete salama mpenza. Yo talungana kaka.

2, 3. Daniele kutulaka dikebi na yandi na nki mbikudulu, mpi nki kimfumu vandaka kuyala Babilone na ntangu yina?

² Daniele vandaka kulonguka Masonuku mingi. Profete yai vandaka kukwikila nde Yehowa ke na mayele ya kuyidika ntangu yina mambu fwete salama mpi kulungisa yo. Daniele kutulaka dikebi mingi na bambikudulu yina kutubilaka kufwa ya Yeruzalemi. Yeremia kusonikaka mambu yina Nzambi kutubaka sambu na kiteso ya ntangu yina mbanza ya santu tabikala mayumbu, ebuna Daniele kutulaka dikebi ya ngolo na mbikudulu yai. Yandi sonikaka nde: “Dariusi, mwana ya Zeresesi na fami ya bantotila ya nsi ya Media, kumaka ntotila ya nsi ya mvimba ya Babilonia. Na mvula ya ntete ya kimfumu na yandi, mono Daniele vandaka kutanga mikanda ya Nzambi ti kuyindula bamvula makumi nsambwadi ya bwala Yeruzalemi fweti bikala mayumbu, mutindu [Yehowa] Nzambi tubaka na profete Yeremia.” ​—⁠Daniele 9:​1, 2; Yeremia 25:⁠11.

³ Na ntangu yina Dariusi, muntu ya Media vandaka “ntotila ya nsi ya mvimba ya Babilonia.” Mambu yina Daniele kutubaka ntete ntangu yandi tendulaka bisono yina vandaka na kibaka vandaka melungana dezia. Kimfumu ya Babilone kusukaka. Nzambi kupesaka “yo na maboko ya bantu ya nsi ya Media ti ya Persia” na mvu 539 ya N.T.B.​—⁠Daniele 5:​24-28, 30, 31.

DANIELE MESAMBA YEHOWA NA KUDIKULUMUSA YONSO

 4. (a) Yo lombaka kusala nki sambu Nzambi kugulusa Bayuda? (b) Inki mutindu Daniele kusambaka Yehowa?

⁴ Daniele kubakisaka nde nsuka ya bamvula 70 yina Yeruzalemi kubikalaka mayumbu kufinamaka. Yo lombaka nde yandi sala inki? Yandi mosi kesonga beto nde: “Mono sambaka [Yehowa] ngolo, mono bondilaka yandi, mono buyaka kudia sambu na kusamba yandi, mono lwataka saki, mono kwendaka kuvanda na zulu ya putulu ya tiya. Mono sambaka [Yehowa], Nzambi na mono ti kundima masumu ya bantu na mono.” (Daniele 9:​3, 4) Yo lombaka kubongisa ntima mbote sambu Nzambi kuwila bo mawa mpi kugulusa bo. (Levi 26:​31-46; 1 Bantotila 8:​46-53) Yo lombaka kuvanda na lukwikilu, kudikulumusa, mpi kuyambula mpenza masumu yina kusalaka nde bo nata bo na kimpika. Yo yina Daniele kusambaka sambu na kulomba ndolula ya masumu ya bampangi na yandi. Inki mutindu? Yandi buyaka madya, yandi dilaka, mpi yandi lwataka bilele ya ngoto sambu na kumonisa mpenza nde bo balulaka ntima na masonga yonso.

 5. Sambu na nki Daniele kutulaka mpenza ntima nde Nzambi tavutula Bayuda na insi na bo?

⁵ Mbikudulu ya Yeremia kupesaka Daniele kivuvu, sambu yo monisaka nde ntama mingi ve Bayuda tavutuka na insi na bo na Yuda. (Yeremia 25:12; 29:10) Ntembe kele ve nde, Daniele vandaka kutula ntima nde Bayuda takatuka na kimpika sambu muntu mosi na zina ya Sirusi vandaka kuyala dezia bonso ntotila ya Persia. Keti Yezaya kutubaka ve na ntwala nde Nzambi tasadila Sirusi sambu na kukatula Bayuda na kimpika mpi bo kwenda kutunga dyaka Yeruzalemi ti tempelo? (Yezaya 44:28–45:⁠3) Kansi, Daniele kuzabaka ve kana mambu taluta nki mutindu. Yo yina yandi landaka na kubondila Yehowa.

 6. Inki mambu Daniele kundimaka na kisambu na yandi?

⁶ Daniele kubendaka dikebi na mawa mpi na ntima ya mbote ya Nzambi. Na kudikulumusa yonso, yandi ndimaka nde Bayuda kusumukaka na mpila bo kolamaka, bo zitisaka ve bansiku ya Yehowa, mpi bo buyaka kuwila baprofete na yandi. Nzambi vandaka ti kikuma ya mbote ya ‘kupanza bo sambu na mubulu na bo.’ Daniele kusambaka nde: “E [Yehowa], nsoni kele ya beto, na bamfumu na beto, na bambuta na beto ti na bankaka na beto sambu beto me [sala masumu na ntwala na nge, NW]. Kansi nge [Yehowa], Nzambi na beto, nge kele mawa mingi, nge ke lolulaka beto ata beto salaka nge mubulu. Beto wilaka nge ve, [Yehowa] ntangu nge songaka beto na kuzinga mutindu kele bansiku ya nge pesaka na bantu na nge baprofete. Bantu ya Israele yonso fwaka bansiku na nge, bo buyaka mpi na kuwa mambu ya nge vandaka kutuba. Beto salaka masumu na meso na nge, yo yina kusinga yina ya nge sonikaka na mukanda ya bansiku ya muntu na nge Moize yo bwilaka beto.”​—⁠Daniele 9:​5-11; Kubasika 19:​5-8; 24:​3, 7, 8.

