Kapu ya Sambanu
Ntendula ya Diswekamu ya Nti ya Nene
1. Inki kukuminaka Ntotila Nabukodonozore, mpi nki bangyufula yo kebasisa?
YEHOWA kupesaka Ntotila Nabukodonozore nswa ya kukuma mfumu ya inza ya mvimba. Sambu yandi vandaka ntotila ya Babilone, yandi vandaka na kimvwama mingi, madya mingi, nzo ya nene, na bunkufi, bima yonso ya kinsuni ya yandi vandaka na yo mfunu. Kansi, bo kulumusaka yandi na mbala mosi. Nabukodonozore kubelaka kilau, mpi yandi vandaka kusala mambu bonso mbisi! Yandi bikisaka mesa ya ntotila mpi nzo ya kimfumu sambu na kwenda kuzinga na mfinda mpi kudya matiti bonso ngombe. Inki kunataka yandi na dyambu yai ya mpasi? Mpi sambu na nki beto fwete tudila yo dikebi?—Fwanisa ti Yobi 12:17-19; Longi 6:1, 2.
NTOTILA MEPESA LUKUMU NA MUNTU YA KULUTA KUZANGUKA
2, 3. Inki ntotila ya Babilone zolaka nde bantu ya yandi vandaka kuyala kuzaba, mpi nki mutindu yandi vandaka kubaka Nzambi ya Kuluta Kuzanguka?
2 Ntama mingi ve na nima ya kubeluka na maladi na yandi ya kilau, Nabukodonozore kutindaka rapore ya mambu yina kukuminaka yandi na teritware na yandi ya mvimba. Yehowa kupesaka profete Daniele mpeve na yandi sambu na kubumba disolo ya sikisiki ya mambu yai. Yo keyantika ti bangogo yai: “Ntotila Nabukodonozore tindaka ndinga na bantu yonso ya nsi-ntoto, ata bo vandaka nki dikanda to nki ndinga, nde: ‘Mbote na beno yonso. Mono ke tubila beno mambu ya kuyituka mpenza yina ya [Nzambi ya Kuluta Kuzanguka, NW] me songa mono. Mambu ya Nzambi ke songa beto yo kele ya kuyituka mingi! Yandi ke sala bidimbu ya nene mpenza! Nzambi kele mfumu tii kuna, kimfumu na yandi mpi ta mana ve.’ ”—Daniele 4:1-3.
3 Nabukodonozore vandaka kuyala bantu ‘ya nsi-ntoto yonso,’ disongidila kimfumu na yandi kumaka tii na bansi yonso ya ntangu yina. Na yina metala Nzambi ya Daniele, ntotila kutubaka nde: “Kimfumu na yandi kele kimfumu mosi ya kemanaka ve.” (NW) Bangogo yai kukumisaka mpenza Yehowa na Kintinu ya Babilone ya mvimba! Dyaka, yai mbala ya zole ya Nzambi kumonisaka Nabukodonozore nde kaka Kimfumu na Yandi kele ya kimakulu, yo tayalaka “tii kuna.”—Daniele 2:44.
4. Na yina metala Nabukodonozore, inki mutindu ‘bidimbu mpi mambu ya kuyituka’ ya Yehowa kuyantikaka?
4 Inki ‘bidimbu mpi mambu ya kuyituka’ “Nzambi ya Kuluta Kuzanguka” (NW) kusalaka? Yo yantikaka ti mambu yina ntotila yandi mosi kukutanaka na yo ya yandi ketubila na bangogo yai: “Mono Nabukodonozore, mono vandaka kuzinga ka mono mbote na nzo na mono, mpasi ve. Kansi mono lalaka ndosi mosi ya boma; ngindu ya mono vandaka na yo ti mambu ya mono monaka yo pesaka mono mpasi ti boma.” (Daniele 4:1, 2) Inki ntotila ya Babilone kusalaka sambu na ndosi yai ya mpasi?
