Kapu ya Kumi na Tanu

Bantotila Yina Kewakanaka Ve Mekota na Mvu-Nkama ya 20

 1. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya melutaka ketuba nde nki bansi kukumaka ngolo mingi na Eropa ya mvu-nkama ya 19?

NORMAN DAVIES, muntu ya kelongukaka mambu ya melutaka, kusonikaka nde: “Nsoba ya nene kusalamaka na Eropa na mvu-nkama ya kumi na uvwa kuluta bamvu-nkama yonso ya melutaka.” Yandi keyika nde: “Eropa kukumaka ti ngolo mingi kuluta bamvula yonso ya melutaka: ngolo na mambu ya tekiniki, ya mbongo, ya metala luzingu mpi bikalulu ya bantu, mpi ya metala kuwakana ti bansi ya inza ya mvimba.” Davies ketuba nde bansi ya Eropa yina kunungaka na kukota na “ ‘mvu-nkama ya ngolo’ kuvandaka ntetentete Grande-Bretagne . . . mpi na nima Allemagne.”

“BANGINDU NA BO TA VANDA YA MBI”

 2. Na nsuka ya mvu-nkama ya 19, inki bangolo ya inza kubakaka kisika ya ‘ntotila ya nordi’ mpi ‘ntotila ya sudi’?

² Na nsuka ya mvu-nkama ya 19, Kintinu ya Allemagne vandaka ‘ntotila ya nordi’ mpi Grande-Bretagne kubakaka kisika ya ‘ntotila ya sudi.’ (Daniele 11:​14, 15) Wanzyo ya Yehowa kutubaka nde: “Ntangu yai bantotila yai zole ta vanda mesa mosi sambu na kudia, kansi bangindu na bo ta vanda ya mbi, bo ta kusanaka kaka bo na bo.” Yandi tubaka dyaka nde: “Bo ta zwa kima ve, kukutana na bo ta vanda ya mpamba, sambu [nsuka kele sambu na ntangu yina Nzambi metulaka, NW].”​—⁠Daniele 11:⁠27.

3, 4. (a) Nani kukumaka ntotila ya ntete ya Reich ya Allemagne, mpi nki kuwakana yandi salaka? (b) Inki mayele Kaiser Guillaume kusadilaka?

³ Na Yanuari 18, 1871, Guillaume I kukumaka ntotila ya ntete ya Reich, to Kintinu, ya Allemagne. Yandi tulaka Otto von Bismarck mfumu ya baministre (chancelier). Sambu Bismarck kudipesaka ntetentete na kuyidika kintinu yina ya mpa, yandi buyaka mavwanga ti bansi yankaka mpi yandi salaka kuwakana ti Autriche-Hongrie mpi Italie. Bo bingaka kuwakana yango nde Triple-Alliance (Kuwakanaka na Kati ya Bansi Tatu). Kansi, ntama mingi ve bampusa ya ntotila yai ya mpa ya nordi kuwakanaka ve ti yina ya ntotila ya sudi.

⁴ Na nima ya lufwa ya Guillaume I ti ya Frédéric III, muntu yina kuyingaka yandi, na mvu 1888, Guillaume II, yina vandaka ti bamvula 29 yantikaka kuyala. Guillaume II, to Kaiser Guillaume, kupusaka Bismarck na kuyambula kisalu na yandi mpi yandi sadilaka mayele ya kuyalumunaka bupusi ya Allemagne na inza ya mvimba. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya melutaka ketuba nde: “Ntangu Guillaume II vandaka kuyala, [Allemagne] kukumaka lulendo mpi yo vandaka kunwanisa bansi yankaka.”

