Kapu ya Kumi na Tatu

Mavwanga na Kati ya Bantotila Zole

1, 2. Sambu na nki beto fwete tula dikebi na mbikudulu yina ke na kapu ya 11 ya mukanda ya Daniele?

BANTOTILA zole kenwanina kimfumu. Mutindu bamvula keluta, mosi kebaka kimfumu, na nima ya bamvula yina yankaka mpi kebotula kimfumu. Bantangu yankaka, ntotila mosi keyala ebuna yina yankaka kesala ve ata kima, mpi bansungi yankaka mavwanga kele ve. Kansi na nima, bitumba yankaka kebasika na mbala mosi mpi mavwanga yango kelanda dyaka. Na kati ya bantu yina kenwana kele Ntotila ya Siria Séleucus I Nicator, Ntotila ya Ezipte Ptolémée Lagus, mwana ya Ntotila ya Siria mpi Ntinu-nkento ya Ezipte Cléopâtre I, Bantotila ya Roma Auguste ti Tibere, mpi Zénobie, Ntinu-nkento ya Palmyre. Ntangu nsuka ya mavwanga yango kufinamaka, Allemagne ya ba Nazi, bansi ya Kominizme, Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika, Société des Nations, mpi Nations-unies kukotaka mpi na mavwanga yango. Ata kimvuka mosi ve na kati ya bimvuka yai ya politiki kuzabaka mutindu mavwanga yango tasuka. Wanzyo ya Yehowa kutubaka mbikudulu yai ya kebenda dikebi na beto na profete Daniele bamvula 2500 meluta.​—⁠Daniele, kapu ya 11.

² Yo fwete vanda nde Daniele kusepilaka na kuwa mutindu wanzyo vandaka kusonga yandi mambu yonso ya ketala mavwanga yina tabasika na kati ya bantotila zole yina takwisa na ntwala! Dyambu yango ke mfunu mingi sambu na beto, sambu kunwanina kimfumu yango na kati ya bantotila yina zole kesalama tii na bilumbu na beto. Kana beto tala mutindu kitini ya ntete ya mbikudulu yai kulunganaka yo takumisa lukwikilu na beto ngolo mpi yo tasadisa beto na kutula mpenza ntima nde kitini ya nsuka ya mbikudulu yai talungana. Kutula dikebi na mbikudulu yai tasadisa beto na kubakisa mbotembote kisika ya beto mekuma na kutadila ntangu. Yo takumisa mpi ngolo lukanu na beto ya kukonda kukota na mavwanga yango mpi kuvingila na ntima madidi mambu yina Nzambi tasala sambu na mambote na beto. (Nkunga 146:​3, 5) Yo yina, bika beto widikila na dikebi ya ngolo mutindu wanzyo ya Yehowa ketuba na Daniele.

YANDI MENWANISA KIMFUMU YA GRESE

 3. Wanzyo kusadisaka nani “na mvula ya ntete ya kimfumu ya Dariusi, ntotila ya nsi ya Media”?

³ Wanzyo kutubaka nde: “Yandi ke sadisa mono mutindu mono vandaka kusadisa yandi ti kunwanisa yandi na mvula ya ntete ya kimfumu ya Dariusi, ntotila ya nsi ya Media [539/538 N.T.B.]” (Daniele 11:⁠1) Dariusi kuvandaka dyaka ve na luzingu, kansi wanzyo kutubilaka kimfumu na yandi bonso luyantiku ya nsangu na yandi ya mbikudulu. Kele ntotila yai muntu kupesaka ntuma nde bo basisa Daniele na dibulu ya bantambu. Dariusi kubasisaka mpi nsiku nde bantu na yandi yonso fwete tita Nzambi ya Daniele. (Daniele 6:​21-27) Kansi, muntu yina wanzyo kukotilaka kuvandaka ve Dariusi muntu ya Media, kansi Mishele nduku ya wanzyo yango, ntotila ya bantu ya Daniele. (Fwanisa ti Daniele 10:​12-14.) Wanzyo ya Nzambi kupesaka lusadisu yai ntangu Mishele kunwanaka ti demo yina vandaka ntotila ya Medo-Persia.

4, 5. Banani kele bantotila iya ya Persia ya bo tubilaka na ntwala?

⁴ Wanzyo ya Nzambi kuyikaka nde: “Bantotila tatu diaka ta yala na nsi ya Persia; na nima ntotila ya iya tayala, yandi taluta bantotila yina ya nkaka na kimvwama. Ntangu kimvwama na yandi ti ngolo na yandi ta kuma mingi, yandi ta nwanisa kimfumu ya bantu ya Grese.” (Daniele 11:⁠2) Banani mpenza kuvandaka bamfumu yai ya Persia?

⁵ Bantotila tatu ya ntete kuvandaka Sirusi ya Nene, Cambyse II, mpi Dariusi I. Sambu Bardiya (to ziku Gaumata muntu ya vandaka kunwanina kimfumu) kuyalaka kaka bangonda nsambwadi, mbikudulu yai ketubila ve luyalu na yandi ya nkufi. Na mvu 490 ya N.T.B., ntotila ya tatu, disongidila Dariusi I, kumekaka na kunwanisa Grese sambu na mbala ya zole. Kansi, bo bedisaka bantu ya Persia na Marathon ebuna bo tinaka na Asie Mineure. Ata Dariusi kudibongisaka mbote sambu na kunwanisa dyaka Grese, yandi lungisaka yo ve sambu yandi fwaka bamvula iya na nima. Mwana mpi kilandi na yandi, ntotila “ya iya,” disongidila Zeresesi I muntu kulandaka bitumba. Yandi yai Ntotila Asuerusi yina kukwelaka Estere.​—⁠Estere 1:1; 2:​15-17.

6, 7. (a) Inki mutindu ntotila ya iya ‘kunwanisaka kimfumu ya Grese’? (b) Inki mutindu bitumba yina Zeresesi kunwanisaka Grese kusukaka?