 7. Sambu na nki beto lenda tuba nde Yehowa vandaka na kikuma ya mbote ya kuyambula nde Bayuda kukwenda na kimpika?

⁷ Nzambi kukebisaka bantu ya Izraele sambu na bampasi yina tabwila bo kana bo lemfukila yandi ve, mpi kana bo zitisa ve kuwakana yina yandi salaka ti bo. (Levi 26:​31-33; Kulonga 28:15; 31:17) Daniele kundimaka nde Nzambi vandaka na kikuma ya mbote ya kusala mambu yina yandi salaka na bangogo yai: “Nge salaka mambu yina ya nge tubaka nde nge ta sala beto ti bamfumu na beto; ndola yina ya nge pesaka Yeruzalemi yo lutaka ndola ya babwala ya nkaka na ngolo. Beto bakaka ndola yina yonso kele na mukanda ya bansiku ya Moize, kansi tii ntangu yai [Yehowa], Nzambi na beto, beto me mekaka ntete na kubika mbi na beto to kulanda mambu ya kieleka sambu na kupesa nge kiese. Yo yina [Yehowa] pesaka beto ndola mutindu [yandi] tubaka. [Yehowa], Nzambi na beto, mambu yonso ya nge ke salaka yo kele mbote, nge ke na raison na kupesa beto ndola sambu beto wilaka nge ve.”​—⁠Daniele 9:​12-14.

 8. Sambu na nki Daniele kusambaka Yehowa?

⁸ Daniele kesosa ve kunungisa bisalu ya mbi ya bampangi na yandi. Nzambi vandaka na kikuma ya mbote ya kuyambula nde bo kwenda na kimpika, mutindu yandi ketuba yo pwelele nde: “Beto me salaka masumu, beto me salaka mambu ya mbi.” (Daniele 9:15) Susi na yandi kele ve kaka ya kukatuka na mpasi. Ve, yandi kesamba sambu na nkembo ti lukumu ya Yehowa yandi mosi. Kana Nzambi kulolula Bayuda mpi kuvutula bo na insi na bo, yandi talungisa lusilu yina yandi pesaka na nzila ya Yeremia mpi yandi tasantisa zina na Yandi ya santu. Daniele kebondila nde: “[Yehowa], mutindu nge vandaka kusala beto mbote, mpidina pardo, kuwila diaka ve Yeruzalemi makasi. Yo kele bwala na nge, yo mpi kele ngumba na nge Nzambi. Bantu yonso yina ke vandaka penepene na Yeruzalemi, bo ke finga yo ti beto bantu na nge, sambu na masumu na beto ti mbi ya bankaka na beto salaka.”​—⁠ Daniele 9:⁠16.

 9. (a) Na nki bangogo ya kubondila Daniele kusukisaka kisambu na yandi? (b) Inki kupesaka Daniele mawa mingi, kansi nki mutindu yandi monisaka luzitu na zina ya Nzambi?

⁹ Daniele kelanda na kusala kisambu na yandi ya mudindu nde: “Nzambi na beto, wa bisambu na mono, wa mutindu mono ke bondila nge. Sambu na lukumu na nge mosi [Yehowa], yindula diaka nzo na nge ya bo me fwaka, vutula yo mutindu yo vandaka. Nzambi na mono, wila beto, pardo kangula meso, tala mutindu beto ke mona mpasi, tala mpi nki mpasi kele na bwala yina kele ya nge mosi mpenza. Kana beto ke samba nge yo kele ve nde sambu beto salaka mbote, kansi sambu nge kele mwa mingi. [Yehowa], wa beto! [Yehowa], lolula beto! [Yehowa] wila beto, sadisa beto! Pardo, kwisa nge sadisa beto nswalu sambu na lukumu na nge mosi! Bwala yai ti bantu yai kele ya nge!” (Daniele 9:​17-19) Kana Nzambi kulolulaka ve bantu na yandi mpi yambulaka bo na kimpika, yandi bika Yeruzalemi, mbanza na yandi ya santu, nde yo bikala mayumbu tii kuna, keti makanda zolaka kumona nde yandi ke Mfumu ya Inza ya Mvimba? Keti bo zolaka kutuba ve nde banzambi ya Babilone meluta Yehowa na ngolo? Ee, bantu zolaka kufinga zina ya Yehowa, mpi dyambu yai pesaka Daniele mpasi mingi na ntima. Na bambala 19 yina zina ya Nzambi, Yehowa, ke na mukanda ya Daniele, beto kekuta yo bambala 18 na kisambu yai.

GABRIELE MEKWISA NSWALU

10. (a) Nani Nzambi kutindilaka Daniele, mpi sambu na inki? (b) Sambu na nki Daniele kubingaka Gabriele nde “muntu”?

¹⁰ Ntangu Daniele vandaka kusamba, wanzyo Gabriele kwisaka kubasika. Yandi tubaka nde: “Daniele, mono me kwisa awa na kupesa nge mayele. Ntangu nge yantikaka kubondila Mfumu Nzambi, yandi waka nge, ebuna yandi tindaka mono na kwisa kupesa nge mvutu sambu yandi zolaka nge [mingi kibeni, NW]. Ntangu yai mono ketendudila nge mbona-meso yina ya nge monaka; simba yo mbote.” Kansi, sambu na nki Daniele kubingaka yandi nde ‘muntu yai Gabriele’? (Daniele 9:​20-23) Ntangu Daniele vandaka kusosa ntendula ya mbona-meso yina metala nkombo ya bakala ti dimeme ya bakala, “muntu yina vandaka kumonana bonso bakala ya kikesa” (NW) kumonikaka na ntwala na yandi. Yo vandaka wanzyo Gabriele, yina Nzambi kutindaka sambu na kupesa Daniele mayele. (Daniele 8:​15-17) Mutindu mosi mpi, na nima ya kisambu ya Daniele, wanzyo yai ya vandaka kumonana bonso muntu kwisaka penepene na yandi mpi yandi solulaka ti Daniele kaka mutindu bantu kesolulaka.