 5. Inki mutindu bantotila zole kuvandaka “mesa mosi,” mpi nki bo tubilaka kuna?

⁵ Na Augusti 24, 1898, ntangu Ntotila (tzar) Nicolas II ya Russie kusalaka lukutakanu mosi ya ngemba na La Haye, na Pays-Bas, bansi mingi ya inza vandaka kuwakana ve. Lukutakanu yai ti yina kulandaka yo na 1907 kutulaka Tribinale Sambu na Kumanisa Mavwanga na Kati ya Bansi (Court permanente d’arbitrage) na La Haye. Sambu bo kumaka bamambre ya tribinale yai, Reich ya Allemagne ti Grande-Bretagne kumonisaka nde bo kezola ngemba kansi yo vandaka luvunu. Bo vandaka na “mesa mosi,” sambu na kumonisa nde bo ke banduku, kansi ‘bangindu na bo kuvandaka kaka ya mbi.’ Mayele na bo ya politiki ya ‘kukusana na mesa mosi’ lendaka kutula ve ngemba ya kyeleka. Sambu na yina metala bampusa na bo ya politiki, ya mumbongo, mpi ya basoda, ‘kukutana na bo vandaka ya mpamba’ sambu nsuka ya bantotila yango zole “kele sambu na ntangu yina [Yehowa Nzambi] metulaka.”

‘YANDI TABUYA KUWAKANA YA SANTU’

6, 7. (a) Na nki mutindu ntotila ya nordi ‘kuvutukaka na insi na yandi’? (b) Inki ntotila ya sudi kusalaka mutindu ngolo ya ntotila ya nordi vandaka kukuma mingi?

⁶ Wanzyo ya Nzambi kulandaka na kutuba nde: “Mpi yandi [ntotila ya nordi] tavutuka na insi na yandi ti bima mingi, mpi ntima na yandi tabuya kuwakana ya santu. Yandi tasala na ngolo yonso mpi ya kyeleka yandi tavutuka na insi na yandi.” ​—⁠Daniele 11:​28, NW.

⁷ Kaiser Guillaume kuvutukaka na “insi,” to na ntoto yina kuvandaka ntete ya ntotila ya nordi. Inki mutindu? Na mpila yandi tungaka luyalu mosi ya nene sambu na kuyalumuna Reich ya Allemagne mpi bupusi na yo. Guillaume II kwendaka kuyala na ngolo bansi na Afrika mpi na bisika yankaka. Sambu yandi zolaka kukulumusa Grande-Bretagne yina kuvandaka na kisika ya ntete na nzadi, yandi tungaka maswa mosi ya ngolo mingi. Mukanda The New Encyclopædia Britannica ketuba nde: “Allemagne yina kuvandaka ngolo mingi ve na masa kukumaka ngolo ya zole na nima ya Grande-Bretagne na nsungi ya bamvula kuluta kumi.” Sambu na kutanina kisika na yo ya ntete, yo lombaka nde Grande-Bretagne kusala bamaswa mingi. Yo yina, Grande-Bretagne kuwakanaka ti France mpi Russie, ebuna bo salaka Triple-Entente (Kuwakana ya Bansi Tatu). Na ntangu yina Eropa kukabwanaka na bandambu zole na mambu ya basoda, na ndambu mosi Triple-Alliance mpi na ndambu yankaka Triple-Entente.

 8. Inki mutindu Kintinu ya Allemagne kukumaka ti “bima mingi”?

⁸ Kintinu ya Allemagne kulandaka politiki na yo ya kunwanisa bansi yankaka, yo yina yo kumaka ti “bima mingi” sambu yo vandaka na kisika ya ntete na Triple-Alliance. Bantu ya Autriche-Hongrie ti Italie vandaka bantu ya dibundu ya Katolika ya Roma. Yo yina, pape vandaka kusadisa bo, kansi yandi sadisaka ve ntotila ya sudi, ti Triple-Entente yina vandaka ve bantu ya Katolika.