5. Inki mutindu Nabukodonozore vandaka kutadila Daniele, mpi sambu na inki?
5 Nabukodonozore kubingaka bantu ya mayele ya Babilone mpi yandi telaka bo ndosi yango. Kansi bo bakisaka yo ve! Bo kukaka ve ata fyoti na kutendula yo. Disolo yango keyika nde: “Ntangu yai Daniele mpi kwisaka kukota. (Zina na yandi ya nkaka Belteshasare, zina ya nzambi na mono.) Mayele ya banzambi ke vandaka na yandi, yo yina mono telaka yandi ndosi ya mono lalaka.” (Daniele 4:3-5) Zina ya bo vandaka kubingila Daniele na nzo ya ntotila kuvandaka Belteshasare, mpi nzambi ya luvunu yina ntotila kubingaka nde “nzambi na mono” lenda vanda Bel to Nebo to Marduku. Sambu yandi vandaka kusambila banzambi mingi, Nabukodonozore vandaka kumona Daniele bonso muntu yina vandaka ti “mayele ya banzambi.” Mpi sambu Daniele kuvandaka mfumu ya bantu yonso ya mayele ya Babilone, ntotila vandaka kubinga yandi nde “mfumu ya banganga-ngombo.” (NW) (Daniele 2:48; 4:6; fwanisa ti Daniele 1:20.) Ata mpidina, Daniele, muntu ya kwikama kuyambulaka ve ata fyoti na kusambila Yehowa sambu na kusala mazi.—Levi 19:26; Kulonga 18:10-12.
NTI MOSI YA NDA
6, 7. Inki mutindu nge lenda tendula mambu yina Nabukodonozore kumonaka na ndosi?
6 Ndosi ya boma ya ntotila ya Babilone kulalaka vandaka kutuba inki? Nabukodonozore kutubaka nde: “Ntangu yai mono telaka Daniele ndosi na mono, nde: Mono vandaka kulala, mono monaka nti mosi ya nda-nda na kati ya ntoto. Nti yango vandaka kuyela kaka tii kuna yo kwendaka kusimba zulu na mpila nde bantu yonso na nsi-ntoto kumona yo. Matiti na yo vandaka kitoko, yo vandaka na bambuma mingi na mpila nde bantu yonso ya nsi-ntoto lenda diaka yo. Bambisi vandaka kwenda kupema na nsi ya madidi na yo, bandeke vandaka kwenda kutunga babuyamba na bo na balutangu na yo; konso kima ya moyo vandaka kudia bambuma ya nti yina.” (Daniele 4:7-9) Bantu ketubaka nde Nabukodonozore vandaka kuzola banti ya nene ya sedre ya Liban. Yandi vandaka kwenda kutala yo, mpi kulomba nde bo nata yankaka na Babilone. Kansi yandi memonaka ntete ve nti mosi bonso yina yandi monaka na ndosi na yandi. Yo bakaka kisika ya nene ‘na kati-kati ya ntoto,’ yo vandaka kumonana na ntoto ya mvimba, mpi yo vandaka kubuta bambuma mingi sambu na konso kima ya moyo.
7 Ndosi yango vandaka kutuba mambu mingi, sambu Nabukodonozore kuyikaka nde: “Ntangu mono vandaka kuyindula mambu yina ya mono monaka, mono monaka [nkengi mosi, to nkutu santu mosi, NW] me katuka na zulu ke kwisa kukulumuka. Yandi tubaka na ndinga ya ngolo nde: ‘Beno bwisa nti yai; beno zenga-zenga balutangu na yo, ebuna katula matiti, beno panza bambuma. Beno kula-kula bambisi yina kele na balutangu na yo. Kansi kitini ya nti yina me bikala na ntoto ti misisa na yo beno bikisa yo mpidina; beno ziunga yo shene ya kibende ti ya [kwivre]. Beno bikisa yo pana na matiti. Kitini ya nti yina ti misisa na yo kele bonso muntu. Malulu kubwila muntu yina, yandi zinga bonso bambisi na matiti.’ ”—Daniele 4:10-12.
8. Nani vandaka “nkengi”?
8 Bantu ya Babilone kuvandaka ti bangindu na bo mosi sambu na bigangwa ya kimpeve ya mbote mpi ya mbi. Kansi, nani “nkengi,” to santinele, yina kukatukaka na zulu? Muntu ya bo kebinga “santu” kuvandaka wanzyo ya kwikama yina vandaka kumonisa Nzambi. (Fwanisa Nkunga 103:20, 21.) Yindula bangyufula yina kuyangisaka Nabukodonozore! Sambu na nki bo zengaka nti yango? Inki mambote kitini ya nti ya bo kangaka ti kibende mpi kwivre sambu yo yela dyaka ve zolaka kunata? Lukanu ya kitini yina ya nti kuvandaka inki?
9. Inki nkengi kutubaka, mpi nki bangyufula yo kebasisa?
9 Yo fwete vandaka nde Nabukodonozore vandaka kubakisa dyaka ve ata kima mosi ntangu yandi waka bangogo yina nkengi yango kutubaka na nima: “Yandi ta vanda diaka ve na ntima ya kimuntu, kansi na ntima bonso ya mbisi [bantangu, NW] nsambwadi (7). Yai kele mambu ya beto bawanzio me tuba, mpidina bantu yonso fweti zaba nde [Muntu ya Kuluta Kuzanguka] ke yalaka bamfumu yonso ya nsi-ntoto. Yandi lenda tula mfumu konso muntu ya yandi zola, ata muntu yango kele mfunu mingi ve na meso ya bantu.” (Daniele 4:13, 14) Kitini ya nti kevandaka ve ti ntima ya muntu yina kebulaka na kati na yo. Ebuna, inki mutindu bo lenda pesa ntima ya mbisi na kitini ya nti? “Bantangu nsambwadi” kele inki? Mpi nki mutindu mambu yai yonso kewakana ti kiyeka ya “bamfumu yonso ya nsi-ntoto”? Nabukodonozore zolaka kubakisa yo mpenza.