11, 12. (a) Ata tempelo to mesa-kimenga kuvandaka ve na Babilone, inki mutindu Bayuda yina vandaka kuzola Nzambi kumonisaka luzitu na makabu yina Nsiku vandaka kulomba? (b) Sambu na nki Nzambi kubingaka Daniele nde muntu yina yandi “ke zolaka mingi kibeni”?

¹¹ Gabriele kukumaka na “ntangu ya kupesa makabu ya nkokila.” Bo fwaka dezia mesa-kimenga ya Yehowa kumosi ti tempelo ya Yeruzalemi, ebuna Bayuda vandaka bampika ya bantu ya Babilone yina vandaka mimpani. Yo yina, Bayuda vandaka kupesa ve Nzambi makabu na Babilone. Kansi, na bantangu ya sikisiki yina Nsiku ya Moize vandaka kulomba Bayuda na kupesa makabu, yo vandaka mbi ve nde Bayuda yina kudipesaka mingi kukembila mpi kubondila Yehowa. Sambu Daniele kudipesaka mingi na Nzambi, wanzyo kubingaka yandi nde muntu yina Nzambi ‘kezolaka mingi kibeni.’ Yehowa, Muntu yina “ke ndimaka bisambu,” vandaka kusepela ti yandi, yo yina yandi tindaka nswalu Gabriele sambu na kupesa mvutu na kisambu yina Daniele kusalaka ti lukwikilu yonso.​—⁠Nkunga 65:⁠3.

¹² Ata ntangu kusamba Yehowa kutulaka luzingu na yandi na kigonsa, Daniele landaka na kusamba Nzambi mbala tatu konso kilumbu. (Daniele 6:​10, 11) Mpila ya kuyituka kele ve nde Yehowa kuzolaka yandi mingi! Katula kisambu, sambu Daniele vandaka kuyindulula Ndinga ya Nzambi, yo sadisaka yandi na kuzaba luzolo ya Yehowa. Daniele kukwaminaka na kusamba mpi yandi zabaka kusamba Yehowa mbote na mpila nde Nzambi kundima bisambu na yandi. Yandi tubilaka mingi lunungu ya Nzambi. (Daniele 9:​7, 14, 16) Yo yina, ata bambeni na yandi kumonaka yandi ve ata ti dyambu mosi ya mbi, Daniele zabaka nde yandi vandaka nsumuki na meso ya Nzambi, yo yina yandi vandaka kufunguna masumu na yandi na luzolo yonso. ​—⁠Daniele 6:4; Roma 3:⁠23.

“BAMPOSO MAKUMI NSAMBWADI” SAMBU NA KUMANISA DISUMU

13, 14. (a) Inki nsangu ya mfunu Gabriele kuzabisaka Daniele? (b) “Bamposo makumi nsambwadi” ke bamvula ikwa, mpi nki mutindu beto mezaba yo?

¹³ Daniele kubakaka mpenza mvutu ya mbote na kisambu na yandi! Yehowa kundimisaka yandi kaka ve nde Bayuda tavutuka na bwala na bo kansi yandi tendudilaka yandi dyaka kima mosi ya mfunu, kukwisa ya Mesia ya yandi silaka. (Kuyantika 22:​17, 18; Yezaya 9:​6, 7) Gabriele kusongaka Daniele nde: “Nzambi kuzengaka bamposo makumi nsambwadi na bantu na nge mpi na mbanza na nge ya santu, sambu na kusukisa mambu ya mbi, mpi na kumanisa disumu, mpi kulolula bifu, mpi sambu na kunata lunungu kimakulu, mpi sambu na kutula kidimbu na mbona-meso mpi na profete, mpi sambu na kupakula Santu ya Basantu. Ebuna nge fwete zaba mpi kuvanda na mayele ya kubakisa mambu nde: yantika kubasika ya ndinga ya kutedimisa mpi kutunga dyaka Yeruzalemi tii na Mesia Ntwadisi, bamposo tavanda nsambwadi, dyaka bamposo makumi sambanu na zole. Yandi tavutuka mpi tatunga yo dyaka, ti kisika na yo ya kevandaka sambu na bantu yonso mpi dibulu ya nda na lweka ya bibaka ya mbanza, kansi na ntangu ya mpasi.”​—⁠Daniele 9:​24, 25, NW.

¹⁴ Yo vandaka nsangu ya mbote mpenza! Bo zolaka kaka ve kutunga dyaka Yeruzalemi mpi kuvutula lusambu na tempelo ya mpa, kansi “Mesia Ntwadisi” zolaka kubasika mpi na ntangu mosi ya sikisiki. Mambu yai zolaka kusalama na kati ya “bamposo makumi nsambwadi.” Sambu Gabriele metubila ve bilumbu, bamposo yai kele ve ya bilumbu nsambwadi, yina zolaka kupesa bilumbu 490, disongidila kaka mvula mosi ti bangonda iya. Kutunga dyaka Yeruzalemi “na kisika na yo ya nene mpi dibulu ya kuzyunga bwala” yina bo tubilaka kubakaka ntangu mingi kuluta mvula mosi ti bangonda iya. Bamposo yango kele bamposo ya bamvula. Ba Biblia mingi ya bilumbu na beto kemonisaka nde konso mposo kele ti bamvula nsambwadi. Mu mbandu, Biblia Tanakh​—⁠The Holy Scriptures, yina The Jewish Publication Society kubasisaka ketubila na noti na nsi ya lutiti na verse ya Daniele 9:​24, “bamposo makumi nsambwadi ya bamvula.” Na Biblia yankaka An American Translation beto ketanga mutindu yai: “Bo mepesa bamposo makumi nsambwadi ya bamvula na bantu na nge mpi na mbanza na nge ya santu.” Biblia ya Moffatt ti Rotherham mebalulaka mpi bangogo yai mutindu mosi.