 9. Inki mutindu ntima ya ntotila ya nordi kuvandaka ‘kontre kuwakana ya santu’?

⁹ Inki beto lenda tuba sambu na bansadi ya Yehowa? Bo vandaka kusamuna banda ntama nde “ntangu ya bo metulaka sambu na makanda” (NW) zolaka kusuka na mvu 1914.a (Luka 21:24) Na mvula yina, Nzambi kutulaka Kimfumu na yandi na zulu yina kele na maboko ya Yezu Kristu, Kilandi ya Ntotila Davidi. (2 Samuele 7:​12-16; Luka 22:​28, 29) Banda na Marsi 1880, zulunalu Nzozulu ya Nkengi kuwakanisaka luyalu ya Kimfumu ya Nzambi ti nsuka ya “ntangu ya bo metulaka sambu na makanda,” to “ntangu ya Makanda.” (King James Version) Kansi, ntima ya ntotila ya nordi, disongidila Allemagne kuvandaka ‘kontre kuwakana ya santu.’ Olie ya kundima luyalu ya Kimfumu, Kaiser Guillaume ‘kusalaka na ngolo yonso’ na mpila yandi landaka kaka bapula na yandi sambu na kuyala inza. Kansi, sambu yandi salaka mpidina, yandi kunaka bankeni yina kunataka na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba.

NTOTILA YANGO ‘MELEMBA NITU’ NA BITUMBA MOSI

10, 11. Inki mutindu Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba kuyantikaka, mpi nki mutindu yo vandaka ‘na ntangu yina Nzambi metulaka’?

¹⁰ Wanzyo kutubaka na ntwala nde: “Na [ntangu yina Nzambi metulaka, NW] yandi [ntotila ya nordi] ta kwenda diaka na [sudi] sambu na kunwana, kansi yo ta vanda ve mutindu yo vandaka ntete.” (Daniele 11:29) “Ntangu yina Nzambi metulaka” sambu na kusukisa luyalu ya Makanda na ntoto kulungaka na mvu 1914 ntangu yandi tulaka Kimfumu ya zulu. Na Yuni 28 ya mvula yina, bo fwaka mfumu ya Autriche, François-Ferdinand ti nkento na yandi na teroriste mosi ya Serbie, na Sarajevo, na Bosnie. Yo yai dyambu ya fyoti ya kunataka na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba.

¹¹ Kaiser Guillaume kupusaka Autriche-Hongrie na kunwanisa Serbie. Sambu Allemagne kundimaka na kusadisa bo, Autriche-Hongrie kunwanisaka Serbie na Yuli 28, 1914. Kansi Russie kukotilaka Serbie. Ntangu Allemagne kunwanisaka Russie, France (mambre ya Triple-Entente) kukotilaka Russie. Ebuna Allemagne kunwanisaka France. Sambu na kubwisa Paris nswalu, Allemagne kukotaka na Belgique, yina Grande-Bretagne kundimaka nde yo kota ve na mambu ya politiki. Yo yina Grande-Bretagne kunwanisaka Allemagne. Bansi yankaka kukotaka na bitumba yango, mpi Italie kukatukaka na ndambu yina yo vandaka. Ntangu bitumba vandaka kusalama, Grande-Bretagne kukumisaka Ezipte provense na yo sambu ntotila ya nordi kukangisa ve nzila ya Canal de Suez mpi kubotula Ezipte, insi ya ntama ya ntotila ya sudi.

12. Na mvita ya ntete ya inza ya mvimba, na nki mutindu ‘mambu vandaka ve mutindu yo vandaka ntete’?

¹² Mukanda The World Book Encyclopedia ketuba nde: “Ata Bansi Yina Kuvukanaka sambu na kunwanisa yo vandaka mingi mpi ngolo, yo monanaka nde Allemagne zolaka kununga bitumba.” Na mavwanga yina kulutaka ntete na kati ya bantotila yai zole, Kintinu ya Roma, yina vandaka ntotila ya nordi, vandaka kununga kaka. Kansi ntangu yai, ‘mambu vandaka ve mutindu yo vandaka ntete.’ Ntotila ya nordi kubelaka bitumba yango. Wanzyo kupesaka kikuma ya kubela yango ntangu yandi tubaka nde: “Bantu ya bwala [Kitimi, NW] ta kwisa na bamaswa sambu na kukanga yandi nzila, ebuna yandi ta [lemba nitu].” (Daniele 11:30a) ‘Bamaswa ya Kitimi’ vandaka inki?