⁶ Ya kyeleka, Zeresesi I ‘kunwanisaka kimfumu ya Grese,’ disongidila, bikanda yonso ya luyalu ya Grese na kimvuka. Mukanda The Medes and Persians​—⁠Conquerors and Diplomats ketuba nde: “Sambu na bandongisila yina banduku na yandi kupesaka yandi, Zeresesi kwendaka kunwana na nzila ya ntoto mpi ya masa.” Hérodote, muntu ya istware ya Grese ya mvu-nkama ya tanu ya N.T.B., kusonikaka nde: “Ata bitumba mosi ve kuluta bitumba yai na ntalu ya basoda.” Hérodote ketuba nde basoda yina vandaka kunwana na masa “vandaka bantu 517610 na kimvuka. Ntalu ya basoda yina vandaka kutambula na makulu vandaka 1700000; basoda ya bampunda vandaka 80000; yika mpi ba Arabe yina vandaka kutambula na zulu ya bashamo, ti bantu ya Libia yina vandaka kunwana ti bapusupusu, yina mu keyindula nde bo vandaka kiteso ya bantu 20000. Yo yina, ntalu yonso ya basoda yina vandaka kunwana na ntoto mpi na masa kuvandaka bantu 2317610.”

⁷ Sambu lukanu na yandi vandaka kaka ya kununga, Zeresesi I kutindaka basoda na yandi yonso sambu na kunwanisa Grese na mvu 480 ya N.T.B. Sambu bo nungaka mayele ya bantu ya Grese na Thermopyles, basoda ya Persia kubebisaka Atene. Kansi, na Salamine Bagreki kubedisaka bo ngolo kibeni. Bagreki kunungaka bo dyaka na Platées, na mvu 479 ya N.T.B. Ata ntotila mosi ve na kati ya bantotila nsambwadi yina kuyingaka Zeresesi na kiti ya kimfumu ya Kintinu ya Persia na bamvula 143 yina kulandaka kunwanisaka dyaka Grese. Kansi na nima ntotila mosi ya ngolo kuyalaka na Grese.

KIMFUMU MOSI YA NENE MEKABWANA NA BANDAMBU IYA

 8. Inki “ntotila mosi ya ngolo” kubasikaka, mpi nki mutindu yandi kumaka ‘kuyala ntoto ya nene’?

⁸ Wanzyo yango kutubaka nde: “Na nima [ntotila mosi ya ngolo, NW] ta kwisa kubasika. Yandi ta yala ntoto ya nene, yandi ta sala konso kima ya yandi zola.” (Daniele 11:⁠3) Alesandre yina vandaka ti bamvula makumi zole ‘kubasikaka’ bonso ntotila ya Masedonia na mvu 336 ya N.T.B. Yandi kumaka mpenza “ntotila mosi ya ngolo,” Alesandre ya Nene. Sambu na kulungisa pula ya tata na yandi, Philippe II, yandi botulaka baprovense ya Persia na Ndambu ya Esti. Na nima ya kusabuka nzadi ya Efrate ti ya Tigre, basoda na yandi 47000 kupanzaka basoda 250000 ya Dariusi III na Gaugamèles. Yo yina, Dariusi kutinaka mpi bo fwaka yandi, ebuna yo sukisaka kimfumu ya Persia. Ntangu yai Grese kukumaka ngolo ya inza, mpi Alesandre ‘yalaka ntoto ya nene, mpi yandi salaka konso kima ya yandi zolaka.’

9, 10. Inki mutindu mbikudulu yina kutubaka nde kimfumu ya Alesandre taluta ve na maboko ya bana na yandi kulunganaka?

⁹ Luyalu ya Alesandre na inza kuvandaka ya nkufi, sambu wanzyo ya Nzambi kuyikaka nde: “Ntangu ngolo na yandi ta kuma mingi mpenza, kimfumu na yandi ta panzana, bo ta kabisa yo na ndambu iya. Yo ta vanda ve na maboko ya bana na yandi; bantu ya nkaka bantu ta baka kisika na yandi kansi bo ta vanda ngolo ve bonso yandi.” (Daniele 11:⁠4) Alesandre kufwaka na maladi ya kintulumukina na mvu 323 ya N.T.B. na Babilone ntangu yandi vandaka melungisa ntete ve bamvula.

¹⁰ Kintinu ya nene ya Alesandre kulutaka ve “na maboko ya bana na yandi.” Mpangi na yandi Philippe III Arrhidée, kusalaka ve bamvula nsambwadi na luyalu mpi bo fwaka yandi na mvu 317 ya N.T.B. sambu Olympias, mama ya Alesandre kulombaka yo. Alesandre IV, mwana ya Alesandre, kuyalaka tii na mvu 311 ya N.T.B. ntangu Cassandre, zenerale ya tata na yandi, kufwaka yandi. Héraclès, mwana yina Alesandre kubutaka ti nkento ya makangu kusosaka kuyala na zina ya tata na yandi kansi bo fwaka yandi na mvu 309 ya N.T.B. Lufwa na yandi kusukisaka bamfumu ya dibuta ya Alesandre, ebuna ‘luyalu na yandi’ kukatukaka na maboko ya dibuta na yandi.

11. Inki mutindu ‘kimfumu ya Alesandre kukabwanaka na ndambu iya’?

¹¹ Na nima ya lufwa ya Alesandre, ‘kimfumu na yandi kukabwanaka na ndambu iya.’ Bazenerale na yandi mingi kuswanaka mpi bo kabisaka teritware yango. Zenerale Antigonus I yina vandaka disu mosi ya kufwa, kumekaka na kubotula kintinu yonso ya Alesandre. Kansi bo fwaka yandi na bitumba yina bo nwanaka na Ipsus na Phrygie. Na mvu 301 ya N.T.B., bazenerale iya ya Alesandre kuyalaka teritware ya nene yina mfumu na bo kubotulaka. Cassandre kuyalaka Masedonia ti Grese. Lysimaque kuyalaka Asie Mineure ti Thrace. Séleucus I Nicator kubakaka Mezopotamia ti Siria. Ebuna Ptolémée Lagus kuyalaka Ezipte ti Palestine. Sambu na kulungisa mbikudulu, kintinu ya nene ya Alesandre kukabwanaka na bimfumu iya yina kuyalaka na nima ya Alesandre.