15. Na nki bansungi tatu bo mekabula “bamposo makumi nsambwadi,” mpi yo zolaka kuyantika nki ntangu?

¹⁵ Na kutuba ya wanzyo, bo zolaka kukabula “bamposo makumi nsambwadi” na bansungi tatu: (1) “bamposo nsambwadi,” (2) “bamposo makumi sambanu na zole,” mpi (3) mposo mosi. Yo zolaka kupesa bamvula 49, bamvula 434, mpi bamvula 7, yonso na kimvuka bamvu 490. Yo ke kyese na kuzaba nde Biblia na Kituba ketuba nde: “Tanga bamvula nsambwadi mbala makumi nsambwadi, [sambu na] bantu na nge ti bwala na nge.” Na nima ya bamvu 70 ya kimpika mpi ya kunyokwama na Babilone, Nzambi zolaka kusakumuna Bayuda sambu na nsungi ya bamvu 490, to bamvu 70 fokula na 7. Yo zolaka kuyantika na ntangu “ndinga ya kutedimisa mpi kutunga dyaka Yeruzalemi” kubasikaka. Inki ntangu ndinga yango kubasikaka?

“BAMPOSO MAKUMI NSAMBWADI” MEYANTIKA

16. Mutindu nsiku na yandi kumonisaka yo, sambu na nki lukanu Sirusi kuvutudilaka Bayuda na insi na bo?

¹⁶ Yo kelomba nde beto tula dikebi na mambu tatu ya mfunu na yina metala luyantiku ya “bamposo makumi nsambwadi.” Ya ntete kusalamaka na mvu 537 ya N.T.B., ntangu Sirusi kubasisaka nsiku na yandi yina kulombaka Bayuda na kuvutuka na insi na bo. Beto ketanga nde: “Mono Sirusi, ntotila ya nsi ya Persia, ke tuba nde: [Yehowa], Nzambi ya zulu, me pesa kimfumu yonso ya nsi-ntoto na maboko na mono. Yandi me songa mono mpi na kutungila yandi nzo na bwala Yeruzalemi na ntoto ya Yuda. Beno yonso bayina kele bantu na yandi beno vutuka na Yeruzalemi kuna na ntoto ya Yuda, beno tunga diaka nzo ya [Yehowa], Nzambi ya Israele, Nzambi yina ya bo ke sambaka na Yeruzalemi. Mbote yandi Nzambi kuvandaka ti beno yonso. Na bantu yonso ya Israele, kana muntu kele ke zola nde bo sadisa yandi na kuvutuka na Yeruzalemi, bampangi na yandi na kisika ya yandi kele bo fweti sadisa yandi; bo fweti pesa yandi arza ti wolo ti bima ya nkaka ti bambisi sambu na vwayaze, ti makabu sambu na Nzo-Nzambi na Yeruzalemi.” (Esdrasi 1:​2-4) Yo ke pwelele nde, lukanu ya ntete ya nsiku yina vandaka ya kutunga dyaka tempelo, “nzo ya Yehowa,” na kisika yina yo vandaka ntete.

17. Mukanda yina bo pesaka Esdrasi kutubaka nde kikuma ya vwayaze na yandi na Yeruzalemi kuvandaka inki?

¹⁷ Dyambu ya zole kusalamaka na mvu ya nsambwadi ya luyalu ya Ntotila ya Persia Artazeresesi (Artazeresesi Diboko-nda, mwana ya Zeresesi I). Na ntangu yina, nsoniki Esdrasi kusalaka vwayaze ya bangonda iya katuka na Babilone tii na Yeruzalemi. Yandi nataka mukanda ya mfunu mingi yina ntotila kusonikaka, kansi yo pesaka bo ve nswa ya kutunga dyaka Yeruzalemi. Yo yina, mukumba ya Esdrasi kusukaka kaka na ‘kukumisa nzo ya Yehowa kitoko.’ Yo yina mukanda kutubilaka wolo ti arza, bisadilu ya santu, mpi makabu ya ble, malafu, mafuta, mpi mungwa sambu na lusambu yina vandaka kusalama na tempelo, yika mpi kukonda kufutisa bantu yina vandaka kusala kuna mpaku.​—⁠Esdrasi 7:​6-27.

18. Inki nsangu kuyangisaka Nehemia, mpi nki mutindu Ntotila Artazeresesi kuzabaka yo?

¹⁸ Dyambu ya tatu kusalamaka bamvu 13 na nima, na mvu ya 20 ya Ntotila ya Persia Artazeresesi. Na ntangu yina, Nehemia vandaka kusala na mesa ya ntotila na “Suze bwala ya kimfumu.” Bayuda yina kubikalaka mpi yina kukatukaka na Babilone kutungaka dyaka Yeruzalemi mwa fyoti. Kansi mambu vandaka kukwendila mpenza mbote ve. Bo zabisaka Nehemia nde ‘bibaka ya Yeruzalemi kuvandaka kaka ya kubwa, bakyelo ya lupangu mpi bo meyidika yo ntete ve katuka ntangu bo tulaka yo tiya.’ Nsangu yina kuyangisaka yandi mingi, mpi yandi waka mawa mingi na ntima. Ntangu ntotila kuyulaka kikuma yandi vandilaka mawa-mawa, Nehemia kuvutulaka nde: “Mfumu, kimfumu na nge kuzinga tii kuna. Nki mutindu mono lenda vanda na mawa ve kana bwala ya bo zikaka bankaka na mono kele ya kufwa, bakielo ya lupangu na yo me piaka tiya?”​—⁠Nehemia 1:​1-3; 2:​1-3.

