Kapu ya Kumi na Iya

Bantotila Yango Zole Mebalula Bazina

1, 2. (a) Inki kupusaka Antiochus IV na kundima mambu yina Roma kulombaka yandi? (b) Na nki mvula Siria kukumaka provense ya Roma?

MFUMU ya Siria, Antiochus IV mebotula Ezipte mpi yandi mekudikumisa ntotila na yo. Sambu Ptolémée VI, Ntotila ya Ezipte kulombaka yo, Roma kutindaka Ambasadere Caius Popilius Laenas na Ezipte. Yandi kwendaka ti bamaswa mingi mpi bantuma yina bantu ya Sénat ya Roma kutindaka nde Antiochus IV kukatuka na kimfumu ya Ezipte mpi na insi yina. Ntotila ya Siria ti ambasadere ya Roma kukutanaka na Éleusis, kartie mosi ya Alexandrie. Antiochus IV kulombaka nde bo bikila yandi ntangu sambu na kusolula ti bakonseye na yandi, kansi Laenas kuzyungisaka ntotila na kati ya kikokila mosi mpi yandi songaka yandi nde yandi fwete pesa mvutu na ntwala ya kubasika na kikokila yango. Na nsoni yonso, Antiochus IV kundimaka mambu yina Roma kulombaka yandi mpi yandi vutukaka na Siria na mvu 168 ya N.T.B. Yo yina bitumba na kati ntotila ya nordi, to ntotila ya Siria mpi ntotila ya sudi, to ntotila ya Ezipte kusukaka.

² Sambu Roma kuvandaka na kiyeka mingi na mambu ya bansi ya Ndambu ya Esti, yo landaka mpi na kuyala Siria. Yo yina, ata bantotila yankaka ya dibuta ya Séleucus kuyalaka na Siria na nima ya lufwa ya Antiochus IV na mvu 163 ya N.T.B., bo bakaka ve kisika ya ‘ntotila ya nordi.’ (Daniele 11:15) Nsukansuka Siria kukumaka provense ya Roma na mvu 64 ya N.T.B.

 3. Inki ntangu mpi nki mutindu Roma kumaka kuyala na Ezipte?

³ Bantotila ya dibuta ya Ptolémée yina kuyalaka na Ezipte kulandaka na kubaka kisika ya “ntotila ya sudi” bamvula kiteso ya 130 na nima ya lufwa ya Antiochus IV. (Daniele 11:14) Na mvu 31 ya N.T.B., na bitumba yina kusalamaka na Actium, Octavien, mfumu ya Roma, kubedisaka kimvuka ya basoda ya ntinu-nkento ya nsuka ya dibuta ya Ptolémée, Cléopâtre VII ti ya makangu na yandi ya Roma, Marc Antoine. Ntangu Cléopâtre kudifwaka na mvula yina kulandaka, Ezipte mpi kukumaka provense ya Roma mpi yo vandaka kuyala dyaka ve bonso ntotila ya sudi. Na mvu 30 ya N.T.B., Roma kumaka kuyala Siria ti Ezipte. Keti beto fwete vingila ntangu yai na kumona bamfumu yankaka yina tabaka kisika ya ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi?

NTOTILA MOSI YA MPA METINDA ‘MUNTU YINA KEFUTISAKA MPAKU’

 4. Sambu na nki beto fwete vingila nde kimfumu yankaka kubaka kisika ya ntotila ya nordi?

⁴ Na kisiwu ya mvu 33 ya T.B., Yezu Kristu kusongaka balongoki na yandi nde: “Ntangu beno tamona kima ya mvindu yina kenataka mpasi, yina profete Daniele kutubilaka, metelama na kisika ya santu, . . . bika bayina kele na Yudea kubanda kutina na bangumba.” (Matayo 24:​15, 16, NW) Yezu kusadilaka mambu yai ya ke na Daniele 11:31 sambu na kukebisa balongoki na yandi sambu na ‘kima mosi ya mvindu ya kenataka mpasi’ yina zolaka kumonana na ntwala. Bo pesaka mbikudulu yai ya vandaka kutubila ntotila ya nordi kiteso ya bamvula 195 na nima ya lufwa ya Antiochus IV, yina kuvandaka ntotila ya nsuka ya Siria na kubaka kisika ya ntotila ya nordi. Ya kyeleka, kimfumu yankaka zolaka kubaka kisika ya ntotila ya nordi. Inki kimfumu yango?

 5. Nani kuyingaka ntotila ya nordi na kisika yina Antiochus IV kuvandaka?

⁵ Wanzyo ya Yehowa Nzambi kutubaka nde: “Muntu ya nkaka ta yinga yandi na kimfumu [yina ya Antiochus IV]; yandi ta futisaka bantu mpaku sambu kimvwama kukuma mingi na kimfumu na yandi. Bilumbu fioti ta luta, bo ta fwa yandi, kansi na [makasi, NW] ve, na bitumba ve.” (Daniele 11:20) Muntu ya ‘kuyingaka’ yandi vandaka Octavien, Ntotila ya ntete ya Roma, yina kuzabanaka na zina ya Kaisala Augusti.​—⁠Tala lupangu “Bo Mepesa Mosi Lukumu, Bo Mevweza Yankaka,” na lutiti 248.

 6. (a) Inki ntangu ‘muntu yina kefutisaka mpaku’ kulutaka na ‘kimfumu ya kimvwama,’ mpi nki kuvandaka mfunu na yo? (b) Sambu na nki beto lenda tuba nde Augusti kufwaka “na makasi ve, na bitumba ve”? (c) Inki nsoba kusalamaka na zina ya ntotila ya nordi?

⁶ “Ntoto ya lukumu,” disongidila Yudea, provense ya Roma kuvandaka mpi na kati ya ‘kimfumu ya kimvwama’ ya Augusti. (Daniele 11:16) Na mvu 2 ya N.T.B., Augusti kutindaka ‘muntu yina kefutisaka mpaku’ mutindu yandi pesaka ntuma nde bantu kusonikisa bazina, to kutanga bantu, ziku yandi zolaka kuzaba ntalu ya bantu sambu na kufutisa bampaku mpi sambu na kisalu ya kisoda. Sambu na nsiku yai, Yozefi ti Maria kusalaka nzyetolo na Betelemi sambu na kusonikisa bazina, mpi yo salaka nde Yezu kubutuka na kisika yina bo tubilaka na ntwala. (Mishe 5:2; Matayo 2:​1-12) Na Augusti ya mvu 14 ya T.B., “bilumbu fioti,” to ntama mingi ve na nima ya kubasisa nsiku ya kusonikisa bazina, Augusti kufwaka ti bamvula 76. Yandi fwaka ve “na makasi” ya muntu mosi ya nku to “na bitumba,” kansi na maladi. Ya kyeleka ntotila ya nordi kusobaka mpenza zina! Ntangu yai, ntotila yai kukumaka Kintinu ya Roma na nzila ya bantotila na yo.