13, 14. (a) Inki kuvandaka ntetentete ‘bamaswa ya Kitimi’ yina kwisaka kunwanisa ntotila ya nordi? (b) Inki bamaswa yankaka ya Kitimi bo yikaka ntangu bo vandaka kunwana mvita ya ntete ya inza ya mvimba?

¹³ Na ntangu ya Daniele Kitimi kuvandaka Chypre. Na luyantiku ya mvita ya ntete ya inza ya mvimba, Grande-Bretagne kubotulaka Chypre. Dyaka, na kutadila mukanda The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, zina Kitimi “ketendula W[esti] yonso, kansi mingi[mingi] W[esti] yina kele na lweka ya masa.” Biblia New International Version kebalulaka bangogo ‘bamaswa ya Kitimi’ nde “bamaswa ya bansi ya westi yina kele na lweka ya masa.” Na mvita ya ntete ya inza ya mvimba, bamaswa ya Kitimi vandaka ntetentete bamaswa ya Grande-Bretagne, yina vandaka kutambula na lweka ya bamasa ya westi ya Eropa.

¹⁴ Sambu mvita vandaka kumana ve nswalu, bamaswa mingi ya Kitimi kwisaka kusadisa bamaswa ya basoda ya Grande-Bretagne yina kenwanaka na masa. Na Mayi 7, 1915, maswa ya Allemagne U-20 yina ketambulaka na nsi ya masa kudindisaka maswa mosi ya basivile, Lusitania, na lweka ya sudi ya Irlande. Na kati ya bantu yina kufwaka, bantu ya Amerika vandaka 128. Na nima, Allemagne kulandaka bitumba ya nsi ya masa na Atlantique. Yo yina, na Aprili 6, 1917, Prezida ya États-Unis Woodrow Wilson kunwanisaka Allemagne. Sambu yandi zwaka bamaswa ya bitumba mpi basoda mingi ya États-Unis, ntotila ya sudi, disongidila Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika, kudikotisaka mpenza na bitumba ti mbeni na yandi.

15. Inki ntangu ntotila ya nordi ‘kulembaka nitu’?

¹⁵ Ntangu Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika kunwanisaka yandi, ntotila ya nordi ‘kulembaka nitu’ mpi yandi ndimaka kubela na yandi na Novembri ya mvu 1918. Guillaume II kutinaka na Pays-Bas, mpi Allemagne kumaka repiblika. Kansi, yo vandaka ve nsuka ya ntotila ya nordi.

NTOTILA YANGO KESALA “NA KIKESA YONSO”

16. Na kutadila mbikudulu, inki ntotila ya nordi zolaka kusala na nima ya kubela na yandi?

¹⁶ “Yandi [ntotila ya nordi] ta vutuka ti makasi yonso na nsi na yandi ti kusosa mpila ya kusala [kuwakana ya santu mbi mpi yandi tasala na kikesa yonso; mpi yandi tavutuka dyaka mpi tatula dikebi na bantu yina mebuyaka kuwakana ya santu, NW].” (Daniele 11:30b) Yo salamaka kaka mutindu wanzyo kutubaka na ntwala.

17. Inki kusalaka nde Adolf Hitler kubaka kimfumu?

¹⁷ Ntangu mvita kumanaka na mvu 1918, Bansi yina kuvukanaka mpi kunungaka kusalaka kuwakana ya ngemba ti Allemagne sambu na kupesa yandi ndola. Bantu ya Allemagne kumonaka mambu yina kuwakana yango vandaka kutuba mpasi na kulungisa, mpi repiblika yango ya mpa kuvandaka ve ngolo na luyantiku. Na nsungi ya mwa bamvula, Allemagne kunwanaka ti mpasi ya ngolo kibeni mpi bantu kumonaka Mawa ya Mingi yina kusalaka nde nsukansuka bantu bamilio sambanu kukonda kisalu. Na luyantiku ya bamvu 1930, mambu kuvandaka mbote sambu Adolf Hitler kubaka kimfumu. Yandi kumaka mfumu ya baministre (chancelier) na Yanuari 1933 mpi na mvula yina kulandaka yandi kumaka prezida ya Reich ya Tatu, mutindu bantu ya Nazi vandaka kubinga kimfumu yango.b