19. (a) Ntangu Ntotila Artazeresesi kuyulaka yandi ngyufula, inki kima ya ntete Nehemia kusalaka? (b) Inki Nehemia kulombaka, mpi nki mutindu yandi ndimaka nde Nzambi kusadisaka yandi na dyambu yina?

¹⁹ Disolo yina ketubila Nehemia kelanda mutindu yai: “Ntotila yulaka mono nde: ‘Ebuna nki nge ke zola?’ [Na mbala mosi, NW] mono sambaka Nzambi ya zulu, ebuna mono tubilaka ntotila nde: ‘Mfumu, kana nge ke mona mono mbote, kana nge me zola mpi, pardo pesa mono nzila mono kwenda na provense ya Yuda, na bwala ya bo zikaka bankaka na mono, sambu mono tunga yo diaka.’ ” Dibanza yai kusepedisaka Artazeresesi, mpi yandi ndimaka na kusala dyambu yankaka yina Nehemia kulombaka yandi: “Kana [ntotila] me zola yandi pesa mono mikanda ya kupesa na baguvernere ya baprovense yina kele na ndambu ya weste ya nzadi ya Efrate, sambu bo bika mono mono luta tii na provense ya Yuda. Mono lombaka yandi mpi mukanda ya kupesa na Asafi, muntu yina ke talaka mfinda ya ntotila, sambu yandi pesa mono banti sambu na bakielo ya nzo yina ya ngolo kele penepene na Nzo-Nzambi, ti ya bibaka ya lupangu ya bwala ti ya nzo yina ya mono fweti zinga.” Nehemia kundimaka nde Yehowa muntu kusadisaka yandi na mambu yai yonso, mpi yandi tubaka nde: “Ntotila pesaka mono [mikanda] yonso ya mono lombaka yandi sambu Nzambi vandaka na mono.” ​—⁠Nehemia 2:​4-8.

20. (a) Inki ntangu ndinga ya “kutedimisa mpi kutunga dyaka Yeruzalemi” kulunganaka? (b) Inki ntangu “bamposo makumi nsambwadi” kuyantikaka, mpi nki ntangu yo sukaka? (c) Inki nzikisa kemonisa nde badati ya luyantiku ti ya nsuka ya “bamposo makumi nsambwadi” ke ya sikisiki?

²⁰ Ata bo pesaka yandi nswa yango na ngonda ya Nisani, na luyantiku ya mvu ya 20 ya luyalu ya Artazeresesi, “ndinga ya kutedimisa mpi kutunga dyaka Yeruzalemi” kulunganaka bangonda mingi na nima. Yo lunganaka ntangu Nehemia kukumaka na Yeruzalemi mpi yantikaka kisalu ya kuyidika yo. Vwayaze ya Esdrasi kubakaka bangonda iya, kansi Suze kuvandaka na kitamina ya bakilometre 322 na esti ya Babilone, mpi nkutu ntama mingi ti Yeruzalemi. Ebuna, yo fwete vanda nde, Nehemia kukumaka na Yeruzalemi penepene na nsuka ya mvu ya 20 ya luyalu ya Artazeresesi, to na mvu 455 ya N.T.B. “Bamposo makumi nsambwadi,” to bamvu 490 kuyantikaka na ntangu yina. Yo zolaka kusuka na kitini ya nsuka ya mvu 36 ya T.B.​—⁠Tala “Inki Ntangu Luyalu ya Artazeresesi Kuyantikaka?” na lutiti 197.

“MESIA NTWADISI” MEMONANA

21. (a) Inki kisalu bo zolaka kusala na nsungi ya ntete ya “bamposo nsambwadi,” mpi ata na kati ya nki mambu? (b) Mesia zolaka kumonana na nki mvula, mpi nki mambu Evanzile ya Luka ketuba kusalamaka na ntangu yina?

²¹ Bamvula ikwa kulutaka na ntwala nde bo manisa kutunga dyaka Yeruzalemi? Bo zolaka kutunga dyaka mbanza yango na “ntangu ya mpasi” sambu na mavwanga yina zolaka kubasika na kati ya Bayuda mpi sambu bantu ya Samaria ti bantu yankaka tazola ve nde bo sala kisalu yina. Yo fwete vanda nde kisalu yango kumanaka penepene na mvu 406 ya N.T.B, na kati ya “bamposo nsambwadi,” to bamvula 49. (Daniele 9:25) Nsungi ya bamposo 62, to bamvula 434, zolaka kulanda. Na nima ya nsungi yina, Mesia yina Nzambi mesilaka banda ntama zolaka kumonana. Kana beto tanga bamvula 483 (49 vukisa ti 434) banda na mvu 455 ya N.T.B., yo tanata beto na mvu 29 ya T.B. Inki kusalamaka na ntangu yina? Luka, nsoniki ya Evanzile kezabisa beto nde: “Ntangu ntotila yai Tibere [Cesar], lungisaka bamvula kumi na tanu na kuyala bantu ya kimfumu ya Roma, Ponse Pilate vandaka guvernere na ndambu ya Yudea. Erode Antipasi vandaka kuyala na ndambu ya Galilea; . . . Nzambi tubaka na Yoane mwana ya Zakaria, ntangu Yoane vandaka na ntoto ya zelo na zelo. Yoane yantikaka kutambula na babwala yonso vandaka na ndambu ya nzadi ya Yordani. Yandi vandaka kulonga bantu nde: “Beno bantu ya masumu, beno balula ntima, beno baka mbotika, ebuna Nzambi ta lolula beno.” Na ntangu yina “bantu vandaka kuvingila” (NW) Mesia. ​—⁠Luka 3:​1-3, 15.