BANTOTILA ZOLE YA KEWAKANA VE MEBASIKA

12, 13. (a) Inki mutindu bimfumu iya yina kuyalaka na nima ya Alesandre kukumaka zole? (b) Bamfumu ya nki dibuta Séleucus kutulaka sambu na kuyala na Siria?

¹² Bamvula fyoti na nima ya kubaka kiyeka, Cassandre kufwaka, mpi na mvu 285 ya N.T.B., Lysimaque kuyalaka kitini ya Kintinu ya Grese yina vandaka na Eropa. Na mvu 281 ya N.T.B., Séleucus I Nicator kubedisaka Lysimaque, mpi yandi yantikaka kuyala kitini ya nene ya bateritware ya Asia. Antigonus II Gonatas, ntekolo ya zenerale mosi ya Alesandre, kuyalaka kimfumu ya Masedonia na mvu 276 ya N.T.B. Na nima, Masedonia kumaka na nsi ya kiyeka ya Roma mpi na mvu 146 ya N.T.B., yo kumaka provense ya Roma.

¹³ Ntangu yai, kaka bimfumu zole na kati ya bimfumu iya yina kuyalaka na nima ya Alesandre kubikalaka: Séleucus I Nicator kuyalaka mosi mpi Ptolémée Lagus kuyalaka yankaka. Bantotila yina kuyingaka Séleucus vandaka kuyala na Siria. Antioshe, ntu-mbanza ya mpa ya Siria, mpi dibungu ya Séulecie, kuvandaka na kati ya bambanza yina yandi tungaka. Na nima ntumwa Polo kulongaka na Antioshe, kisika bo yantikaka kubinga balongoki ya Yezu sambu na mbala ya ntete nde Bakristu. (Bisalu 11:​25, 26; 13:​1-4) Bo fwaka Séleucus na mvu 281 ya N.T.B., kansi bamfumu ya dibuta na yandi kuyalaka tii na mvu 64 ya N.T.B. ntangu Zenerale ya Roma, Cnaeus Pompée kukumisaka Siria provense ya Roma.

14. Inki ntangu Ptolémée kutulaka bamfumu ya dibuta na yandi na Ezipte?

¹⁴ Kimfumu ya Ptolémée Lagus, to Ptolémée I yina kubakaka titre ya ntotila na mvu 305 ya N.T.B. kuzingaka mingi na kati ya bimfumu iya yina kuyalaka na nima ya Alesandre. Bamfumu ya dibuta yina Ptolémée kusalaka kuyalaka na Ezipte tii ntangu yo bwaka na maboko ya Roma na mvu 30 ya N.T.B.

15. Inki bantotila ya ngolo zole kubasikaka na bimfumu iya yina kuyalaka na nima ya Alesandre, mpi nki bitumba bo yantikaka?

¹⁵ Yo yina, na kati ya bimfumu iya yina kuyalaka na nima ya Alesandre, bantotila zole ya ngolo kubasikaka: Séleucus I Nicator na Siria mpi Ptolémée I na Ezipte. Bitumba ya kemanaka ve ya Daniele kapu ya 11 ketubila na kati ya “ntotila ya nordi” (NW) ti “ntotila ya sudi” (NW) kuyantikaka ti bantotila yai zole. Wanzyo ya Yehowa kutangaka ve bazina ya bantotila yango, sambu bazina mpi bansi ya bantotila yai zole tasobaka mutindu bamvula keluta. Kukonda kutubila mambu ya fyotifyoti ya kukonda mfunu, wanzyo kutubilaka kaka bamfumu ti mambu ya nene ya kesalama na kati ya mavwanga yango.

MAVWANGA MEYANTIKA

16. (a) Bantotila zole vandaka na nordi mpi na sudi ya banani? (b) Inki bantotila vandaka ntetentete “ntotila ya nordi” mpi “ntotila ya sudi”?

¹⁶ Wa! Ntangu yandi tubilaka luyantiku ya mavwanga yai ya ngolo, wanzyo ya Yehowa kutubaka nde: “Ntotila ya sudi takuma ngolo mingi, nkutu mosi na kati ya bantotila na yandi [ya Alesandre]; mpi yandi [ntotila ya nordi] tanunga yandi mpi tayala mpenza na kiyeka mosi ya nene, kiyeka na yo taluta kiyeka ya yina yankaka na nene.” (Daniele 11:​5, NW) Bangogo “ntotila ya nordi” mpi “ntotila ya sudi” ketubila bantotila yina vandaka kuyala na nordi mpi na sudi ya bantu ya Daniele, yina kukatukaka na kimpika na Babilone na ntangu yina mpi kuvutukaka na insi ya Yuda. “Ntotila ya sudi” ya ntete vandaka Ptolémée I ya Ezipte. Zenerale mosi ya Alesandre yina kubedisaka Ptolémée I mpi yina vandaka “na kiyeka mosi ya nene” vandaka Ntotila ya Siria Séleucus I Nicator. Yandi vandaka “ntotila ya nordi.”

17. Nani vandaka kuyala insi ya Yuda ntangu mavwanga yantikaka na kati ya ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi?

¹⁷ Na luyantiku ya mavwanga yango, insi ya Yuda kuvandaka na nsi ya kiyeka ya ntotila ya sudi. Banda na mvu 320 ya N.T.B., Ptolémée I kupusaka Bayuda na kwenda kuzinga na Ezipte. Bayuda kusalaka kimvuka mosi ya nene na Alesandria, kisika Ptolémée I kusalaka biblioteke mosi ya nene. Bayuda yina vandaka na Yuda kuvandaka kaka na nsi ya kiyeka ya Ezipte yina Ptolémée, ntotila ya sudi, vandaka kutwadisa tii na mvu 198 ya N.T.B.

18, 19. Inki mpila bantotila zole yina vandaka bambeni ‘kusalaka ngwisana mosi ya mbote’ na nima?