‘MUNTU YA BO VWEZAKA METELAMA’

7, 8. (a) Nani kutelamaka na kisika ya Augusti bonso ntotila ya nordi? (b) Sambu na nki bo pesaka muntu yina tayinga Augusti Kaisala “kimfumu” kukonda luzolo?

⁷ Wanzyo kulandaka mbikudulu yango mutindu yai: “Muntu yina ta yinga ntotila yina [Augusti], yandi ta vanda muntu ya [bo tavweza, NW], yandi me kuka ve na kuvanda ntotila; kansi yandi ta baka kimfumu na kintulumukina, na nzila ya muyibi ti ya luvunu. Yandi ta kula basoda yonso na ntwala na yandi, ata mfumu ya [kuwakana, NW]; yandi ta fwa-fwa bo.” ​—⁠Daniele 11:​21, 22.

⁸ “Muntu ya bo tavweza” kuvandaka Tibere Kaisala, mwana ya Livie, nkento ya Augusti ya tatu. (Tala lupangu “Bo Mepesa Mosi Lukumu, Bo Mevweza Yankaka,” na lutiti 248.) Augusti vandaka kumenga mwana yai ya makangu sambu yandi vandaka ti bikalulu ya mbi mpi yandi vandaka kuzola ve nde yandi kuyinga yandi na kiti ya kimfumu ya Kaisala. Bo pesaka yandi “kimfumu” kukonda luzolo na nima ya lufwa ya bantu yonso yina lendaka kuyinga ntotila. Augusti kundimaka Tibere na mvu 4 ya T.B. mpi yandi ponaka yandi sambu na kuyinga yandi na kiti ya kimfumu. Na nima ya lufwa ya Augusti, Tibere yina vandaka ti bamvula 54, mpi muntu ya bo vwezaka, ‘kutelamaka,’ mpi yandi yantikaka kuyala bonso ntotila ya Roma mpi ntotila ya nordi.

 9. Inki mutindu Tibere ‘bakaka kimfumu na nzila ya luvunu’?

⁹ Mukanda The New Encyclopædia Britannica ketuba nde: “Kiteso ya ngonda mosi [na nima ya lufwa ya Augusti] Tibere kukusaka bantu ya Sénat mpi kubuyisaka bo na kutula yandi ntotila.” Yandi songaka bantu ya Sénat nde Augusti mpamba mefwana na kubaka kizitu ya kutwadisa Kintinu ya Roma mpi yandi lombaka bo na kuvutula dyaka repiblika mpi kupesa kiyeka ya mutindu yina na kimvuka mosi ya bantu kansi na muntu mosi ve. Will Durant, muntu ya kelongukaka mambu ya melutaka kusonikaka nde: “Bantu ya Sénat kundimaka ve mambu ya yandi vandaka kutuba, kansi bo yantikaka kusikisa yandi mpi kupesa yandi lukumu tii kuna yandi ndimaka na kubaka kiyeka.” Durant kuyikaka nde: “Bandambu yonso zole kulungisaka mukumba na bo mbote. Tibere vandaka kuzola kuyala na kisika ya ntete, kana ve yandi zolaka kuzwa mwaye ya kubuya yo; bantu ya Sénat vandaka kuwa yandi boma mpi kumenga yandi, kansi bo buyaka na kuvutula repiblika yina zolaka kulanda bansiku ya bimvuka ya badepite yina vandaka na kiyeka mingi, mutindu yo vandaka na ntangu ya ntama.” Yo yina, Tibere ‘kubakaka kimfumu na nzila ya luvunu.’

10. Inki mutindu ‘basoda yonso kufwaka’?

¹⁰ Na yina metala “basoda yonso,” disongidila basoda ya bimfumu yina vandaka na nzyunga, wanzyo kutubaka nde: ‘Yandi takula bo mpi tafwa-fwa bo.’ Ntangu Tibere kukumaka ntotila ya nordi, mwana-mpangi na yandi Germanicus Kaisala vandaka ntwadisi ya basoda ya Roma na Nzadi ya Rhin. Na mvu 15 ya T.B., Germanicus kwendaka kunwanisa Arminius, muntu ya lukumu ya Allemagne, mpi yandi nungaka mwa ndambu. Kansi, bo vidisaka bima mpi bantu mingi sambu na mwa kununga yina, na mpila nde Tibere kulombaka basoda na yandi na kuyambula kunwana na Allemagne. Ebuna, yandi pusaka bantu ya Allemagne na kunwana bo na bo, sambu bikanda na bo kuvanda dyaka ve na bumosi. Tibere kusadilaka politiki ya kubasisa bitumba na bansi ya nzenza mpi kaka na ntangu yina yandi tindaka basoda mingi sambu na kutanina bandilu ya insi na yandi. Politiki yai kunungaka mwa fyoti. Kele mutindu yina yandi yalaka mpi ‘kufwaka basoda yonso.’

11. Inki mutindu ‘mfumu ya kuwakana kufwaka’?

¹¹ Yandi ‘fwaka’ mpi “Mfumu ya kuwakana” yina Yehowa Nzambi kusalaka ti Abrahami sambu na lusakumunu ya mabuta yonso ya ntoto. Yezu Kristu vandaka Nkuna ya Abrahami yina Nzambi silaka na kuwakana yina. (Kuyantika 22:18; Galatia 3:16) Na Nisani 14, 33 ya T.B., Yezu kutelamaka na ntwala ya Ponse Pilate na nzo ya guvernere ya Roma na Yeruzalemi. Banganga-Nzambi ya Bayuda kufundaka Yezu nde yandi kolamaka na ntotila. Kansi Yezu kusongaka Pilate nde: “Kimfumu na mono kele ya nsi-ntoto yai ve.” Sambu guvernere ya Roma kuyambula ve Yezu yina vandaka ve ti kifu, Bayuda kutubaka na ndinga ya ngolo nde: “Kana nge bikisa muntu yai, nge kele nduku ya [Kaisala] ve. Konso muntu yina ke tubaka nde yandi kele mfumu ya nsi yai, yandi kele mbeni ya [Kaisala]!” Ntangu bo lombaka nde bo fwa Yezu, bo tubaka nde: “Beto ke na mfumu ya nkaka ve, mfumu na beto kele kaka [Kaisala]!” Sambu na kuzitisa nsiku “kukonda luzitu na ntotila,” yina Tibere vandaka kusadila sambu na kupesa ndola na konso muntu yina memeka kufinga Kaisala, Pilate kupesaka Yezu sambu bo ‘fwa’ yandi, to bo tula yandi na zulu ya nti ya mpasi.​—⁠Yoane 18:36; 19:​12-16; Marko 15:​14-20.

MFUMU MOSI YA NKU ‘MEBAKA BALUKANU YA MBI’

12. (a) Banani kusalaka kuwakana ti Tibere? (b) Inki mutindu Tibere kumaka “ngolo mingi na nsadisa ya dikanda mosi ya fyoti”?