22. Inki ntangu mpi nki mutindu Yezu kukumaka Mesia yina bo tubilaka?

²² Yoane kuvandaka ve Mesia yina Nzambi kusilaka. Kansi, sambu na mambu yina yandi monaka na mbotika ya Yezu, muntu ya Nazareti, na nsuka ya mvu 29 ya T.B., Yoane kutubaka nde: “Mono monaka Mpeve-Santu ke katuka na zulu, [yo] ke kwisa kukulumuka bonso pizio, ebuna [yo] kwisa kuvanda na zulu ya ntu ya Yesu. Mono zabaka yandi ntete ve kana yandi kele nani, kansi Nzambi yina tindaka mono na kubotika bantu na masa yandi tubilaka mono nde: ‘Nge ta mona Mpeve-Santu ke kwisa kukulumuka, [yo] ta kwisa kuvanda na zulu ya ntu ya muntu mosi; yandi yina muntu ta botikaka bantu na Mpeve na mono.’ . . . ‘Mono monaka mambu yina, mono mpi ke zabisa beno nde yandi kele Mwana-Nzambi.’ ” (Yoane 1:​32-34) Ntangu yandi bakaka mbotika, Yezu kumaka Mupakulami, disongidila Mesia, to Kristu. Ntangu fyoti na nima, Andre, longoki ya Yoane, kukutanaka ti Yezu yina kele mupakulami mpi na nima yandi zabisaka Simoni Piere nde: “Beto me mona Mesia.” (Yoane 1:41) Yo yina, “Mesia Ntwadisi” kumonanaka mpenza na ntangu yina bo tubilaka, na nsuka ya bamposo 69!

MAMBU YINA KUSALAMAKA NA MPOSO YA NSUKA

23. Sambu na nki yo lombaka nde “Mesia Ntwadisi” kufwa, mpi yo zolaka kusalama nki ntangu?

²³ Inki zolaka kusalama na mposo ya 70? Gabriele kutubaka nde bo tulaka nsungi ya “bamposo makumi nsambwadi” “sambu na kusukisa mambu ya mbi, ti na kumanisa disumu, mpi kulolula bifu, mpi sambu na kutula lunungu kimakulu, mpi sambu na kutula kidimbu na mbona-meso ti na profete, mpi sambu na kupakula Santu ya Basantu.” Sambu mambu yai kulungana, yo lombaka nde “Mesia Ntwadisi” kufwa. Inki ntangu? Gabriele kutubaka nde: “Na nima ya bamposo makumi sambanu na zole bo tafwa Mesia, ata ti kima mosi ve sambu na yandi mosi. . . . Mpi yandi fwete tanina kuwakana sambu na bantu mingi na mposo mosi; mpi na katikati ya mposo yandi tasukisa kimenga mpi makabu.” (Daniele 9:26a, 27a, NW) Ntangu ya mfunu kuvandaka “na katikati ya mposo,” disongidila, na katikati ya mposo ya bamvula ya nsuka.

24, 25. (a) Mutindu mbikudulu kutubaka, inki ntangu Kristu kufwaka, mpi lufwa ti lufutumuku na yandi kusukisaka inki? (b) Lufwa ya Yezu kupesaka nzila na nki dyambu?

²⁴ Kisalu ya Yezu Kristu na meso ya bantu yonso kuyantikaka na kitini ya nsuka ya mvu 29 ya T.B., mpi yo salaka bamvula tatu ti ndambu. Kaka mutindu mbikudulu kutubaka, na luyantiku ya mvu 33 ya T.B., Kristu ‘kufwaka’ na zulu ya nti ya mpasi, mpi yandi pesaka luzingu na yandi ya kimuntu bonso nkudulu sambu na bantu. (Yezaya 53:8; Matayo 20:28) Ntangu Yezu yina kufutumukaka kupesaka valere ya luzingu na yandi ya kimuntu yina yandi tambikaka na Nzambi na zulu, yo sukisaka bimenga ya bambisi mpi makabu yina Nsiku vandaka kulomba. Ata banganga-Nzambi ya Bayuda landaka na kupesa makabu tii na ntangu tempelo ya Yeruzalemi kubwaka na mvu 70 ya T.B., Nzambi vandaka kundima dyaka ve bimenga ya mutindu yina. Bo yingisaka yo na kimenga mosi ya kuluta mbote, yina bo lenda pesa dyaka ve mbala zole. Ntumwa Polo kusonikaka nde: “Kristo pesaka kaka makabu mosi sambu na kukatula masumu, makabu yina kele mfunu mvula na mvula; . . . Sambu makabu mosi me katulaka masumu ya bantu yina ya Nzambi me kumisaka kimakulu bantu ya mbote mpenza.”​—⁠Baebreo 10:​12, 14.