¹⁸ Sambu na bantotila yina zole, wanzyo kutubaka nde: “Na nima ya bamvula fyoti, bo tawakana, mpi mwana ya nkento ya ntotila ya sudi kibeni takwisa na ntotila ya nordi sambu na kusala ngwisana mosi ya mbote. Kansi yandi talunda ve ngolo ya diboko na yandi; mpi yandi tanunga ve, ata diboko na yandi mpi ve; bo tafwa yandi, yandi mosi, bantu yina kunataka yandi, mpi muntu yina kubutaka yandi, mpi muntu yina kupesaka yandi ngolo na ntangu yina.” (Daniele 11:​6, NW) Inki mutindu mambu yai yonso kulunganaka?

¹⁹ Mbikudulu yango kutubilaka ve Antiochus I, mwana mpi muntu ya kuyingaka Séleucus I Nicator, sambu yandi nwanaka ve bitumba ya ngolo ti ntotila ya sudi. Kansi Antiochus II, yina kuyingaka yandi, kunwanaka bitumba mosi ya nda ti Ptolémée II, mwana ya Ptolémée I. Antiochus II vandaka ntotila ya nordi mpi Ptolémée II ntotila ya sudi. Antiochus II kukwelaka Laodice, mpi bo butaka Séleucus II, kansi Ptolémée II kuvandaka ti mwana ya nkento na zina ya Bérénice. Na mvu 250 ya N.T.B., bantotila yai zole ‘kusalaka ngwisana mosi ya mbote.’ Ngwisana yai kusalaka nde Antiochus II kufwa makwela ti nkento na yandi Laodice mpi yandi kwelaka Bérénice, “mwana ya nkento ya ntotila ya sudi kibeni.” Ti Bérénice, yandi butaka mwana ya bakala yina bakaka nswa ya kuyala na kiti ya kimfumu ya Siria na kisika ya bana ya Laodice.

20. (a) Inki mutindu “diboko” ya Bérénice kunungaka ve? (b) Inki mutindu Bérénice, “bantu yina kunataka yandi,” mpi “muntu yina kupesaka yandi ngolo” kufwaka? (c) Nani kukumaka ntotila ya Siria ntangu Antiochus II kuvidisaka “diboko na yandi,” to ngolo na yandi?

²⁰ “Diboko” ya Bérénice, to muntu yina vandaka kupesa yandi ngolo, vandaka tata na yandi, Ptolémée II. Ntangu tata na yandi kufwaka na mvu 246 ya N.T.B., yandi ‘lundaka ve ngolo ya diboko na yandi’ ti bakala na yandi. Antiochus II kubuyaka yandi, yandi vutukilaka Laodice, mpi bo ponaka mwana na bo sambu na kuyinga yandi. Laodice kufwisaka Bérénice ti mwana na yandi. Yo ke pwelele nde, bo fwaka mpi bantu yina katukaka na Ezipte sambu na kufidisa Bérénice na Siria, disongidila “bantu yina kunataka yandi.” Laodice kufwaka mpi Antiochus II na ndikila, mpi yo yina “diboko na yandi” to kiyeka na yandi, ‘kunungaka ve.’ Yo yina, tata ya Bérénice, “muntu yina kubutaka yandi,” mpi bakala na yandi muntu ya Siria, yina kukumisaka yandi “ngolo” sambu na mwa ntangu fyoti, bo zole kufwaka. Séleucus II, mwana ya Laodice ya kubikalaka, kukumaka ntotila ya Siria. Inki ntotila ya dibuta ya Ptolémée yina kulandaka zolaka kusala na mambu yai yonso?

NTOTILA MOSI MEVUTULA MBELA SAMBU NA LUFWA YA MPANGI NA YANDI YA NKENTO

21. (a) Nani vandaka “muntu mosi” na kati ya “bansimbulu” ya Bérénice, mpi nki mutindu yandi ‘telamaka’? (b) Inki mutindu Ptolémée III ‘kunwanisaka bwala ya ngolo ya ntotila ya nordi’ mpi kunungaka yandi?

²¹ Wanzyo kutubaka nde: “Muntu mosi yina tabasika na bansimbulu na yandi tatelama mpi tabaka kisika na yandi, mpi yandi takwenda kunwanisa basoda mpi bwala ya ngolo ya ntotila ya nordi mpi yandi tanwanisa bo mpenza mpi yandi tanunga.” (Daniele 11:​7, NW) “Muntu mosi” na kati ya bibuti ya Bérénice, to “bansimbulu,” kuvandaka mpangi na yandi ya bakala, Farao Ptolémée III ya Ezipte. Na lufwa ya tata na yandi, yandi ‘telamaka’ bonso ntotila ya sudi. Ntetentete yandi vutulaka mbela sambu na lufwa ya mpangi na yandi ya nkento. Ntangu yandi nungaka Ntotila Séleucus II ya Siria, yina Laodice kusadilaka sambu na kufwa Bérénice ti mwana na yandi, yandi kwendaka na “bwala ya ngolo ya ntotila ya nordi.” Ptolémée III kubotulaka ndambu ya Antioshe yina kuvandaka ngolo mingi mpi yandi fwaka Laodice. Ntangu yandi kwendaka na ndambu ya esti, yandi lutaka na teritware ya ntotila ya nordi, yandi botulaka bima ya Babilonia mpi yandi kwendaka tii na Inde.

22. Inki bima Ptolémée III kuvutulaka na Ezipte, mpi sambu na nki ‘bamvula ndambu mingi yandi nwanisaka ve ntotila ya nordi’?

²² Inki kusalamaka na nima? Wanzyo ya Nzambi kesonga beto nde: “Yandi ta baka-baka biteki ti bima ya nkaka ya ntalu ya banzambi na bo (bima yango bo me sala yo na wolo ti arza), ebuna yandi ta nata yo [bonso bampika] na Ezipte. Na nima ya bamvula ndambu mingi [yandi tanwanisa ve ntotila ya nordi, NW].” (Daniele 11:⁠8) Bamvula kuluta 200 na ntwala, Cambyse II, Ntotila ya Persia kunungaka Ezipte mpi yandi nataka banzambi ya Ezipte, ‘biteki na bo.’ Na nima ya kubotula bima na Suze, yina vandaka ntu-mbanza ya ntama ya bantotila ya Persia, Ptolémée III kubotulaka banzambi yai mpi nataka bo na ‘kimpika’ na Ezipte. Yandi nataka mpi ‘bima yankaka ya ntalu ya wolo mpi ya arza.’ Sambu yo lombaka nde Ptolémée III kuvutuka na Ezipte na kumanisa mubulu yina kubasikaka, yandi ‘nwanisaka ve ntotila ya nordi,’ disongidila yandi salaka yandi dyaka ve ata kima mosi ya mbi.