¹² Wanzyo kulandaka mbikudulu na yandi sambu na Tibere mutindu yai: “Na kuwakana ya yandi ta wakana ti bantu ya bantoto ya nkaka, yandi ta kusa-kusa bo; yandi ta kuma ngolo mingi [na nsadisa ya dikanda mosi ya fyoti, NW].” (Daniele 11:23) Bantu ya Sénat ya Roma ‘kuwakanaka’ ti Tibere, mpi yandi vandaka na nsi ya lutwadisu na bo. Kansi, yandi kusa-kusaka bo, mpi yandi kumaka “ngolo mingi na nsadisa ya dikanda mosi ya fyoti.” Dikanda yango ya fyoti kuvandaka Basoda Yina Vandaka Kukengila Ntotila ya Roma, yina kutulaka bakan na bo penepene na bibaka ya Roma. Sambu bo vandaka penepene, bo vandaka kupesa bantu ya Sénat boma mpi bo vandaka kusadisa Tibere na kukengidila bantu yina vandaka kuzola kukolama na kimfumu na yandi. Yo yina, Tibere kuvandaka kaka ngolo mingi na nsadisa ya basoda kiteso ya 10000.

13. Na nki mambu Tibere kulutaka bankaka na yandi?

¹³ Wanzyo kulandaka mbikudulu na yandi mutindu yai: “Ebuna ntangu yandi ta zinga na ngemba mpidiyai, yandi ta kota na kingolo-ngolo na bandambu ya nsi yina kele kimvwama mingi; yandi ta sala mambu yina ya bankaka na yandi me salaka ntete ve. Bima ya kitoko ya yandi ta botula na bitumba yandi ta kwenda kukabisa yo na bantu na yandi. Yandi [tabaka balukanu ya mbi, NW], kansi yo ta vanda kaka bilumbu fioti.” (Daniele 11:24) Tibere vandaka kumona bantu yonso bonso nde bo lendaka kusala yandi mbi, yo yina kusalaka nde yandi fwaka bantu mingi na luyalu na yandi. Mingimingi sambu na bupusi ya mbi ya Séjan, mfumu ya Basoda Yina Vandaka Kutanina Ntotila, kitini ya nsuka ya luyalu na yandi kuvandaka ya boma. Nsukansuka, Tibere kumonaka nde Séjan mpi lenda sala yandi mbi, yo yina yandi fwaka yandi. Tibere kulutaka bankaka na yandi na kunyokula bantu.

14. (a) Inki mutindu Tibere kukabisaka ‘bima ya kitoko ya yandi botulaka na bitumba’ na baprovense ya Roma? (b) Inki mutindu bantu vandaka kutadila Tibere na ntangu yandi fwaka?

¹⁴ Kansi, Tibere kukabisaka ‘bima ya kitoko ya yandi botulaka na bitumba’ na baprovense yonso ya Roma. Ntangu yandi fwaka, yandi bikisaka bantu na yandi yonso na luzingu ya mbote. Mpaku kuvandaka ve ntalu mingi, mpi yandi vandaka kusadisa bantu ya babwala yina vandaka na mpasi. Kana basoda to bamfumu menyokula muntu mosi to mesambisa ve mambu mbote, bo vandaka kuvingila nde ntotila kuvutudila bantu yina mbela. Kimfumu yina vandaka kuyala vandaka kutanina bantu mbote, mpi yo tomisaka banzila sambu mumbongo kukwenda na ntwala. Tibere vandaka kusungimina nde mambu kusalama kukonda kupona-pona mpi na mutindu mosi ya mbote na kati mpi na nganda ya Roma. Bo tomisaka bansiku, ti bansiku ya luzingu mpi ya bikalulu ya bantu na nsadisa ya bansiku yina Kaisala Augusti kutulaka. Kansi, Tibere ‘kubakaka balukanu ya mbi,’ na mpila nde Tacite, muntu ya Roma yina vandaka kulonguka mambu ya ntama kutubilaka yandi bonso muntu ya luvunu, ya mayele ya mbi ya kudimonisa bonso muntu ya mbote. Na ntangu Tibere kufwaka na Marsi ya mvu 37 ya T.B., bantu vandaka kubaka yandi bonso mfumu mosi ya nku.

15. Inki mutindu luzingu ya Roma kuvandaka na nsuka ya mvu-nkama ya ntete mpi na luyantiku ya mvu-nkama ya zole ya T.B.?

¹⁵ Na kati ya bantu ya kuyingaka Tibere yina kubakaka kisika ya ntotila ya nordi kuvandaka Gaius Kaisala (Caligula), Claude I, Néron, Vespasien, Titus, Domitien, Nerva, Trajan, mpi Adrien. Mukanda The New Encyclopædia Britannica ketuba nde: “Bantu yina kuyingaka Augusti kulandaka politiki na yandi ya kutwadisa mambu ya leta mpi programe na yandi ya kutunga, ata bo sobaka ve mambu mingi mpi yo vandaka ve ya lukumu mingi mpenza.” Mukanda yai mosi ketuba dyaka nde: “Na nsuka ya mvu-nkama ya ntete mpi na luyantiku ya mvu-nkama ya zole Roma kukumaka na lukumu mingi mpi ti bantu mingi kibeni.” Ata mavwanga kuvandaka na bandilu ya Roma na ntangu yina, bitumba na yo ya ntete ti ntotila ya sudi yina bo tubilaka na ntwala kusalamaka ve na ntwala ya mvu-nkama ya tatu ya T.B.

YANDI MEKWENDA KUNWANISA NTOTILA YA SUDI

16, 17. (a) Nani kubakaka kisika ya ntotila ya nordi yina bo ketubila na Daniele 11:25? (b) Nani kubakaka kisika ya ntotila ya sudi, mpi nki mutindu yo salamaka?

¹⁶ Wanzyo ya Nzambi landaka na kutuba mbikudulu mutindu yai: “Yandi [ntotila ya nordi] ta tula ngolo, yandi ta baka basoda mingi sambu na kwenda kunwanisa ntotila ya [sudi]. Ntotila ya [sudi] mpi ta yilama sambu na kunwana diaka; yandi ta kwisa na basoda mingi-mingi ya ngolo, kansi yandi [ntotila ya nordi] ta nunga ve sambu [bo tabakila yandi balukanu ya mbi, NW]. Bantu yina ke diaka ti yandi, bo bantu ta bwisa yandi. Basoda na yandi mingi bo ta fwa-fwa bo, bankaka ta panzana.”​—⁠Daniele 11:​25, 26.