18. Inki mutindu Hitler ‘kusalaka na kikesa yonso’?

¹⁸ Kaka na ntangu yandi bakaka kimfumu, Hitler kunwanisaka ngolo kibeni “kuwakana ya santu,” yina bampangi ya Yezu Kristu ya kupakulama vandaka kumonisa. (Matayo 25:40) Na mutindu yina yandi salaka “na kikesa yonso” kontre Bakristu yai ya kwikama, yandi nyokulaka bamingi na kati na bo. Hitler kunungaka kibeni na mambu ya mbongo ti ya politiki, yandi salaka mpi “na kikesa yonso” na mambu yai. Na mwa bamvula fyoti, yandi kumisaka Allemagne insi mosi ya ngolo na inza.

19. Hitler kuwakanaka ti banani sambu bo sadisa yandi?

¹⁹ Hitler tulaka “dikebi na bantu yina mebuyaka kuwakana ya santu.” Bantu yango vandaka banani? Yo fwete vanda nde yo kele bantwadisi ya Kikristu, yina ketubaka nde bo mesalaka kuwakana ti Nzambi kansi bo mebuyaka na kuvanda balongoki ya Yezu Kristu. Hitler kulombaka mpi kuzwaka lusadisu ya “bantu yina mebuyaka kuwakana ya santu.” Mu mbandu, yandi salaka kuwakana ti pape na Roma. Na mvu 1935, Hitler kusalaka Ministere ya ketala mambu ya Mabundu (Ministère des Affaires ecclésiastiques). Mosi na kati ya balukanu na yo kuvandaka nde leta kuyala Mabundu.

“MABOKO” MEKATUKA NA NTOTILA YANGO

20. Inki “maboko” ntotila ya nordi kusadilaka, mpi sambu na kunwanisa nani?

²⁰ Ntama mingi ve Hitler kwendaka na bitumba, kaka mutindu wanzyo kutubilaka yo mpenza nde: “Kele ti maboko yina tatelama, yina takatuka na yandi; mpi yo tabebisa kisika ya santu, kisika ya ngolo, mpi yo takatula makabu ya konso kilumbu.” (Daniele 11:31a, NW) “Maboko” kuvandaka basoda yina ntotila ya nordi kusadilaka sambu na kunwanisa ntotila ya sudi na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba. Na Septembri 1, 1939, “maboko” ya bantu ya Nazi kukotaka na Pologne. Bilumbu zole na nima, Grande-Bretagne ti France kunwanisaka Allemagne sambu na kusadisa Pologne. Ebuna Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba kuyantikaka. Basoda ya Allemagne kubotulaka Pologne na nima ya mwa ntangu fyoti, mpi ntama mingi ve na nima, bo botulaka Danemark, Norvège, Pays-Bas, Belgique, Luxembourg, ti France. Mukanda The World Book Encyclopedia ketuba nde: “Na nsuka ya mvu 1941, Allemagne ya ba Nazi kuyalaka Eropa ya mvimba.”

21. Inki mutindu mambu kubalukilaka ntotila ya nordi na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, mpi mambu kusukaka nki mutindu?