NTOTILA YA SIRIA MPI MEVUTULA MBELA

23. Sambu na nki ntotila ya nordi ‘kuvutukaka na ntoto na yandi mosi’ na nima ya kukota na kimfumu ya ntotila ya sudi?

²³ Inki ntotila ya nordi kusalaka? Wanzyo kuzabisaka Daniele nde: “Yandi [ntotila ya nordi] takwisa kunwanisa kimfumu ya ntotila ya sudi mpi yandi tavutuka na ntoto na yandi mosi.” (Daniele 11:​9, NW) Ntotila ya nordi, disongidila Ntotila Séleucus II ya Siria, kwendaka na Ezipte. Yandi kotaka na “kimfumu,” to teritware, ya ntotila ya sudi, ntotila ya Ezipte kansi yandi nungaka ve. Séleucus II ‘kuvutukaka na ntoto na yandi mosi’ ti mwa basoda yina kubikalaka ti yandi, mpi na mvu 242 ya N.T.B. yandi tinaka na Antioshe, ntu-mbanza ya Siria. Ntangu yandi fwaka, mwana na yandi Séleucus III muntu kuyingaka yandi.

24. (a) Inki kukuminaka Séleucus III? (b) Inki mutindu Antiochus III, Ntotila ya Siria ‘kwendaka ndambu na ndambu mutindu masa ke kwendaka, na kunwanisa ti kubotula babwala’ na teritware ya ntotila ya sudi?

²⁴ Inki mambu bo zabisaka dezia sambu na bana ya Séleucus II, Ntotila ya Siria? Wanzyo kusongaka Daniele nde: “Bana ya ntotila ya Siria ta yilama sambu na kwenda kunwana bitumba, bo ta binga basoda mingi-mingi. Mwana mosi ta kwenda ndambu na ndambu mutindu masa ke kwendaka, na kunwanisa ti kubotula babwala ya bantu ya Ezipte; [kansi yandi tavutuka, mpi yandi tavanda na kyese mpenza na nzila yonso tii na bwala na yandi ya ngolo, NW].” (Daniele 11:10) Luyalu ya Séleucus III kusalaka ve bamvula tatu mpi yo sukaka ntangu bo fwaka yandi. Mpangi na yandi ya bakala, Antiochus III, kuyingaka na kiti ya kimfumu ya Siria. Mwana yai ya Séleucus II kukutikaka basoda mingi sambu na kwenda kunwanisa Ptolémée IV, yina vandaka ntotila ya sudi na ntangu yina. Ntotila yai ya mpa ya nordi mpi ya Siria kunungaka Ezipte mpi yandi botulaka dibungu ya Séleucie, provense ya Cœlésyrie, bambanza ya Tire mpi Ptolémaïs, mpi bambanza ya nzyunga. Yandi bedisaka basoda ya Ntotila Ptolémée IV mpi yandi botulaka bambanza mingi ya Yuda. Na kisiwu ya mvu 217 ya N.T.B., Antiochus III kukatukaka na Ptolemaïs mpi yandi kwendaka na nordi, “na nzila yonso tii na bwala na yandi ya ngolo” na Siria. Kansi mambu zolaka kubaluka ntama mingi ve.

MAMBU MEBALUKA

25. Ptolémée IV ti Antiochus III kunwanaka na wapi, mpi ntotila ya sudi mpi ya Ezipte ‘kukanga-kangaka’ banani?

²⁵ Bonso Daniele, beto widikila na dikebi yonso ntangu wanzyo ya Yehowa kelanda na kutuba nde: “Ntotila ya [sudi] ta wa makasi, yandi ta kwenda kunwanisa ntotila ya [nordi]. Ntotila ya [nordi] ta basisa basoda na yandi mingi, kansi ntotila ya [sudi] ta kanga-kanga bo.” (Daniele 11:11) Ti basoda 75000, Ptolémée IV, ntotila ya sudi, kwendaka kunwanisa mbeni na yandi na nordi. Antiochus III, ntotila ya nordi mpi ya Siria, kubakaka ‘basoda mingi,’ 68000 sambu na kunwanisa yandi. Kansi ntotila ya sudi ‘kanga-kangaka basoda’ yango na bitumba ya bo nwanaka na mbanza ya Raphia yina ke na lweka ya nzadi, ntama mingi ve ti ndilu ya Ezipte.

26. (a) Inki “basoda” ntotila ya sudi kufwaka na bitumba yina kusalamaka na Raphia, mpi nki kuwakana bo salaka sambu na ngemba? (b) Inki mutindu Ptolémée IV ‘kunungaka ve tii kuna’? (c) Nani kumaka ntotila ya sudi na nima?

²⁶ Mbikudulu yango kelanda: “Yandi ta kuma lulendo mingi sambu na kununga ya yandi me nunga ti sambu na basoda mingi-mingi ya yandi me fwa, kansi yandi ta nungaka ve tii kuna.” (Daniele 11:12) Ptolémée IV, ntotila ya sudi, ‘kufwaka’ basoda ya Siria 10000 yina kenwanaka na makulu mpi 300 ya kenwanaka na bampunda mpi yandi kangaka basoda 4000. Na nima, bantotila kuwakanaka nde Antiochus III kubikala ti dibungu na yandi ya Séleucie ya Siria kansi yandi vidisa Phénicie ti Cœlésyrie. Sambu yandi nungaka, ntima ya ntotila ya Ezipte, ntotila ya sudi ‘kumaka lulendo mingi,’ mingimingi na ntwala ya Yehowa. Ptolémée IV vandaka kaka kuyala Yuda. Kansi, yandi “nungaka ve tii kuna” na ntwala ya ntotila ya Siria, ntotila ya nordi. Ptolémée IV kukumaka ti luzingu ya mansoni, ebuna Ptolémée V, mwana na yandi ya bamvula tanu, kukumaka ntotila ya sudi mwa bamvula na ntwala ya lufwa ya Antiochus III.

MUNTU YINA KUNUNGAKA MEVUTUKA

27. Inki mutindu ntotila ya nordi kuvutukaka “na nima” sambu na kubotula dyaka bateritware na Ezipte?

²⁷ Sambu Antiochus III vandaka kununga mingi, bantu kumaka kubinga yandi nde Antiochus ya Nene. Sambu na yandi, wanzyo kutubaka nde: “Ntotila ya [nordi] ta binga diaka basoda mingi kuluta bayina ya yandi basisaka ntete; na nima ya bamvula fioti yandi ta kwisa ti basoda mingi ti bima mingi ya bitumba.” (Daniele 11:13) “Bamvula fioti” vandaka bamvula 16 to mingi na nima ya kubela ya basoda ya Siria na ntwala ya basoda ya Ezipte na Raphia. Ntangu leke Ptolémée V kukumaka ntotila ya sudi, Antiochus III kwisaka ti “basoda mingi kuluta bayina ya yandi basisaka ntete” sambu na kubotula dyaka bateritware yina ntotila ya Ezipte, ntotila ya sudi kubotulaka. Sambu na kusala yo, yandi vukisaka basoda na yandi ti ya Ntotila Philippe V ya Masedonia.

28. Inki mavwanga ntotila ya sudi ya leke kukutanaka ti yo?

²⁸ Ntotila ya sudi kuvandaka mpi ti mavwanga na kati ya kimfumu na yandi. Wanzyo kutubaka nde: “Na ntangu yina mpi bantu mingi ta buya kulemfuka na ntotila ya [sudi].” (Daniele 11:14a) Bantu mingi ‘buyaka na kulemfuka na ntotila ya sudi.’ Katula kunwana ti basoda ya Antiochus III ti ya nduku na yandi ya Masedonia, ntotila ya sudi yina vandaka leke kukutanaka ti mavwanga na insi na yandi na Ezipte. Sambu Agathocle, soda yina vandaka kutanina yandi mpi kuyala na zina na yandi, vandaka kusala bantu ya Ezipte mambu ya nku, bantu mingi kusalaka mubulu. Wanzyo kuyikaka nde: “Mpi bana ya babandi yina kele na kati ya bantu na nge, tayantika kumeka na kulungisa mbona-meso; kansi bo tabela.” (Daniele 11:14b, NW) Nkutu bantu yankaka ya Daniele kukumaka “bana ya babandi,” to bantu ya mubulu. Kansi, konso “mbona-meso” yina Bayuda zolaka kumona, yina zolaka kupusa bo na kusukisa luyalu ya bantu ya Makanda na insi na bo zolaka kuvanda ya luvunu, mpi bo zolaka kununga ve, to bo zolaka “kubela.”

29, 30. (a) Inki mutindu “basoda ya sudi” kubelaka na bitumba yina kukatukaka na ndambu ya nordi? (b) Inki mutindu ntotila ya nordi kwisaka ‘kutelama na ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele’?

²⁹ Wanzyo ya Yehowa kutubaka dyaka nde: “Ebuna ntotila ya [nordi] ta kwisa kuziunga bwala mosi ke na balupangu ya ngolo, yandi ta botula yo. Basoda ya [sudi] ta kuka ve kunwana tii kuna; ata bantu na bo ya ngolo mpenza ta vanda ve na ngolo ya kunwana. Ntotila ya [nordi] ta sala mutindu yandi zola, ata muntu mosi ve ta kanga yandi nzila. Yandi ta kota na Palestina, ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele, yandi ta bedisa ntoto yonso yina ta vanda na maboko na yandi.” ​—⁠Daniele 11:​15, 16.

³⁰ Basoda ya Ptolémée V, to “basoda ya sudi,” kunungaka ve na bitumba yina kukatukaka na ndambu ya nordi. Na Panéas (Césarée de Philippe), Antiochus III kupusaka Zenerale ya Ezipte Scopas ti bantu 10000 ya yandi ponaka, to ‘bantu ya ngolo mpenza,’ na Sidoni, “bwala mosi ke na balupangu ya ngolo.” Kuna Antiochus III ‘kuzyungaka bwala mosi ya ngolo,’ mpi yandi botulaka dibungu yina ya Phénicie na mvu 198 ya N.T.B. Yandi salaka ‘mutindu yandi zolaka’ sambu basoda ya ntotila ya Ezipte, to ya sudi, kunungaka ve na kunwana ti yandi. Na nima Antiochus III kubotulaka Yeruzalemi, ntu-mbanza ya Yuda, “ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele.” Na mvu 198 ya N.T.B., Yeruzalemi mpi Yuda kukatukaka na nsi ya luyalu ya ntotila ya Ezipte, to ya sudi, mpi ntotila ya Siria, to ya nordi kumaka kuyala yo. Mpi Antiochus III, ntotila ya nordi, yantikaka na ‘kutelama na ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele.’ ‘Yandi fwaka mpenza’ Bayuda ti bantu ya Ezipte yonso yina kukolamaka. Tii nki ntangu ntotila yai ya nordi tasala mutindu yandi mezola?

ROMA MESUKISA MUNTU YINA VANDAKA KUNUNGA

31, 32. Sambu na nki ntotila ya nordi kusalaka ‘kuwakana’ ya ngemba ti ntotila ya sudi?

³¹ Wanzyo ya Yehowa kepesa beto mvutu yai: “Ntotila ya [nordi] ta yindula na kwisa ti basoda na yandi yonso. Yandi ta wakana ti ntotila ya [sudi]. Yandi ta pesa ntotila ya [sudi] mpi mwana na yandi ya nkento na kukwela yandi, na mpila nde mavwanga kukota na nsi na yandi tii kuna kimfumu na yandi kubwa, kansi yandi ta kuka ve [mpi yandi talanda ve na kuvanda ya yandi, NW].”​—⁠Daniele 11:⁠17.

³² Antiochus III, ntotila ya nordi ‘takwisa’ ti “basoda na yandi yonso” sambu na kuyala Ezipte. Kansi na nsuka yandi salaka ‘kuwakana’ ya ngemba ti Ptolémée V, ntotila ya sudi. Mambu yina Roma kulombaka kunataka Antiochus III na kusoba pula na yandi. Ntangu yandi vukanaka ti Philippe V Ntotila ya Masedonia sambu na kunwanisa ntotila ya leke ya Ezipte sambu na kubotula bateritware na yandi, basoda yina vandaka kutanina Ptolémée V kulombaka lutaninu na Roma. Roma kusadilaka okazio yina sambu na kuyalumuna kiyeka na yandi, ebuna yo songaka ngolo na yo.

33. (a) Inki kuwakana ya ngemba Antiochus III kusalaka ti Ptolémée V? (b) Lukanu ya makwela ya Cléopâtre I ti Ptolémée V kuvandaka inki, mpi sambu na nki mayele na yandi ya mbi kunungaka ve?

³³ Roma kupusaka Antiochus III na kusala kuwakana ya ngemba ti ntotila ya sudi. Olie ya kuvutula bateritware yina yandi botulaka, mutindu Roma kulombaka yandi, Antiochus III kusalaka pula ya kuvutula yo kaka na munoko mpila yandi pesaka mwana na yandi ya nkento Cléopatre I, ya ketendula “mwana na yandi ya nkento,” sambu Ptolémée V kukwela yandi. Sambu na makwela na yandi, bo zolaka kupesa yandi Yuda, “ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele,” ti baprovense yankaka. Kansi, na makwela yango yina kusalamaka na mvu 193 ya N.T.B., ntotila ya Siria kubuyaka nde baprovense yai kukwenda na Ptolémée V. Makwela yai vandaka ya politiki, sambu Antiochus III kusalaka yo sambu Ezipte kukuma na nsi ya kiyeka ya Siria. Kansi mayele na yandi ya mbi kunungaka ve sambu Cléopatre I ‘kulandaka ve na kuvanda ya yandi,’ sambu na nsuka yandi kotilaka bakala na yandi. Ntangu bitumba kubasikaka na kati ya Antiochus III ti bantu ya Roma, Ezipte kukotilaka Roma.

34, 35. (a) Na nki “bantoto yina kele penepene na nzadi ya nene” ntotila ya nordi kuvutukaka? (b) Inki mutindu Roma kusukisaka “lulendo” ya ntotila ya nordi? (c) Inki mutindu Antiochus III kufwaka, mpi nani kukumaka ntotila ya nordi yina kulandaka?

³⁴ Ntangu yandi tubilaka kubwa ya ntotila ya nordi, wanzyo kuyikaka nde: “Na nima yandi [Antiochus III] ta kwisa kunwanisa bantoto yina kele penepene na nzadi ya nene ti kubotula ya nkaka. Kansi mfumu mosi ya basoda [Roma] ta bedisa yandi, yandi [Roma] ta sukisa lulendo na yandi [ya Antiochus III]. [Yandi (Roma) tavutudila yandi yo, NW.] Ebuna [Antiochus III] ta vutuka na babwala ya ngolo na nsi na yandi, kansi bo ta bedisa [mpi bo tabwisa] yandi, yo ta vanda nsuka na yandi.” ​—⁠Daniele 11:​18, 19.

³⁵ “Bantoto yina kele penepene na nzadi ya nene” vandaka Masedonia, Grese, mpi Asie Mineure. Bitumba mosi kubasikaka na Grese na mvu 192 ya N.T.B., mpi yo lombaka nde Antiochus III kukwenda kuna. Sambu Roma kusepelaka ve na bikesa yina ntotila ya Siria vandaka kusala sambu na kubotula bateritware yankaka kuna, Roma kunwanisaka yandi. Roma kubedisaka yandi na Thermopyles. Kiteso ya mvula mosi na nima ya kubela bitumba ya Magnésie na mvu 190 ya N.T.B., yandi yambulaka bima yonso na Grese, na Asie Mineure, mpi na bateritware yina kuvandaka na westi ya Bangumba ya Taurus. Roma kufutisaka yandi amande ya mingi mpi yandi kumaka kuyala ntotila ya Siria, yina vandaka ntotila ya nordi. Sambu bo kulaka yandi na Grese ti na Asie Mineure mpi yandi vidisaka bamaswa na yandi yonso, Antiochus III ‘kuvutukaka na babwala ya ngolo na nsi na yandi,’ Siria. Bantu ya Roma ‘kusukisaka lulendo na yandi.’ Antiochus III kufwaka na mvu 187 ya N.T.B. ntangu yandi vandaka kusosa kuyiba bima ya tempelo mosi na Élymaïs, na Persia. Yo yina, lufwa ‘kubwisaka’ yandi mpi mwana na yandi Séleucus IV kuyingaka yandi, mpi yandi kumaka ntotila ya nordi.

MAVWANGA YANGO KELANDA KAKA

36. (a) Inki mutindu ntotila ya sudi kumekaka na kulanda kunwana, kansi nki kukuminaka yandi? (b) Inki mutindu Séleucus IV kufwaka, mpi nani kuyingaka yandi?

³⁶ Ptolémée V, ntotila ya sudi, kumekaka na kubotula baprovense yina zolaka kuma ya yandi sambu na makwela ya Cléopâtre, kansi bo fwaka yandi na ndikila. Ptolémée VI kuyingaka yandi. Inki beto lenda tuba sambu na Séleucus IV? Yandi vandaka ti mfunu ya mbongo sambu na kufuta amande ya mingi na Roma, yo yina yandi tindaka Héliodore, muntu yina vandaka kubumbila yandi mbongo na kwenda kubotula bimvwama yina bo vandaka kubumba na tempelo ya Yeruzalemi. Sambu Héliodore vandaka na nzala ya kimfumu, yandi fwaka Séleucus IV. Kansi, Eumène, Ntotila ya Pergame ti mpangi na yandi ya bakala Attale kutulaka Antiochus IV, mpangi ya ntotila ya bo fwaka, na kiti ya kimfumu.