BANSANGU YA MBI SAMBU NA NTOTILA
10. (a) Banti lenda vanda kifwani ya nki na Masonuku? (b) Nti ya nene kele kifwani ya inki?
10 Ntangu yandi waka ndosi yina, Daniele kuyitukaka ntete, mpi na nima yandi waka boma. Sambu Nabukodonozore kulombaka yandi na kutendula yo, profete kutubaka nde: “Mfumu, a kana ndosi ti disongidila na yo vandaka sambu na bambeni na nge! Nge monaka nti mosi ya nda ti ya ngolo . . . , mfumu, nti yina kele nge. Nge kele nda ti ngolo. Nge me yela mingi ti kuna nge me simba zulu, ngolo na nge mpi me panzana na nsi-ntoto ya mvimba.” (Daniele 4:15-19) Na Masonuku, banti lenda vanda kifwani ya bantu, bamfumu, mpi bimfumu. (Nkunga 1:3; Yeremia 17:7, 8; Ezekiele, kapu 31) Bonso nti ya nda ya ndosi na yandi, Nabukodonozore kukumaka “nda ti ngolo” sambu yandi vandaka mfumu ya ngolo ya inza ya mvimba. Kansi nti ya nene vandaka kumonisa ‘ngolo yina kupanzanaka na ntoto ya mvimba,’ mpi yina vandaka kuyala na zulu ya kimfumu yonso ya bantu. Yo yina, yo kele kifwani ya kimfumu ya Yehowa ya inza ya mvimba, mingimingi na kuwakana na yo ti ntoto.—Daniele 4:17.
11. Inki mutindu ndosi ya ntotila kumonisaka nde Nzambi zolaka kukitisa yandi?
11 Nzambi zolaka kukitisa Nabukodonozore. Sambu na kutubila dyambu yai, Daniele kuyikaka nde: “Mfumu, ntangu nge vandaka kutala, nge monaka [nkengi mosi, to nkutu santu] me katuka na zulu ke kwisa kukulumuka; yandi tubaka nde: ‘Beno bwisa nti yai, beno fwa-fwa yo; kansi kitini na yo yina kele na ntoto ti misisa na yo, beno bika yo mpidina. beno ziungisa yo shene ya kibende ti ya [kwivre], ebuna beno bikisa yo pana na matiti. Kitini yango kele bonso muntu. Malulu kubwila yandi, yandi zinga ti bambisi [bantangu] nsambwadi.’ Mfumu, wa ntangu yai disongidila ya ndosi na nge. Yai kele mambu ya [Muntu ya Kuluta Kuzanguka] me songa nge nde ya ta bwila nge.” (Daniele 4:20, 21) Ya kyeleka, yo lombaka kikesa sambu na kuzabisa ntotila yina ya ngolo nsangu yango!
12. Inki mambu zolaka kukumina Nabukodonozore?
12 Inki zolaka kubwila Nabukodonozore? Yindula mutindu yandi waka ntangu Daniele kuyikaka nde: “Bo ta kula nge na kati ya bantu, ebuna nge ta zingaka kisika mosi ti bambisi ya mfinda. Nge ta diaka matiti bonso ngombe, nge ta lalaka na nganda, malulu ta bwilaka nge [bantangu] nsambwadi. Mpidina nge ta ndima nde [Muntu ya Kuluta Kuzanguka] ke yalaka bamfumu yonso ya nsi-ntoto, yandi muntu lenda tula mfumu konso muntu ya yandi zola.” (Daniele 4:22) Yo kemonana nkutu nde ata bamfumu yina vandaka kusala na nzo ya Nabukodonozore zolaka ‘kukula yandi na kati ya bantu.’ Kansi, keti bangungudi ya ntima ya mawa zolaka kutanina yandi? Ve, sambu Nzambi kutubaka nde Nabukodonozore tazinga ti “bambisi ya mfinda,” mpi kudya matiti.