²¹ Ata Allemagne ti Union soviétique kutulaka maboko na Mukanda Mosi ya Kuta Kinduku, ya Kusadisana, mpi ya Kukabula Bandilu, Hitler yantikaka kukota na teritware ya Union soviétique na Yuni 22, 1941. Dyambu yai kusalaka nde Union soviétique kukuma na ndambu ya Grande-Bretagne. Basoda ya Union soviétique kunwanaka ngolo kibeni ata basoda ya Allemagne kubotulaka dezia bateritware mingi na luyantiku ya bitumba. Na Desembri 6, 1941, basoda ya Allemagne kubelaka mpenza na Moscou. Kilumbu yina kulandaka, Japon, yina kukotilaka Allemagne kulosaka bombi na Pearl Harbor, na Hawaï. Ntangu Hitler kuwaka yo, yandi songaka bantu yina vandaka kusadisa yandi nde: “Ntangu yai beto lenda bela ve bitumba ata fyoti.” Na Desembri 11, kukonda kuyindula yandi lombaka nde bo nwanisa États-Unis. Kansi yandi monaka mpamba ngolo ya Union soviétique ti ya États-Unis. Sambu basoda ya Union soviétique vandaka kunwanisa Allemagne na esti, mpi basoda ya Grande-Bretagne ti ya États-Unis na westi, ntama mingi ve mambu kubalukilaka Hitler. Basoda ya Allemagne yantikaka kuvidisa bateritware mosimosi. Hitler kudifwaka, ebuna na Mayi 7, 1945, basoda ya Allemagne kudipesaka na maboko ya Bambeni na bo.

22. Inki mutindu ntotila ya nordi ‘kubebisaka kisika ya santu mpi kukatulaka makabu ya konso kilumbu’?

²² Wanzyo kutubaka nde: “Bo [maboko ya ba Nazi] tabebisa kisika ya santu, kisika ya ngolo, mpi bo takatula makabu ya konso kilumbu.” Na Yuda ya ntama kisika ya santu kuvandaka na kati ya tempelo na Yeruzalemi. Kansi, ntangu Bayuda kubuyaka Yezu, Yehowa kubuyaka bo ti tempelo na bo. (Matayo 23:37–24:⁠2) Banda na mvu-nkama ya ntete ya T.B., tempelo ya Yehowa mekumaka tempelo mosi ya kimpeve, ti kisika na yo ya kuluta santu yina ke na zulu mpi kibansala ya kimpeve yina ke na ntoto, kisika bampangi ya kupakulama ya Yezu, Nganga-Nzambi ya Nene, kesalaka kisalu. Banda na bamvu 1930 tii bubu yai, “kibuka ya nene” (NW) kesambilaka Yehowa kumosi ti bapakulami yina mebikalaka mpi, yo yina, Biblia ketubaka nde bo kesalaka ‘na tempelo ya Nzambi.’ (Kusonga 7:​9, 15; 11:​1, 2; Baebreo 9:​11, 12, 24) Na bansi yina yandi vandaka kuyala, ntotila ya nordi kubebisaka kibansala ya ntoto ya tempelo na mpila yandi nyokulaka kukonda kulemba bapakulami yina mebikalaka ti bampangi na bo. Munyokudi yango kulutanaka ngolo na mpila nde yandi katulaka “makabu ya konso kilumbu,” disongidila makabu ya lukumu yina bo kepesaka na zina ya Yehowa na meso ya bantu yonso. (Baebreo 13:​15, NW) Kansi, ata bo monaka mpasi ya ngolo, Bakristu ya kupakulama ya kwikama kumosi ti “mameme ya nkaka” kulandaka na kusamuna ntangu Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba vandaka kusalama.​—⁠Yoane 10:⁠16.

‘BO METULA KIMA YA MVINDU’

23. Na mvu-nkama ya ntete, “kima ya mvindu” kuvandaka inki?

²³ Ntangu nsuka ya mvita ya zole ya inza ya mvimba kufinamaka, dyambu yankaka kusalamaka, kaka mutindu wanzyo ya Nzambi kutubaka yo. “Mpi bo tatula kima ya mvindu yina kenataka mpasi.” (Daniele 11:31b, NW) Yezu mpi kutubilaka “kima ya mvindu.” (NW) Na mvu-nkama ya ntete, kima ya mvindu kuvandaka basoda ya Roma yina kuzyungaka Yeruzalemi na mvu 66 ya T.B. sambu na kusukisa mavwanga yina Bayuda kubasisaka.c​—⁠Matayo 24:15; Daniele 9:⁠27.