¹⁷ Kiteso ya bamvula 300 na nima ya ntangu yina Octave kukumisaka Ezipte provense ya Roma, Aurélien, Ntotila ya Roma kubakaka kisika ya ntotila ya nordi. Kaka na ntangu yina mosi, Ntinu-nkento Septimia Zénobie ya provense ya Roma ya Palmyre kuvandaka ntotila ya sudi.a (Tala lupangu “Zénobie, Ntinu-nkento ya Palmyre Yina Vandaka Kunwana Mingi,” na lutiti 252.) Na mvu 269 ya T.B. basoda ya Palmyre kukotaka na Ezipte, mpi bo kusaka nde bo vandaka pana sambu na kutanina yo sambu na Roma. Zénobie zolaka kukumisa Palmyre mbanza mosi ya nene ya ndambu ya esti mpi kuyala baprovense yonso ya Roma yina vandaka na ndambu ya esti. Sambu Aurélien kusepelaka ve na balukanu na yandi, yandi sadilaka ‘ngolo na yandi’ sambu na kunwanisa Zénobie.

18. Inki mutindu mavwanga yina kuvandaka na kati ya Ntotila Aurélien, ntotila ya nordi, ti Ntinu-nkento Zénobie, ntotila ya sudi kusukaka?

¹⁸ Ntotila ya sudi, ya vandaka kimvuka yina Zénobie vandaka kutwadisa ‘kuyilamaka’ sambu na kukwenda kunwanisa ntotila ya nordi “na basoda mingi-mingi ya ngolo” yina bazenerale zole, Zabdas ti Zabbaï vandaka kutwadisa. Kansi Aurélien kubotulaka Ezipte mpi na nima yandi tindaka bantu na yandi na Asie Mineure mpi na Siria. Bo bedisaka Zénobie na Émèse, (bubu yai Homs), ebuna yandi tinaka na Palmyre. Ntangu Aurélien kuzyungaka mbanza yango, Zénobie kunwaninaka yo ngolo mpenza kansi yandi nungaka ve. Yandi ti mwana na yandi ya bakala kutinaka na Persia, kansi basoda ya Roma kukangaka yandi na Nzadi ya Efrate. Basoda ya Palmyre kuyambulaka kunwanina mbanza na bo na mvu 272 ya T.B. Aurélien kufwaka ve Zénobie, mpi na mvu 274 ya T.B. yandi songaka yandi na meso ya bantu yonso ntangu yandi salaka defile ya kununga na yandi na mbanza ya Roma. Zénobie kukwelaka muntu mosi ya sénat ya Roma mpi yandi lutisaka luzingu na yandi ya kubikalaka na Roma.

19. Inki mutindu Aurélien kubwaka ‘sambu na komplo yina bo sadilaka yandi’?

¹⁹ Aurélien mpi ‘kunungaka ve sambu na bakomplo yina bo sadilaka yandi.’ Na mvu 275 ya T.B., yandi tindaka bantu sambu na kunwanisa Persia. Na ntangu yandi vandaka kukinga na Thrace sambu na kuzwa okazio ya kusabuka sambu na kukota na Asie Mineure, bantu yina ‘vandaka kudya madya na yandi’ kusadilaka yandi komplo mpi ‘kubwisaka’ yandi. Yandi bakaka lukanu ya kubinga sekretere na yandi Eros sambu na kupesa yandi ndola sambu na mambu ya mbi ya yandi salaka. Kansi, Eros kusalaka lisiti mosi ya luvunu ti bazina ya bamfumu ya basoda yina bo ponaka sambu na kufwa bo. Ntangu bamfumu ya basoda monaka lisiti yina, bo salaka komplo sambu na kufwa Aurélien.

20. Inki mutindu bo ‘panzaka basoda’ ya ntotila ya nordi?

²⁰ Lufwa ya Ntotila Aurélien kusukisaka ve luyalu ya ntotila ya nordi. Bamfumu yankaka ya Roma kulandaka. Na nsungi mosi, ntotila mosi vandaka kuyala na ndambu ya westi mpi mosi yankaka na ndambu ya esti. Na lutwadisu ya babakala yai, “basoda” ya ntotila ya nordi ‘kupanzanaka,’b mpi bo ‘fwaka mingi’ sambu bikanda ya bantu ya Allemagne kukotilaka bo na ndambu ya nordi. Bantu ya Goth kukotaka na Roma na ngolo na mvu-nkama ya iya ya T.B. Bo landaka na kukotila bantu. Na mvu 476 ya T.B., mfumu ya Allemagne, Odoacre kukatulaka ntotila ya nsuka yina vandaka kuyala na Roma. Na luyantiku ya mvu-nkama ya sambanu, bo fwaka Kintinu ya Roma yina vandaka na ndambu ya westi mpi bantotila ya Allemagne kuyalaka Bretagne, Gaule, Italie, Afrika ya nordi, mpi Espagne. Kitini ya esti ya kintinu yina kubikalaka tii na mvu-nkama ya 15.

KINTINU MOSI YA NENE MEKABWANA

21, 22. Inki bansoba Constantin kusalaka na mvu-nkama ya iya ya T.B.?

²¹ Kukonda kutubila mambu ya fyotifyoti ya kukonda mfunu sambu na yina metala kubwa ya Kintinu ya Roma, yina kuzingaka bamvu-nkama mingi, wanzyo ya Yehowa kutubilaka mambu ya nene yina ntotila ya nordi ti ntotila ya sudi kusalaka. Kansi, kutadila na bunkufi mwa mambu yina kusalamaka na Kintinu ya Roma tasadisa beto na kuzaba bantotila yango zole ya kewakana ve na ntangu ya nsuka.

²² Na mvu-nkama ya iya, Constantin, Ntotila ya Roma kukumisaka dibundu ya luvunu ya Kikristu dibundu ya Leta. Nkutu na mvu 325 ya T.B. yandi sadisaka mpi kutwadisaka lukutakanu mosi ya nene ya dibundu na Nicée, na Asie Mineure. Na nima, Constantin kukumisaka Byzance to Constantinople ntu-mbanza ya mpa ya kimfumu na yandi na kisika ya Roma. Kintinu ya Roma kulandaka na kuvanda na nsi ya luyalu ya ntotila mosi tii na lufwa ya Ntotila Théodose I, na Yanuari 17, 395 ya T.B.

23. (a) Inki mutindu Kintinu ya Roma kukabwanaka na nima ya lufwa ya Théodose? (b) Inki ntangu Kintinu ya Esti kusukaka? (c) Inki insi kumaka kutwadisa Ezipte na mvu 1517?