²⁵ Ata disumu ti lufwa kelanda na kumonisa bantu mpasi, lufwa mpi lufutumuku ya Yezu sambu na luzingu na zulu kulungisaka mbikudulu. Yo ‘sukisaka mambu ya mbi, yo manisaka disumu, yo lolulaka bifu, mpi yo tulaka lunungu.’ Nzambi mekatulaka kuwakana ya Nsiku, yina vandaka kumonisa mpi kubedisa Bayuda nde bo ke bansumuki. (Roma 5:​12, 19, 20; Galatia 3:​13, 19; Efezo 2:15; Kolosai 2:​13, 14) Ntangu yai Nzambi lenda lolula bansumuki yina kebalulaka ntima mpi kukatula bandola yina masumu yango kepesaka. Na nsadisa ya kimenga ya Mesia, bantu yina kemonisa lukwikilu lenda sala dyaka bangwisana ti Nzambi. Bo lenda tula ntima nde bo tabaka dikabu ya Nzambi ya “moyo ya mvula na mvula . . . na kimvuka ti Mfumu na beto Yesu Kristo.”​—⁠Roma 3:​21-26; 6:​22, 23; 1 Yoane 2:​1, 2.

26. (a) Ata Nzambi mefwaka kuwakana ya Nsiku, inki kuwakana yandi ‘taninaka na mposo mosi’? (b) Inki mambu kusalamaka na nsuka ya mposo ya 70?

²⁶ Yo yina, Yehowa kukatulaka kuwakana ya Nsiku na nsadisa ya lufwa ya Kristu na mvu 33 ya T.B. Ebuna, inki mutindu beto lenda tuba nde Mesia ‘kutaninaka kuwakana sambu na bantu mingi na mposo mosi’? Sambu yandi taninaka kuwakana ya Abrahami. Tii na nsuka ya mposo ya 70, Nzambi yantikaka kupesa mambote ya kuwakana yina na bana ya Abrahami ya Baebreo. Kansi na nsuka ya “bamposo makumi nsambwadi” ya bamvula, na mvu 36 ya T.B., ntumwa Piere kulongaka Korneye, muntu ya Italie yina kudipesaka na Nzambi, bantu ya dibuta na yandi, mpi bantu yankaka ya Makanda. Ebuna banda kilumbu yina tii kuna, bo yantikaka kuzabisa nsangu ya mbote na bantu ya makanda.​—⁠Bisalu 3:​25, 26; 10:​1-48; Galatia 3:​8, 9, 14.

27. Inki “Santu ya Basantu” bo pakulaka, mpi nki mutindu?

²⁷ Mbikudulu yango kutubilaka mpi kupakulama ya “Santu ya Basantu.” Yo ketubila ve kupakulama ya Kisika ya Kuluta Santu, to kitini yina kuvandaka mpenza na kati ya tempelo ya Yeruzalemi. Bangogo “Santu ya Basantu” ketubila kisika ya santu ya Nzambi na zulu. Yo ke kisika Yezu kupesaka valere ya kimenga ya luzingu na yandi ya kimuntu na Tata na yandi. Mbotika ya Yezu na mvu 29 ya T.B. kupakulaka, to kutulaka na lweka kyeleka yina ya zulu mpi ya kimpeve, yina kuvandaka kifwani ya Kisika ya Kuluta Santu na tabernakle yina vandaka na ntoto mpi na tempelo yina bo tungaka na nima. ​—⁠Baebreo 9:​11, 12.

NZAMBI MENDIMISA MBIKUDULU YANGO

28. ‘Kutula kidimbu na mbona-meso ti na profete’ vandaka kutendula inki?

²⁸ Mbikudulu ya Mesia ya wanzyo Gabriele kuzabisaka kutubilaka mpi ‘kutula kidimbu na mbona-meso ti na profete.’ Kidimbu yango ketendula nde mambu yonso ya bo tubaka sambu na Mesia, disongidila mambu yonso ya yandi lungisaka na nsadisa ya kimenga na yandi, lufutumuku na yandi, mpi na ntangu yandi monanaka na zulu, yika mpi mambu yankaka yina kusalamaka na kati ya mposo ya 70, zolaka kuvanda ti kidimbu yina kemonisa nde Nzambi mendima yo, yo zolaka kumonisa nde yo ke ya kyeleka, mpi bantu lendaka kutudila yo ntima. Bo zolaka kutula kidimbu na mbona-meso, mpi yo zolaka kulungana kaka na Mesia. Yo zolaka kulungana na kimuntu na yandi mpi na kisalu yina Nzambi tasala na nzila na yandi. Beto kezwa ntendula ya sikisiki ya mbona-meso yango kaka na kuwakana ti Mesia yina Nzambi silaka. Ata kima mosi yankaka ve lendaka kupesa ntendula na yo.

29. Inki mambu zolaka kukumina Yeruzalemi yina bo tungaka dyaka, mpi sambu na inki?

²⁹ Gabriele kutubaka na ntwala nde bo tatunga dyaka Yeruzalemi. Ntangu yai yandi ketubila kufwa ya mbanza yina ya bo tungaka dyaka mpi tempelo na yo, na bangogo yai: “Ntangu yai basoda ya mfumu mosi ya nene ta kwisa kukota na Yeruzalemi, bo ta fwa-fwa bwala ti Nzo-Nzambi. [Nsuka na yo tavanda na mvula ya ngolo, NW], ebuna bitumba ti lufwa yina ya Nzambi tubaka yo ta vanda tii kuna na nsuka. . . . [Mpi na zulu ya mapapu ya bima ya mvindu tavanda muntu yina kenataka mpasi ya nene, NW]. Yandi ta sala kaka bisalu na yandi ya mbi ti ya nsoni tii kuna kilumbu ya nsuka ya Nzambi yidikilaka yandi kulunga.” (Daniele 9:26b, 27b) Ata yo zolaka kusalama na nima ya “bamposo makumi nsambwadi,” yo zolaka kuvanda mbutu ya mambu yina zolaka kusalama na “mposo” ya nsuka, ntangu Bayuda kulosaka Kristu mpi kufwaka yandi. ​—⁠Matayo 23:​37, 38.