13. Ndosi ya nti kumonisaka nde nki mambu zolaka kukumina Nabukodonozore bonso mfumu ya inza?
13 Kaka mutindu bo zengaka nti yina, bo zolaka mpi kukatula Nabukodonozore na kimfumu, kansi kaka sambu na mwa ntangu. Daniele kutendulaka nde: “Bawanzio tubaka nde kitini ya nti yina me bikala na ntoto yo fweti bikala kaka mpidina. Yo ke songa nde nge ta kuma diaka mfumu ntangu nge ta ndima nde Nzambi muntu kele mfumu mpenza.” (Daniele 4:23) Na ndosi ya Nabukodonozore, bo pesaka nswa nde kitini, to kisina, ya nti yina ya bo bwisaka kubikala, ata bo zyungisaka shene na lweka na yo sambu yo yela dyaka ve. Mutindu mosi, “kitini ya nti” ya ntotila ya Babilone zolaka kubikala, ata bo kangisaka yo sambu yo yela ve na nsungi ya “bantangu nsambwadi.” Kiyeka na yandi ya mfumu ya inza zolaka kuvanda bonso kisina ya nti yina bo kangisaka kibende. Nzambi zolaka kutanina yo tii kuna bantangu nsambwadi zolaka kuluta. Yehowa zolaka kusungimina na mpila nde ata muntu yankaka ve kuyinga Nabukodonozore na kimfumu ya Babilone, ata yo vanda nde mwana na yandi Evile-Merodaki kulandaka na kutwadisa mambu bonso mfumu.
14. Inki Daniele kulongisilaka Nabukodonozore na kusala?
14 Kana beto tadila mambu yina yandi tubaka na ntwala sambu na Nabukodonozore, Daniele kulongisilaka yandi na kikesa yonso nde: “Yo yina mfumu, nge landa bandongisila na mono. Kusala diaka masumu ve, sala kaka mambu ya mbote. Wila bansukami mawa. Mpidina nge ta mona diaka mbote na luzingu na nge.” (Daniele 4:24) Kana Nabukodonozore kuyambulaka luzingu na yandi ya masumu ya kunyokula bantu mpi ya lulendo, ziku mambu zolaka kusoba. Na kutuba ya mbote, bamvu-nkama zole na ntwala, Yehowa kubakaka lukanu ya kufwa bantu ya Ninive, ntu-mbanza ya Asiria, kansi yandi salaka yo ve sambu ntotila na yo ti bantu na yandi kubalulaka ntima. (Yonasi 3:4, 10; Luka 11:32) Inki beto lenda tuba sambu na Nabukodonozore muntu ya lulendo? Keti yandi zolaka kusoba banzila na yandi?
KULUNGANA YA NTETE YA NDOSI
15. (a) Inki kikalulu Nabukodonozore kulandaka na kumonisa? (b) Mambu yina bo sonikaka kemonisa nki bisalu ya Nabukodonozore?
15 Nabukodonozore kuvandaka kaka lulendo. Kilumbu mosi ya yandi vandaka kutambula na ludi ya nzo na yandi bangonda 12 na nima ya ndosi na yandi ya nti, yandi kudisikisaka nde: “A bwala Babilone kele nene! Mono muntu tungaka yo na ngolo na mono mosi, sambu yo vanda bwala ya kimfumu na mono, yo songa ngolo ti lukumu ti kimfumu na mono.” (Daniele 4:25-27) Nimrodi muntu kutungaka Babilone (Babele), kansi Nabukodonozore muntu kutomisaka yo. (Kuyantika 10:8-10) Na kati ya mambu ya yandi tubaka yina kele na bisono ya cunéiforme, yandi kudisikisaka nde: “Mono Nabukodonozore, Ntotila ya Babilone, mwana ya Nabopolasare, mono muntu kutungaka Esagila mpi Ezida. . . . Mono kumisaka ngolo bibaka ya Esagila ti ya Babilone mpi mono salaka nde kimfumu na mono kuyala kimakulu.” (Archaeology and the Bible, ya George A. Barton, 1949, balutiti 478-9) Dyambu yankaka ya yandi sonikaka vandaka kutubila batempelo 20 ya yandi tomisaka to kutungaka dyaka. Mukanda The World Book Encyclopedia ketuba nde: “Na luyalu ya Nabukodonozore, Babilone kukumaka mbanza mosi ya lukumu mingi na inza ya ntama. Na mambu ya yandi mosi kusonikaka, yandi tubilaka ve mingi bisalu yina basoda na yandi vandaka kusala, kansi yandi sonikaka masolo ya banzo ya yandi tungaka mpi kudipesa na yandi na banzambi ya Babilone. Ziku Nabukodonozore muntu kutungaka Bamasamba ya Nene ya Babilone, yina kele na kati ya Bima Nsambwadi ya Nene ya Inza ya Ntama.”