²³ Na nima ya lufwa ya Théodose, bana na yandi ya babakala kukabulaka Kintinu ya Roma. Honorius kubakaka kitini ya westi, mpi Arcadius kitini ya esti, mpi ntu-mbanza na yandi kuvandaka Constantinople. Bretagne, Gaule, Italie, Espagne, mpi Afrika ya Nordi kuvandaka na kati ya baprovense ya kitini yina ya westi. Masedonia, Thrace, Asie Mineure, Siria, mpi Ezipte kuvandaka na kati ya baprovense ya kitini ya esti. Na mvu 642 ya T.B., Alexandrie, ntu-mbanza ya Ezipte kubwaka na maboko ya ba Sarrasins (ba Arabe), mpi Ezipte kukumaka provense ya bantu yina vandaka kuyinga na kisika ya Mahomet (califes). Na Yanuari ya mvu 1449, Constantin XI kukumaka ntotila ya nsuka ya kuyalaka na ndambu ya esti. Na lutwadisu ya Sultan Mehmed II, bantu ya Turquie ya bo vandaka kubinga ba Ottoman kubotulaka Constantinople na Mayi 29, 1453, mpi bo sukisaka Kintinu ya Roma ya Esti. Na mvu 1517, Ezipte kukumaka provense ya Turquie. Kansi na nima, insi yai ya kuvandaka ntete ya ntotila ya sudi ya ntama zolaka kukuma na nsi ya luyalu ya kintinu yankaka ya ndambu ya westi.

24, 25. (a) Na kutuba ya bantu yankaka ya kelongukaka mambu yina melutaka, inki dyambu kuvandaka luyantiku ya Kintinu ya Santu ya Roma? (b) Nsukansuka banani kubakaka titre ya “ntotila” ya Kintinu ya Santu ya Roma?

²⁴ Na kitini ya westi ya Kintinu ya Roma, eveke ya Katolika ya Roma kubasikaka, zina na yandi vandaka Pape Léon I, yina kuzabanaka mingi sambu yandi kumisaka ngolo kiyeka ya pape na mvu-nkama ya tanu ya T.B. Na nima, pape kubakaka kiyeka ya kupona yandi mosi ntotila yina fwete yala na kitini ya westi. Dyambu yai kusalamaka na Roma na kilumbu ya Lubutuku ya mvu 800 ya T.B., ntangu Pape Léon III kuponaka Ntotila Charles (Charlemagne), mfumu ya ba Francs, na kukuma ntotila ya mpa ya Kintinu ya Westi ya Roma. Kupesa kiyeka mutindu yina kukumisaka kiyeka ya ntotila na Roma ngolo mingi. Bantu mingi ya kelongukaka mambu ya melutaka ketubaka nde, Kintinu ya Santu ya Roma kuyantikaka na ntangu yango yina. Banda na ntangu yina, bintinu zole kubasikaka: Kintinu ya Esti mpi Kintinu ya Santu ya Roma na westi. Bintinu yai yonso zole vandaka kutuba nde yo vandaka ya Bukristu.

²⁵ Na nima, bantu yina kuyingaka Charlemagne kumonisaka nde bo vandaka ve bamfumu ya mbote. Nkutu kele ti ntangu mosi kiti ya kimfumu ya ntotila kuvandaka ya mpamba. Na ntangu yina, Otton I, Ntotila ya Allemagne muntu kumaka kutwadisa kitini ya nene ya nordi mpi ya katikati ya Italie. Yandi kuditulaka ntotila ya Italie. Na Februari 2, 962 ya T.B., Pape Jean XII kutulaka Otton I ntotila ya Kintinu ya Santu ya Roma. Ntu-mbanza na yo vandaka na Allemagne, mpi bantotila ti bantu mingi ya kintinu yango kuvandaka bantu ya Allemagne. Bamvu-nkama tanu na nima, dibuta ya Habsbourg ya Autriche kubakaka titre ya “ntotila” mpi bo vandaka kaka ti titre yina na nsungi ya bamvula mingi yina kubikalaka ya Kintinu ya Santu ya Roma.

BANTOTILA YANGO ZOLE MEMONANA DYAKA PWELELE

26. (a) Inki beto lenda tuba sambu na nsuka ya Kintinu ya Santu ya Roma? (b) Nani kukumaka ntotila ya nordi?

²⁶ Napoléon I kusukisaka mpenza Kintinu ya Santu ya Roma ntangu yandi buyaka na kundima yo na nima ya kununga na yandi na Allemagne na mvu 1805. Sambu yandi kukaka ve na kutanina kimfumu na yandi, Ntotila Francis II kubikisaka kiti ya kimfumu ya Roma na Augusti 6, 1806, mpi yandi vutukaka sambu na kwenda kuyala na luyalu ya insi na yandi bonso ntotila ya Autriche. Na nima ya mvu 1006, Kintinu ya Santu ya Roma, yina Léon III, pape ya Katolika ya Roma, mpi Charlemagne, ntotila mosi ya ba Francs, kusalaka kusukaka. Na mvu 1870, Roma kukumaka ntu-mbanza ya kimfumu ya Italie, yina vandaka dyaka ve na nsi ya kiyeka ya Vatican. Na mvula yina kulandaka, kintinu mosi ya Allemagne kuyantikaka ti Guillaume I ya bo yantikaka kubinga kaisala, to kaiser. Yo yina, Allemagne yina kukumaka ntotila ya nordi ya ntangu na beto, kukotaka na mambu ya inza.

27. (a) Inki mutindu Ezipte kukumaka na nsi ya luyalu ya Grande-Bretagne? (b) Nani kukumaka ntotila ya sudi?

²⁷ Kansi nani vandaka ntotila ya sudi ya ntangu na beto? Mambu ya melutaka kemonisa nde Grande-Bretagne kubakaka kiyeka ya kintinu na mvu-nkama ya 17. Sambu yandi zolaka kukangisa banzila ya mumbongo ya bantu ya Grande-Bretagne, Napoléon I kubotulaka Ezipte na mvu 1798. Yo basisaka bitumba, mpi bantu ya Grande-Bretagne yina kusalaka kuwakana ti ba Ottoman kukulaka bantu ya France na Ezipte, yina vandaka ntotila ya sudi na luyantiku ya mavwanga yina. Na bamvu-nkama yina kulandaka, bupusi ya Grande-Bretagne na Ezipte kukumaka mingi. Na nima ya mvu 1882, Ezipte kuvandaka na nsi ya luyalu ya Grande-Bretagne. Ntangu Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba kuyantikaka na mvu 1914, Ezipte vandaka na nsi ya luyalu ya Turquie mpi muntu vandaka kutwadisa yo vandaka khédive, disongidila kilandi ya ntotila. Kansi, ntangu Turquie kukotilaka Allemagne na bitumba yina, Grande-Bretagne kukatulaka khédive yango mpi yo kumaka kuyala Ezipte. Sambu kuwakana na kati ya Grande-Bretagne ti États-Unis ya Amerika vandaka kukuma kaka ngolo, bansi yai zole kukumaka Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika. Bo zole na kimvuka kukumaka ntotila ya sudi.

[Banoti na nsi ya lutiti]

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki ntotila ya Roma ya ntete kubakaka kisika ya ntotila ya nordi, mpi nki ntangu yandi tindaka ‘muntu yina kefutisaka mpaku’?

• Nani kubakaka kisika ya ntotila ya nordi na nima ya Augusti, mpi nki mutindu ‘mfumu ya kuwakana kufwaka’?