30. Mutindu masolo ya ntama memonisa yo, inki mutindu lusilu ya Muntu yina kelungisaka mambu na ntangu na yo kulunganaka?

³⁰ Masolo ya ntama kemonisa nde na mvu 66 ya T.B., basoda ya Roma kuzyungaka Yeruzalemi na lutwadisu ya Guvernere ya Siria Cestius Gallus. Ata Bayuda kuzolaka ve, basoda ya Roma yina kunataka badrapo ya bo vandaka kusambila kukotaka na mbanza mpi bo yantikaka kubebisa kibaka ya tempelo na ndambu ya nordi. Sambu bo vandaka na kisika yina, bo kumaka “kima ya mvindu” (NW) yina lendaka kunata mpasi ya nene. (Matayo 24:​15, 16) Na mvu 70 ya T.B., bantu ya Roma yina Zenerale Titus vandaka kutwadisa kukwisaka bonso “mvula ya ngolo” mpi bo fwaka Yeruzalemi ti tempelo na yo. Ata kima mosi ve kukangisaka bo nzila, sambu Nzambi muntu kusilaka to ‘kutubaka’ yo. Ya kyeleka, Yehowa, Muntu yina kelungisaka mambu na ntangu na yo, kulungisaka dyaka ndinga na yandi!

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Ntangu nsuka ya bamvula 70 yina Yeruzalemi kubikalaka mpamba kufinamaka, inki Daniele kulombaka na Yehowa?

• “Bamposo makumi nsambwadi” kuzingaka ntangu ikwa, mpi nki ntangu yo yantikaka mpi yo sukaka?

• Inki ntangu “Mesia Ntwadisi” kumonanaka, mpi na nki ntangu ya mfunu yandi ‘fwaka’?

• Inki kuwakana bo ‘taninaka sambu na bantu mingi na mposo mosi’?

• Inki kusalamaka na nima ya “bamposo makumi nsambwadi”?

[Lupangu/Kifwanisu ya lutiti 197]

Inki Ntangu Luyalu ya Artazeresesi Kuyantikaka?

BANTU ya kelongukaka istware kewakanaka ve sambu na mvula yina luyalu ya Ntotila ya Persia Artazeresesi kuyantikaka. Bamingi ketubaka nde yo yantikaka na mvu 465 ya N.T.B. sambu tata na yandi, Zeresesi, yantikaka kuyala na mvu 486 ya N.T.B. mpi kufwaka na mvula ya 21 ya luyalu na yandi. Kansi, kele ti nzikisa ya kendimisa nde Artazeresesi yantikaka kuyala na mvu 475 ya N.T.B. mpi nde mvula na yandi ya ntete ya kuyala kuvandaka mvu 474 ya N.T.B.

Bisono mpi biteki yina bo zwaka na nsi ya ntoto na Persépolis, ntu-mbanza ya Persia ya ntama kemonisa nde Zeresesi ti tata na yandi Dariusi I kuyalaka kumosi. Kana bo yalaka kumosi na nsungi ya bamvula 10 mpi kana Zeresesi kuyalaka yandi mosi bamvula 11 na nima ya lufwa ya Dariusi na mvu 486 ya N.T.B., yo kemonisa nde mvula ya ntete ya luyalu ya Artazeresesi kuvandaka mvu 474 ya N.T.B.

Nzikisa ya zole ketadila Thémistocle, Zenerale ya Athènes yina kunungaka basoda ya Zeresesi na mvu 480 ya N.T.B. Na nima bantu ya Grese kumengaka yandi mpi bo fundaka yandi nde yandi meteka insi. Thémistocle kutinaka mpi kwendaka kusosa lutaninu na nzo ya ntotila ya Persia, kisika bo yambaka yandi mbote. Thucydide, muntu ya Grese ya kelongukaka istware kutubaka nde dyambu yai kusalamaka ntangu Artazeresesi “yantikaka kuyala ntama mingi ve.” Muntu ya Grese ya kelongukaka istware, Diodore de Sicile, ketuba nde Thémistocle kufwaka na mvu 471 ya N.T.B. Sambu Thémistocle kulombaka mvula mosi na kulonguka ndinga ya Persia na ntwala ya kukutana ti Ntotila Artazeresesi, yo fwete vanda nde yandi kumaka na Asie Mineure kaka na mvu 473 ya N.T.B. Jérôme mpi kundimaka dati yai na mukanda na yandi la Chronique d’Esèube. Sambu Artazeresesi “yantikaka kuyala ntama mingi ve” ntangu Thémistocle kukumaka na Asia na mvu 473 ya N.T.B., Ernst Hengstenberg muntu ya mayele ya Allemagne, kusonikaka na mukanda Christology of the Old Testament nde luyalu ya Artazeresesi kuyantikaka na mvu 474 ya N.T.B. Mikanda yankaka mpi kendimaka dyambu yai. Yandi yikaka nde: “Mvu ya 20 ya luyalu ya Artazeresesi kele mvu 455 na ntwala ya Kristu.”

[Kifwanisu]

Kiteki ya Thémistocle

[Tablo/Bifwanisu na lutiti 188, 189]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

“BAMPOSO MAKUMI NSAMBWADI”

bamposo 7 bamposo 62 mposo 1

bamvula 49 bamvula 434 bamvula 7

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 180]

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 193]