24, 25. (a) “Kima ya mvindu” na bilumbu na beto kele inki? (b) Inki ntangu mpi nki mutindu bo ‘tulaka kima yango ya mvindu’?

²⁴ Inki “kima ya mvindu” bo ‘metulaka’ na bilumbu na beto? Yo kemonana nde yo kele kima mosi ya “mvindu” mpi ya luvunu ya kemonisa Kimfumu ya Nzambi. Yo vandaka Société des Nations, mbisi ya makasi ya mbwaki yina kwendaka na dibulu ya nda, disongidila nde yo vandaka dyaka ve organizasio yina fwete tula ngemba na inza, ntangu Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba kuyantikaka. (Kusonga 17:⁠8) Kansi, ‘mbisi ya makasi’ zolaka ‘kubasika na dibulu ya nda.’ Yo salaka mutindu yina na Oktobri 24, 1945, ntangu bansi 50 yina kuvukanaka yika mpi Union soviétique ya ntama kusalaka Nations unies. Yo yina, bo tulaka Nations unies, “kima ya mvindu” yina wanzyo kutubilaka na ntwala.

²⁵ Allemagne kuvandaka mbeni ya nene ya ntotila ya sudi na bamvita yonso zole ya inza ya mvimba mpi yo bakaka kisika ya ntotila ya nordi. Nani tavanda ntotila ya nordi yina talanda?

[Banoti na nsi ya lutiti]

INKI MAMBU NGE MESIMBA?

• Na nsuka ya mvu-nkama ya 19, inki bangolo kubakaka bisika ya ntotila ya nordi ti ya ntotila ya sudi?

• Na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, inki mutindu nsuka ya mvita ‘kuvandaka ve mutindu yo vandaka ntete’ sambu na ntotila ya nordi?

• Na nima ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, inki mutindu Hitler kukumisaka Allemagne insi mosi ya ngolo na inza?

• Inki mutindu kimbeni yina kuvandaka na kati ya ntotila ya nordi ti ntotila ya sudi kusukaka na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba?

[Tablo/Bifwanisu ya lutiti 268]

BANTOTILA YA BO KETUBILA NA DANIELE 11:27-31

[Kifwanisu]

Prezida Woodrow Wilson ti Ntotila Georges V

[Kifwanisu]

Bo nyokulaka Bakristu mingi na bakan ya konsantrasio

[Kifwanisu]

Bantwadisi ya Kikristu kupesaka Hitler maboko

[Kifwanisu]

Bo fwaka Mfumu Ferdinand na kati ya vwatire yai

[Kifwanisu]

Basoda ya Allemagne, Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba

[Kifwanisu ya kele na lutiti 257]

Na Yalta, na mvu 1945, Mfumu ya Baministre ya Grande-Bretagne Winston Churchill, prezida ya États-Unis Franklin D. Roosevelt, ti Joseph Staline, Mfumu ya Ntete ya Union Soviétique kusalaka bapula mpi bo wakanaka sambu na kubotula Allemagne, na kusala luyalu ya mpa na Pologne, mpi kusala lukutakanu sambu na kutula Nations unies

[Bifwanisu ya kele na lutiti 258]

1. Mfumu Ferdinand 2. Maswa ya bitumba ya Allemagne 3. Maswa ya bitumba ya Grande-Bretagne 4. Lusitania 5. Mukanda yina États-Unis kusonikaka sambu na kukota na bitumba

[Bifwanisu ya kele na lutiti 263]

Adolf Hitler kutulaka ntima nde yandi tanunga bitumba ntangu Japon, nduku ya Allemagne na ntangu ya bitumba, kulosaka bombi na Pearl Harbor