• Mavwanga yina kubasikaka na kati ya Aurélien, ntotila ya nordi mpi Zénobie, ntotila ya sudi kubasisaka inki?

• Inki kukuminaka Kintinu ya Roma, mpi nki bansi kubakaka bisika ya bantotila yango zole na nsuka ya mvu-nkama ya 19?

[Lupangu/Kifwanisu ya lutiti 248-151]

BO MEPESA MOSI LUKUMU, BO MEVWEZA YANKAKA

MOSI kukumisaka insi yina vandaka ti mavwanga mingi kintinu mosi ya inza ya mvimba. Yankaka kufokulaka mbala 20 kimvwama ya kintinu yina na nsungi ya bamvula 23. Bo pesaka mosi lukumu ntangu yandi fwaka, kansi bo vwezaka yankaka. Yezu kuzingaka mpi kusalaka kisalu na yandi na nsi ya luyalu ya bantotila yai zole ya Roma. Banani bantotila yango? Mpi sambu na nki bo pesaka mosi lukumu mpi bo vwezaka yankaka?

YANDI “KUTAKA ROMA TI BABRIKI KANSI YANDI BIKAKA YO YA MARBRE”

Na mvu 44 ya N.T.B. ntangu bo fwaka Jules Kaisala, ntekolo ya mpangi na yandi ya nkento Caius Octavius kuvandaka ti bamvula 18 mpamba. Sambu yandi vandaka mwana ya Jules Kaisala kusansaka mpi muntu ya ntete yina fwete yinga yandi, mbala mosi toko Octavien kwendaka na Roma sambu na kubaka kiyeka. Yandi kutanaka ti mbeni mosi ya ngolo na Roma, Marc Antoine, yina kuvandaka mfumu ya basoda ya Kaisala, mpi yina vandaka kuyindula nde yandi muntu ya ntete ya fwete yinga yandi. Mavwanga ya politiki mpi kunwana sambu na kiyeka yina kubasikaka kusalaka bamvula 13.

Octavien kukumaka mfumu ya Kintinu ya Roma ya bantu yonso kundimaka na nima ya kubedisa kimvuka ya basoda ya Ntinu-nkento ya Ezipte Cléopâtre ti ya makangu na yandi Marc Antoine (na mvu 31 ya N.T.B.). Na mvula yina kulandaka Antoine ti Cléopâtre kudifwaka, ebuna Octavien kuyalumunaka kimfumu na yandi tii na Ezipte. Bo katulaka bima yonso ya ntama ya Kintinu ya Grese yina kubikalaka, ebuna Roma kukumaka ngolo ya inza.

Sambu yandi zabaka nde luyalu ya nku ya Jules Kaisala kunataka yandi na lufwa, Octavien kuvutukilaka ve mambu yina ya mbi. Sambu na kupesa ve bantu ya Roma yina vandaka kuzola nde Roma kuvanda repiblika ntima-mpasi, yandi salaka na mpila nde yo monana bonso nde yo keyala repiblika. Yandi buyaka batitre “ntotila” mpi “diktatere.” Dyaka, yandi zabisaka lukanu na yandi ya kupesa kiyeka ya kutwadisa baprovense yonso na bantu ya Sénat ya Roma mpi yandi zolaka kuyambula mikumba na yandi yankaka. Mayele yai kunungaka. Bantu ya Sénat kundimaka dibanza ya Octavien mpi bo lombaka yandi na kuvanda kaka ti mikumba na yandi mpi kulanda na kutwadisa baprovense yankaka.

Dyaka, na Yanuari 16, 27 ya N.T.B., bantu ya Sénat kupesaka Octavien titre ya “Augusti,” disongidila “Muntu Yina Bo Mepesa Lukumu, Muntu Yina Bo Mesantisa.” Octavien kundimaka ve kaka titre yina kansi yandi pesaka mpi ngonda mosi zina na yandi mpi yandi katulaka kilumbu mosi na ngonda ya Februari na mpila nde ngonda ya Augusti kuvanda ti bilumbu kiteso mosi ti ngonda ya Yuli, ngonda yina mekatuka na zina ya Jules Kaisala. Yo yina, Octavien kukumaka ntotila ya ntete ya Roma mpi yandi zabanaka na zina ya Kaisala Augusti to “Augusti ya Ntete.” Na nima yandi bakaka mpi titre ya “pontifex maximus” (nganga-Nzambi ya nene), mpi na mvu 2 ya N.T.B., disongidila mvula yina Yezu kubutukaka, bantu ya Sénat kupesaka yandi titre ya Pater Patriae, “Tata ya Insi.”

Na mvula yina mosi, “Auguste, ntotila ya nene ya kimfumu ya Roma, songaka nde bantu yonso na bansi yonso ya kimfumu na yandi, bo fweti sonikisa bazina na bo. . . . Bantu yonso vandaka kwenda kusonikisa bazina na bo, konso muntu na bwala na yandi.” (Luka 2:​1-3) Nsiku na yandi kusalaka nde Yezu kubutuka na Betelemi sambu na kulungisa mbikudulu ya Biblia.​—Daniele 11:20; Mishe 5:1.

Luyalu ya Augusti vandaka ya masonga na mambu mwa mingi mpi mbongo vandaka ngolo. Augusti kutulaka mpi bisalu ya posita yina vandaka kusalama mbote mpi yandi tungaka banzila ti ba pont mingi. Yandi yidikaka bisalu ya basoda, yandi salaka kimvuka ya basoda yina kenwanaka na masa, mpi yandi tulaka kimvuka mosi ya Basoda ya Ngolo Yina Vandaka Kutanina Ntotila (Garde Prétorienne). (Filipi 1:13) Na lutwadisu na yandi, bansoniki bonso Virgile mpi Horace kusalaka mikanda mingi mpi bantu yina vandaka kusala biteki kusalaka bima mingi ya kitoko yina kele ti lukumu mingi tii bubu yai. Augusti kumanisaka kutunga banzo yina Jules Kaisala kubikaka mpi yandi yidikaka batempelo mingi. Pax Romana (“Ngemba ya Roma”) yina yandi tulaka kusalaka bamvula kuluta 200. Augusti kufwaka na Augusti 19, ya mvu 14 ya T.B. ti bamvula 76, mpi na nima bo kumisaka yandi bonso nzambi.

Augusti vandaka kudisikisa nde yandi “kutaka Roma ti babriki kansi yandi bikaka yo ya marbre.” Sambu yandi zolaka ve nde mavwanga kuvutuka dyaka na Roma bonso na ntangu ya repiblika ya ntama, yandi bakaka lukanu ya kuyidika dezia ntotila yina tayinga yandi. Kansi yandi monaka kibeni ve muntu yina lenda yinga yandi. Mwana-mpangi na yandi, bantekolo na yandi zole, bakala ya mwana na yandi, mpi mwana yina nkento na yandi kubutaka na ntwala ya makwela na bo mpi ya yandi sansaka, bo yonso kufwaka, kansi Tibere, mwana yina nkento na yandi kubutaka na ntwala ya makwela, mpamba muntu kubikalaka.