16. Inki mutindu yo bikalaka fyoti sambu Nabukodonozore kubaka nsoni?
16 Kansi, ata yandi vandaka kudisikisa mpi lulendo, yo bikalaka fyoti sambu Nabukodonozore kubaka nsoni. Disolo ya kupemama ketuba nde: “Ntangu mono me manisa ntete ve na kutuba, mono waka ndinga na zulu ke tuba nde: ‘Mfumu Nabukodonozore, wa mambu yai ya mono ke tuba. Ntangu yai kimfumu na nge ke mana, bo ke katula nge yo. Bo ta kula nge na kati ya bantu, nge ta zingaka kisika mosi ti bambisi ya mfinda. Nge ta diaka matiti bonso ngombe [bantangu] nsambwadi tii kuna nge ta ndima nde [Muntu ya Kuluta Kuzanguka] ke yalaka bamfumu yonso ya nsi-ntoto, yandi lenda tula mfumu konso muntu yina ya yandi zola.’ ”—Daniele 4:28, 29.
17. Inki kukuminaka Nabukodonozore muntu ya lulendo, mpi ntangu fyoti na nima luzingu na yandi kukumaka nki mutindu?
17 Na mbala mosi Nabukodonozore kukumaka kilau. Bo kulaka yandi sambu yandi zinga dyaka ve kisika mosi ti bantu, mpi yandi kumaka kudya matiti “bonso ngombe.” Ata yandi vandaka kuzinga na nganda kisika mosi ti bambisi ya mfinda, yo ketendula ve nde yandi vandaka kuzinga mbote na kyese bonso na paladisu, mpi kubaka mupepe ya madidi konso kilumbu. Na insi ya Irak ya ntangu yai, kisika mayumbu ya Babilone kele, ntangu kevandaka ngolo tii na badegre 50 Celsius na bangonda ya kisiwu mpi madidi kevandaka mingi kibeni na nsungi ya mvula. Sambu Nabukodonozore vandaka kusanuna ve mpi kutomisa nsuki na yandi, yo kumaka ngolo bonso mansala ya ngo-zulu, mpi manzungulu na yandi ya maboko ti ya makulu kukumaka bonso manzungulu ya bandeke. (Daniele 4:30) Yo vandaka nsoni kibeni sambu na mfumu yai ya lulendo!
18. Na nsungi ya bantangu nsambwadi, inki mambu kusalamaka na yina metala kiti ya kimfumu ya Babilone?
18 Na ndosi ya Nabukodonozore, bo zengaka nti ya nene mpi bo kangisaka kisina na yo sambu yo yela dyaka ve na bantangu nsambwadi. Mutindu mosi, Nabukodonozore ‘kukatukaka na kiti ya kimfumu’ ntangu Yehowa kukumisaka yandi kilau. (Daniele 5:20) Ya kyeleka, ntima ya ntotila kuvandaka dyaka ve ntima ya muntu kansi yo kumaka bonso ntima ya ngombe. Kansi, Nzambi kutaninaka kiti ya kimfumu ya Nabukodonozore tii kuna bantangu nsambwadi kusukaka. Ntangu Evile-Merodaki vandaka kusala bonso mfumu ya luyalu sambu na mwa ntangu fyoti, Daniele vandaka kusala bonso “guvernere ya provense ya Babilone, mpi mbuta ya bakonseye yonso.” Banduku na yandi tatu ya Baebreo kulandaka na kusala bisalu ya leta na provense yina. (Daniele 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Bampika yina iya vandaka kukinga nde Nabukodonozore kubaka dyaka kiyeka bonso ntotila ya mbote yina kubakisaka nde “[Muntu ya Kuluta Kuzanguka] ke yalaka bamfumu yonso ya nsi-ntoto, yandi lenda tula mfumu konso muntu yina ya yandi zola.”
KUBELUKA YA NABUKODONOZORE
19. Ntangu Yehowa kubelulaka Nabukodonozore, inki ntotila yina ya Babilone kubakisaka?
19 Yehowa kubelulaka Nabukodonozore na nsuka ya bantangu nsambwadi. Na nima ya kundima Nzambi ya Kuluta Kuzanguka, ntotila kutubaka nde: “Ntangu bamvula yina nsambwadi me mana, mono Nabukodonozore talaka na zulu, mono kudizabaka nde mono me kuma diaka muntu. Mono tubaka nde: ‘Nge [Muntu ya Kuluta Kuzanguka], nge Nzambi yina ke zingaka tii kuna, mono ke pesa nge mersi, mono ke kumisa nge. Nge muntu ta yalaka ntangu yonso, kimfumu na nge ta mana ve tii kuna. Bantu yonso ya nsi-ntoto nge ke monaka bo mpamba; nge ke salaka mutindu nge zola na bantu ya zulu ti na bantu awa na nsi-ntoto. Ke na muntu ve lenda buya luzolo na nge to kuyula nki nge ke sala.’ ” (Daniele 4:31, 32) Ya kyeleka, Nabukodonozore kubakisaka nde Muntu ya Kuluta Kuzanguka kele mpenza Mfumu na kimfumu ya bantu.