37. (a) Inki mutindu Antiochus IV sosaka kudimonisa muntu ya kuluta Yehowa Nzambi na ngolo? (b) Kuvweza ya tempelo ya Yeruzalemi yina Antiochus IV kusalaka kunataka na inki?

³⁷ Antiochus IV, ntotila ya nordi ya mpa, kusosaka kudimonisa ngolo kuluta Nzambi na mpila yandi mekaka na kufwa lusambu ya Yehowa. Sambu na kuvweza Yehowa, yandi pesaka tempelo ya Yeruzalemi na nzambi ya luvunu Zeus, to Jupiter. Na Desembri 167 ya N.T.B., bo tulaka mesa-kimenga mosi ya mimpani na zulu ya mesa-kimenga ya nene ya kibansala ya tempelo, kisika bo vandaka kuyokila Yehowa makabu ya konso kilumbu. Bilumbu kumi na nima, bo pesaka Zeus makabu na mesa-kimenga yango ya mimpani. Kuvweza yina kupesaka Bayuda yina vandaka na nsi ya kiyeka ya ba Makabe makasi. Antiochus IV kunwanisaka bo bamvula tatu. Na mvu 164 ya N.T.B., na aniversere ya kuvweza yina, muntu mosi na zina ya Yuda Makabe kupesaka dyaka tempelo yina na Yehowa mpi yandi tulaka nkinsi ya kukangula, Hanukkah. ​—⁠Yoane 10:22.

38. Inki mutindu luyalu ya ba Makabe kusukaka?

³⁸ Ziku ba Makabe kusalaka kuwakana ti Roma na mvu 161 ya N.T.B. mpi bo tulaka kimfumu mosi na mvu 104 ya N.T.B. Kansi, mavwanga kulandaka kaka na kati na bo ti ntotila ya Siria, ntotila ya nordi. Nsukansuka, bo bingaka Roma sambu na kukotila bo. Zenerale ya Roma, Cnaeus Pompée kubotulaka Yeruzalemi na mvu 63 ya N.T.B. na nima ya kuzyunga yo bangonda tatu. Na mvu 39 ya N.T.B., bantu ya Sénat ya Roma kuponaka Erode, muntu ya Edomi, sambu na kukuma ntotila ya Yudea. Yandi sukisaka luyalu ya ba Makabe ntangu yandi botulaka Yeruzalemi na mvu 37 ya N.T.B.

39. Inki mambote nge mebaka na kutadila Daniele 11:​1-19?

³⁹ Yo ke kyese kibeni na kutadila na mudindu kulungana ya kitini ya ntete ya mbikudulu ya mavwanga na kati ya bantotila zole yango! Ya kyeleka, yo ke kyese mpenza na kulonguka mambu yina kusalamaka bamvula 500 na nima ya ntangu yina bo pesaka Daniele nsangu ya mbikudulu yango, mpi na kuzaba bantotila yina ke na kubaka kisika ya ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi! Kansi, bazina ya bamfumu yango ya politiki ke na kusoba ntangu yonso mutindu bitumba na kati na bo zole kulandaka tii na ntangu Yezu Kristu kuvandaka na ntoto mpi tii na ntangu na beto. Kana beto wakanisa mambu yina kusalamaka ntama ti mambu ya kuyituka yina mbikudulu yango ketubila, beto tazaba bantotila yai zole ya ke na kunwana.

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Na nki mabuta zole bantotila ya ngolo ya bimfumu ya Grese yina kuyalaka na nima ya Alesandre kubasikaka, mpi nki bitumba bantotila yango kuyantikaka?

• Mutindu Daniele 11:6 kutubilaka yo, inki mutindu bantotila zole yango kusalaka ‘ngwisana mosi ya mbote’?

• Inki mutindu mavwanga yango kulandaka na kati ya

Séleucus II ti Ptolémée III (Daniele 11:​7-9)?

Antiochus III ti Ptolémée IV (Daniele 11:​10-12)?

Antiochus III ti Ptolémée V (Daniele 11:​13-16)?

• Inki vandaka lukanu ya makwela ya Cléopâtre ti Ptolémée V, mpi sambu na nki mayele yina ya mbi kunungaka ve (Daniele 11:​17-19)?

• Inki mambote nge mebaka na kutadila Daniele 11:​1-19?

[Tablo/Bifwanisu na lutiti 228]

BANTOTILA YA BO KETUBILA NA DANIELE 11:5-19

Daniele 11:5 Séleucus I Nicator Ptolémée I

Daniele 11:7-9 Séleucus II Ptolémée III

Daniele 11:10-12 Antiochus III Ptolémée IV

[Kifwanisu]

Palata ya kemonisa Ptolémée II ti nkento na yandi

[Kifwanisu]

Séleucus I Nicator

[Kifwanisu]

Antiochus III

[Kifwanisu]

Ptolémée VI

[Kifwanisu]

Ptolémée III ti bantu yina yingaka yandi kutungaka tempelo ya Horus na Edfou, na Ezipte ya Zulu

[Karte/Bifwanisu na lutiti 216, 217]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Bangogo “ntotila ya nordi” mpi “ntotila ya sudi” ketubila bantotila yina vandaka kuyala na nordi mpi na sudi ya insi ya bantu ya Daniele

MASEDONIA

GRESE

ASIE MINEURE

IZRAELE

LIBIA

EZIPTE

ETIOPIA

SIRIA

Babilone

ARABIA

[Kifwanisu]

Ptolémée II

[Kifwanisu]

Antiochus ya Nene

[Kifwanisu]

Ditadi mosi ya ke ti nsiku yina Antiochus ya Nene kubasisaka

[Kifwanisu]

Palata yai ke ti kifwanisu ya Ptolémée V

[Kifwanisu]

Kyelo ya Ptolémée III, na Karnak, na Ezipte

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 210]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 215]

Séleucus I Nicator

[Kifwanisu ya kele na lutiti 218]

Ptolémée I