“MUNTU YINA BO TAVWEZA”

Ngonda mosi kulungaka ve na nima ya lufwa ya Augusti, bantu ya Sénat ya Roma kutulaka Tibere yina vandaka ti bamvula 54 ntotila. Tibere kuzingaka mpi kuyalaka tii na Marsi ya mvu 37 ya T.B. Yo yina, yandi vandaka ntotila ya Roma na nsungi yina Yezu kusalaka kisalu na yandi na ntoto.

Sambu yandi vandaka ntotila, Tibere kuvandaka ti bikalulu ya mbote mpi ya mbi. Na kati ya bikalulu na yandi ya mbote, yandi vandaka kubebisa ve mbongo na bima ya ntalu mingi. Yo yina, kintinu na yandi kukumaka ti kimvwama mingi mpi yandi vandaka ti mbongo mingi sambu na kusadisa bantu mpi kuyidika dyaka bwala na nima ya bisumbula mpi ya mambu ya mpasi yina vandaka kukumina bo. Tibere kudikumisaka ve sambu na mambu yai yonso, yandi vandaka kudimona muntu bonso bantu yonso, yandi buyaka batitre mingi ya lukumu ya bo pesaka yandi, mpi mingimingi yandi vandaka kuzola nde bantu kupesa lusambu ya ntotila na Augusti kansi na yandi ve. Yandi pesaka ve ngonda mosi ya kalandrie zina na yandi mutindu Augusti ti Jules Kaisala kusalaka yo, mpi yandi pesaka ve bantu nswa ya kukumisa yandi mutindu yina.

Kansi, bikalulu ya mbi ya Tibere kuvandaka mingi kuluta yina ya mbote. Yandi vandaka kuyindudila bantu yankaka nde bo lenda sala yandi mbi mpi yandi vandaka muntu ya ntima zole, yo yina yandi fwaka bantu mingi na luyalu na yandi, mingimingi banduku na yandi ya ntama. Yandi sadilaka nsiku ya lèse-majesté (kukonda luzitu na ntotila), sambu na kupesa ndola na bantu yina mekolama kaka ve, kansi mpi na konso muntu yina metuba bangogo yina kele kontre yandi. Yo fwete vanda nde Bayuda kusadilaka nsiku yai sambu na kupusa Guvernere ya Roma Ponse Pilate na kufwa Yezu.​—⁠Yoane 19:​12-16.

Tibere kuvukisaka Basoda ya Ngolo Yina Vandaka Kutanina Ntotila (Garde Prétorienne) penepene ya Roma mpi yandi tungaka ba camp ya ngolo na nordi ya bibaka ya mbanza yina. Basoda yango vandaka kubangisa bantu ya Sénat ya Roma, bayina vandaka kigonsa sambu na kiyeka ya ntotila, mpi bo vandaka kumanisa konso nki mubulu yina bantu vandaka kubasisa. Tibere vandaka kusyamisa bantu na kufunda bantu yankaka, yo yina bantu vandaka boma-boma na nsuka ya luyalu na yandi.

Ntangu Tibere kufwaka, bantu vandaka kumona yandi ntotila mosi ya mbi. Ntangu yandi fwaka, bantu ya Roma kusepilaka mpi bantu ya Sénat kubuyaka na kupesa yandi lukumu bonso nzambi. Sambu na bikuma yai ti yankaka, beto memona mutindu mbikudulu yai ya ketuba nde “muntu ya bo tavweza” (NW) takuma “ntotila ya nordi” kulunganaka na Tibere.—Daniele 11:​15, 21.

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki mutindu Octavien kukumaka ntotila ya ntete ya Roma?

• Inki beto lenda tuba sambu na mambu yina luyalu ya Augusti kusalaka?

• Inki bikalulu ya mbote mpi ya mbi Tibere kuvandaka na yo?

• Inki mutindu mbikudulu yina ketubila “muntu ya bo tavweza” kulunganaka na Tibere?

[Kifwanisu]

Tibere

[Lupangu/Bifwanisu ya lutiti 252-255]

ZÉNOBIE, NTINU-NKENTO YA PALMYRE YINA VANDAKA KUNWANA MINGI

“YANDI vandaka mwa ndombe . . . Meno na yandi vandaka mpembe kibeni, mpi meso na yandi ya nene mpi ya ndombe vandaka kungenga bonso tiya, mpi kutuba na yandi vandaka kubenda bantu. Ndinga na yandi vandaka ngolo mpi kitoko. Yandi kumaka mayele mingi sambu yandi kudipesaka na kulonguka. Yandi zabaka Latini, kansi yandi zabaka mpi Kigreki, Syriaque, mpi bandinga ya Ezipte.” Yai kele bangogo ya kusikisa yina Edward Gibbon, muntu ya kelongukaka mambu ya melutaka, kutubilaka Zénobie, ntotila ya mbanza ya Siria ya Palmyre yina vandaka kunwana mingi.

Bakala ya Zénobie vandaka Odenath, muntu ya nene ya Palmyre, yina bo matisaka na ndonga ya ambasadere na Roma na mvu 258 ya T.B. sambu yandi nungaka bitumba yina yandi nwanaka ti bantu ya Persia sambu na kukotila Kintinu ya Roma. Bamvula zole na nima, Ntotila ya Roma Gallien kupesaka Odenath titre ya corrector totius Orientis (guvernere ya ndambu ya Esti yonso). Ntotila kusalaka yo sambu na kununga yina yandi nungaka Ntotila Shapour I ya Persia. Na nima, Odenath kudipesaka titre ya “ntotila ya bantotila.” Odenath vandaka kununga bitumba kaka sambu na ngolo na yandi mosi ve kansi mpi sambu na kikesa mpi mayele ya Zénobie.

ZÉNOBIE KEZOLA KUSALA KINTINU MOSI

Na mvu 267 ya T.B., ntangu lukumu na yandi kukumaka mingi, bo fwaka Odenath ti mwana na yandi yina zolaka kuyinga yandi. Zénobie kubakaka kisika ya bakala na yandi, sambu mwana na yandi kuvandaka leki kibeni. Sambu yandi vandaka kitoko mingi, kikesa, yandi zabaka mbote kusala bisalu ya leta, yandi zabaka kunwana mbote sambu yandi vandaka kukwenda na bitumba ti bakala na yandi, mpi yandi zabaka bandinga mingi, bantu ya yandi vandaka kuyala vandaka kuzitisa mpi kupesa yandi maboko. Zénobie vandaka kuzola kulonguka mingi mpi yandi vandaka kusala ti bantu ya melongukaka. Cassius Longinus, filozofe mpi mutubi ya mbote, yina bantu ketubaka nde yandi vandaka “biblioteke yina kezinga mpi mize yina ketambula,” kuvandaka mosi na kati ya bakonseye na yandi. Na mukanda Palmyra and Its Empire​—⁠Zenobia’s Revolt Against Rome, nsoniki Richard Stoneman kusonikaka nde: “Na bamvula tanu yina kulandaka lufwa ya Odenath . . . , Zénobie kukumaka mpenza mfumu mosi ya vandaka ti ngolo mpi kiyeka na ndambu ya Esti.”