20, 21. (a) Inki kuwakana kele na kati ya kukatula shene yina bo kangisaka na kitini ya nti ya ndosi ti mambu yina kukuminaka Nabukodonozore? (b) Inki Nabukodonozore kundimaka, mpi keti yo kumisaka yandi nsambidi ya Yehowa?
20 Ntangu Nabukodonozore kuvutukaka na kiti na yandi ya kimfumu, yo vandaka bonso nde bo katulaka shene ya kibende na kitini ya nti ya ndosi. Sambu na yina metala kubeluka na yandi, yandi tubaka nde: “Na ntangu yo yina mpi, lukumu ya kimfumu na mono vutukaka, mono zwaka diaka luzitu ti lukumu. Bakonseye na mono ti bambuta ya nkaka ya luyalu kwisaka kuyamba mono, bo vutulaka mono na kiti ya kimfumu, ebuna lukumu na mono lutaka yina ya ntete.” (Daniele 4:33) Kana bantu yina vandaka kusala na nzo ya ntotila kuvwezaka yandi ntangu yandi kumaka kilau, ntangu yai bo kumaka “kusosa” (NW) yandi sambu na kusadila yandi na luzitu yonso.
21 Nzambi ya Kuluta Kuzanguka kusalaka “mambu ya kuyituka” mpenza! Mambu yai ya ntotila ya Babilone yina kubelukaka kutubaka lenda yitukisa beto ve: “Ntangu yai, mono Nabukodonozore, mono ke samba Mfumu ya zulu, mono ke kumisa yandi. Mambu yonso ya yandi ke salaka kele ya kieleka ti ya mbote. Yandi ke kulumusaka bantu yina ke tulaka lulendo.” (Daniele 4:2, 37) Kansi, ata Nabukodonozore kundimaka Nzambi mutindu yina, yo kumisaka ve muntu yai ya Makanda nsambidi ya Yehowa.
KATULA BIBLIA, KETI BANZIKISA YANKAKA KELE?
22. Bantu mingi kebingaka maladi ya Nabukodonozore na nki zina, kansi nki beto fwete bakisa sambu na kisina ya maladi na yandi?
22 Bantu mingi kebingaka maladi ya kilau yina Nabukodonozore kubelaka nde lycanthropie. Diksionere mosi ya minganga ketuba nde: “Ngogo LYCANTHROPIE . . . mekatuka na ngogo [lukos], lupus, disongidila kibulu; mpi [anthrôpos], homo, disongidila muntu. Bo kepesaka zina yango na maladi ya bantu yina kekwikilaka nde bo kesobaka na mbisi, mpi bantu yina kefululaka ndinga to kudila, nitu to bikalulu ya mbisi yango. Mbala mingi bantu yai keyindulaka nde bo kebalukaka kibulu, mbwa to nyau; bantangu yankaka mpi na ngombe, mutindu yo salamaka na Nabukodonozore.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médecins et de chirurgiens, Paris, 1818, Volime 29, lutiti 246) Bidimbu ya lycanthropie mefwanana ti bidimbu yina Nabukodonozore kuvandaka na yo. Kansi, sambu maladi na yandi ya mabanza kukatukaka na Nzambi, beto lenda binga yo ve na sikisiki yonso na zina ya maladi mosi ya mezabanaka.
23. Inki banzikisa ya bantu ya inza kemonisa nde Nabukodonozore kubelaka maladi ya kilau?
23 Muntu ya mayele John E. Goldingay ketanga mambu mingi ya kefwanana ti maladi ya kilau mpi kubeluka ya Nabukodonozore. Mu mbandu, yandi ketuba nde: “Yo fwete vanda nde bisono ya cunéiforme ketuba nde Nabukodonozore kubelaka maladi mosi ya mabanza, mpi ziku sambu yandi yambulaka kutwadisa mbote mpi sambu yandi katukaka na Babilone.” Goldingay ketanga mukanda mosi ya bo kebingaka nde “Yobi ya Babilone” mpi yandi ketuba nde yo “kele bandola ya Nzambi, maladi, nsoni, kusosa ntendula ya ndosi ya boma, kubwa bonso nti, kulosa yandi na nganda, kudya matiti, kuvidisa ngangu, kufwanana na ngombe, kunokila malulu, kukuma manzungulu nda, nsuki nda, mpi kukangisa shene, mpi na nima kubeluka yina kupusaka yandi na kukumisa nzambi yango.”
BANTANGU NSAMBWADI YINA KETADILA BETO
24. (a) Nti ya nene ya ndosi kele kifwani ya inki? (b) Inki kimfumu vandaka kuyala dyaka ve na nsungi ya bantangu nsambwadi, mpi nki mutindu yo salamaka?
24 Mutindu bo monisaka yandi na nti ya nene, Nabukodonozore kuvandaka kifwani ya kimfumu ya inza. Kansi kuvila ve nde, nti yango ketendula kiyeka mpi kimfumu mosi ya kuluta nene mpenza ya meluta kimfumu ya ntotila ya Babilone. Yo kele kifwani ya kimfumu ya inza ya mvimba ya Yehowa, “Mfumu ya zulu,” mingimingi na yina metala ntoto. Na ntwala nde basoda ya Babilone kufwa Yeruzalemi, kimfumu yina kuvandaka na mbanza yina, kisika Davidi ti bantu ya dikanda na yandi vandaka kuyala na ‘kiti ya kimfumu ya Yehowa’ vandaka kifwani ya kimfumu ya Nzambi na ntoto. (1 Bansangu 29:23) Nzambi yandi mosi kuzengisaka mpi kukangisaka kimfumu yango na mvu 607 ya N.T.B. ntangu yandi sadilaka Nabukodonozore sambu na kufwa Yeruzalemi. Dikanda ya Davidi vandaka kuyala dyaka ve na kimfumu ya Nzambi awa na ntoto na nsungi ya bantangu nsambwadi. Bantangu nsambwadi yai vandaka nda nki kiteso? Inki ntangu yo yantikaka, mpi nki kumonisaka nde yo mesuka?
25, 26. (a) “Bantangu nsambwadi” kuvandaka nda nki kiteso sambu na Nabukodonozore, mpi sambu na nki nge mevutula mpidina? (b) Na kulungana na yo ya nene, inki ntangu mpi nki mutindu “bantangu nsambwadi” kuyantikaka?
25 Ntangu Nabukodonozore kubelaka kilau, ‘nsuki na yandi kumaka nda-nda bonso mansala ya ndeke, manzungulu na yandi kumaka mpi nda-nda bonso manzungulu ya ndeke.’ (Daniele 4:30) Yo bakaka ntangu mingi kuluta bilumbu nsambwadi to bamposo nsambwadi. Ba Biblia mingi ketubilaka “bantangu nsambwadi,” mpi beto lenda binga yo nde “bantangu ya (sikisiki ya) bo metulaka” to “bansungi ya ntangu.” (Daniele 4:13, 20, 22, 29) Biblia Septante ya bo sonikaka na Kigreki ya ntama kebinga yo “bamvula nsambwadi.” Josephe, muntu ya istware mpi Muyuda ya mvu-nkama ya ntete vandaka kubaka “bantangu nsambwadi” bonso “bamvula nsambwadi.” (Antiquities of the Jews, Buku 10, Kapu 10, paragrafe 6) Ebuna bantu ya mayele ya Ebreo kebakaka “bantangu” yai bonso “bamvula.” James Moffatt mpi Biblia An American Translation, Today’s English Version kubalulaka yo nde “bamvula nsambwadi.”
26 Yo ke pwelele nde “bantangu nsambwadi” ya Nabukodonozore vandaka bamvula nsambwadi. Na kutuba ya mbikudulu, mvula mosi kele ti bilumbu 360, to bangonda 12 mpi konso ngonda kele na bilumbu 30. (Fwanisa ti Kusonga 12:6, 14.) Yo ketendula nde, “bantangu nsambwadi,” to bamvula nsambwadi ya ntotila, kuvandaka bilumbu 360 fokula na 7, to bilumbu 2520. Kansi, inki beto lenda tuba sambu na kulungana ya nene ya ndosi na yandi? “Bantangu nsambwadi” ya mbikudulu kuzingaka mingi kuluta bilumbu 2520. Yezu kumonisaka dyambu yai ntangu yandi tubaka nde: “Ebuna bantu yina kele Bayuda ve ta kwisaka kuniata-niata Yerusalemi tii kuna ya ntangu [ya bo metulaka sambu na makanda kulungana, NW].” (Luka 21:24) “Kuniata” yango kuyantikaka na mvu 607 ya N.T.B. ntangu Yeruzalemi kufwaka mpi kimfumu ya kifwani ya Nzambi yambulaka kuyala na Yuda. Inki ntangu kunyata yango zolaka kusuka? Na ‘ntangu Nzambi ta yidika diaka mambu yonso,’ ntangu kimfumu na yandi tamonana dyaka na zulu ya ntoto na nzila ya Kimfumu ya Nzambi, Yeruzalemi ya kifwani. —Bisalu 3:21.
27. Sambu na nki nge lenda tuba nde “bantangu nsambwadi” yina kuyantikaka na mvu 607 ya N.T.B. kusukaka ve na nima ya bilumbu 2520 ya kyeleka?
27 Kana beto fwete tanga bilumbu ya kyeleka 2520 banda na kubwa ya Yeruzalemi na mvu 607 ya N.T.B., yo tanata beto na mvu 600 ya N.T.B., mvula yai ya kele ve na ntendula na kutadila Masonuku. Ata na mvu 537 ya N.T.B., ntangu Bayuda yina vandaka na kimpika kuvutukaka na Yuda, kimfumu ya Yehowa vandaka kumonana ve na ntoto. Yo vandaka mutindu yina sambu Zorobabele, muntu ya kikanda ya Davidi yina vandaka na kiti ya kimfumu, kukumaka ve ntotila kansi yandi vandaka kaka guvernere ya provense ya Persia ya Yuda.
28. (a) Inki munsiku beto fwete sadila na bilumbu 2520 ya “bantangu nsambwadi” ya mbikudulu? (b) “Bantangu nsambwadi” ya mbikudulu vandaka nda nki kiteso, mpi yo yantikaka mpi yo sukaka na nki badati?
28 Sambu “bantangu nsambwadi” kele ya mbikudulu, beto fwete sadila munsiku yai ya Masonuku: ‘Kilumbu mosi na mvula mosi,’ sambu na bilumbu 2520. Bo kesadila munsiku yai na mbikudulu mosi ya ketubila mutindu basoda ya Babilone kuzyungaka Yeruzalemi. (Ezekiele 4:6, 7; fwanisa ti Kutanga 14:34.) Yo yina, “bantangu nsambwadi” ya luyalu ya bantu ya Makanda na ntoto kukonda lutwadisu ya Kimfumu ya Nzambi kele nda bamvula 2520. Yo yantikaka ntangu Yuda mpi Yeruzalemi kubwaka na ngonda ya nsambwadi (Tishri 15) ya mvu 607 ya N.T.B. na manaka ya Bayuda. (2 Bantotila 25:8, 9, 25, 26) Banda na ntangu yina tii na mvu 1 ya N.T.B. bamvula 606 kulutaka. Bamvula 1914 yina mebikala kesuka na mvu 1914 ya T.B. Yo yina, “bantangu nsambwadi,” to bamvula 2520, kusukaka na Tishri 15, to Oktobri 4 ti 5, 1914 ya T.B.
29. Nani kele ‘muntu yina kele mfunu mingi ve na meso ya bantu,’ mpi nki Yehowa kusalaka sambu na kupesa yandi kiti ya kimfumu?
29 Na mvula yina ‘ntangu ya bo tulaka sambu na makanda’ kusukaka, mpi Nzambi kupesaka kiyeka na ‘muntu yina kele mfunu mingi ve na meso ya bantu,’ disongidila Yezu Kristu, yina bambeni na yandi vandaka kuvweza na mpila nde bo fwaka yandi na zulu ya nti ya mpasi. (Daniele 4:14) Sambu na kupesa Ntotila ya Mesia kiti ya kimfumu, Yehowa kukangulaka kibende mpi kwivre ya kifwani yina bo kangisaka na “kitini ya nti” ya kimfumu na yandi mosi. Yo yina, Nzambi ya Kuluta Kuzanguka kupesaka nzila nde “lutangu” mosi ya kimfumu kuyela sambu na kumonisa kimfumu ya Nzambi na ntoto na nzila ya Kimfumu ya zulu yina kele na maboko ya Yezu Kristu, Muntu ya nene ya kikanda ya Davidi. (Yezaya 11:1, 2; Yobi 14:7-9; Ezekiele 21:27) Beto kepesa Yehowa matondo mingi kibeni sambu yandi sukisaka mambu na mutindu ya mbote mpi sambu yandi metendudilaka beto diswekamu ya nti ya nene!
INKI MAMBU NGE MESIMBA?
• Nti ya nene ya ndosi ya Nabukodonozore vandaka kifwani ya inki?
• Inki kubwilaka Nabukodonozore na kulungana ya ntete ya ndosi na yandi ya nti?
• Na nima ya kulungana ya ndosi na yandi, inki Nabukodonozore kundimaka?
• Na kulungana ya nene ya ndosi ya nti ya mbikudulu, inki kele nda ya “bantangu nsambwadi,” mpi nki ntangu yo yantikaka mpi yo sukaka?
[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 83]
[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 91]