Na ndambu mosi ya teritware ya Zénobie kuvandaka Persia, yina yandi ti bakala na yandi kulembisaka, mpi na ndambu yankaka vandaka Roma yina kulembaka. John M. Roberts, muntu yina kelongukaka mambu ya melutaka, kutubaka mpidiyai sambu na yina metala Kintinu ya Roma na ntangu yina: “Mvu-nkama ya tatu kuvandaka . . . ntangu mosi ya mpasi na bandilu ya esti ti ya westi ya Roma, kaka na ntangu yina bitumba mpi mavwanga sambu nakunwanina kimfumu kuyantikaka na kati ya Roma. Bantotila makumi zole na zole (katula bantu yina vandaka na nzala ya kuyala) kuyalaka mosi na nima ya ntotila yankaka.” Kansi, ntinu-nkento ya Siria vandaka mfumu mosi ya ngolo yina bantu yonso vandaka kuzitisa na teritware na yandi. Stoneman ketuba nde: “Sambu yandi vandaka na kiyeka na bintinu zole [ya Persia ti ya Roma], yandi yantikaka kuyindula na kusala kintinu ya tatu yina zolaka kuyala bintinu yina zole.”

Zénobie kuzwaka dibaku ya kuyalumuna kiyeka na yandi ya kuyala na mvu 269 ya T.B. ntangu muntu mosi yina zolaka kubaka luyalu ya Roma kubasikaka na Ezipte. Basoda ya Zénobie kwendaka nswalu na Ezipte, bo fwaka nkolami yina, mpi bo botulaka insi yango. Yandi kudikumisaka ntinu-nkento ya Ezipte, mpi yandi salaka mbongo ya bibende yina vandaka ti zina na yandi. Ntangu yai kimfumu na yandi yantikaka na nzadi ya Nile tii na nzadi ya Efrate. Kele na ntangu yango yina ya luzingu na yandi Zénobie kubakaka kisika ya ‘ntotila ya sudi.’ ​—⁠Daniele 11:​25, 26.

NTU-MBANZA YA ZÉNOBIE

Zénobie kukumisaka ngolo mpi kubongisaka ntu-mbanza na yandi, Palmyre, na mpila nde yo kumaka kiteso mosi ti bambanza ya nene ya kintinu ya Roma. Bantu ketubaka nde ntalu ya bantu yina vandaka kuzinga na Palmyre kulutaka 150000. Banzo ya leta, batempelo, bamasamba ya bintuntu, banzo yina vandaka ti makunzi ya nene, mpi bamonima ya kitoko kufulukaka na Palmyre. Bibaka ya kuzyungaka mbanza yina kuvandaka na bakilometre 21. Balabala ya nene kuvandaka ti bandonga ya makunzi ya Korinto 1500,yina vandaka nda kiteso ya bametre 15. Bifwanisu ya mutindu na mutindu mpi biteki ya bantu ya nene ya mbanza mpi ya bamvwama yina vandaka kusadisa mbanza kufulukaka na mbanza yango. Na mvu 271 ya T.B., Zénobie kusalaka bifwanisu na yandi mosi mpi ya bakala na yandi yina kufwaka.

Tempelo ya Mwini kuvandaka mosi na kati ya banzo ya kitoko mpenza ya Palmyre mpi ntembe kele ve nde yo vandaka dibundu ya nene na mbanza yina. Mbala yankaka Zénobie vandaka kusambila nzambi-mwini. Kansi, na mvu-nkama ya tatu, Siria kuvandaka ti mabundu mingi. Na teritware ya Zénobie vandaka ti bantu yina vandaka kudibinga Bakristu, Bayuda, mpi bansambidi ya mwini ti ya ngonda. Inki yandi vandaka kuyindula sambu na mitindu yai ya kuswaswana ya lusambu? Nsoniki Stoneman ketuba nde: “Mfumu ya mayele lenda buya ve konso nki kikalulu yina ya bantu na yandi kesepelaka na yo. . . . Bo vandaka . . . kutula kivuvu nde, banzambi kuvukanaka na ndambu ya Palmyre.” Yo fwete vanda nde Zénobie kubuyisaka ve bantu na kusambila.

Bantu mingi kuzolaka Zénobie sambu na bikalulu na yandi ya mbote. Kima ya kuluta mfunu kuvandaka nde yandi vandaka mfumu ya kimvuka mosi ya politiki ya bo tubilaka na ntwala na mbikudulu ya Daniele. Kansi, luyalu na yandi kulutaka ve bamvula tanu. Aurélien, Ntotila ya Roma kubedisaka Zénobie na bitumba na mvu 272 ya T.B. mpi yandi bebisaka mbanza ya Palmyre na mutindu mosi ya bo lenda yidika dyaka ve. Kansi yandi fwaka ve Zénobie. Bantu ketubaka nde Zénobie kukwelaka muntu mosi ya sénat ya Roma mpi nde yandi lutisaka luzingu na yandi yina kubikalaka na Italie.

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Inki mutindu bantu ketubilaka kimuntu ya Zénobie?

• Tanga mwa mambu ya nene yina Zénobie kusalaka.

• Inki mutindu Zénobie vandaka kutadila lusambu?

[Kifwanisu]

Ntinu-nkento Zénobie ketuba na basoda na yandi

[Tablo/Bifwanisu ya lutiti 246]

BANTOTILA YINA DANIELE 11:20-26

Daniele 11:20 Augusti

Daniele 11:21-24 Tibere

Daniele 11:25, 26 Aurélien Ntinu-nkento Zénobi

[Kifwanisu]

Tibere

[Kifwanisu]

Aurélien

[Kifwanisu]

Kiteki ya Charlemagne

[Kifwanisu]

Augusti

[Kifwanisu]

Maswa ya bitumba ya Grande-Bretagne na mvu-nkama ya 17

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 230]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 234]

Augusti

[Caption on page 234]

[Kifwanisu ya lutiti 234]

Tibere

[Kifwanisu ya kele na lutiti 235]

Yozefi ti Maria kukwendaka na Betelemi mutindu nsiku ya Augusti kulombaka

[Kifwanisu ya kele na lutiti 237]

Mutindu bo tubaka na ntwala, bo ‘fwaka’ Yezu

[Bifwanisu ya kele na lutiti 245]

1. Charlemagne 2. Napoléon I 3. Guillaume I 4. Basoda ya Allemagne na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba