Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Agai ti Zakaria
BETO kele na mvu 520 N.T.B. Bamvula kumi na sambanu kulutaka banda Bayuda yina kukatukaka na kimpika na Babilone kutulaka fondasio ya tempelo ya Yehowa na Yeruzalemi. Ata mpidina, tempelo kumanaka ve, mpi bambeni kubuyisaka kisalu ya kutunga. Yehowa kutulaka Agai profete, ebuna bangonda zole na nima, Zakaria kukumaka mpi profete sambu na kuzabisa Ndinga ya Yehowa.
Agai ti Zakaria kuvandaka ti lukanu mosi: Kusyamisa Bayuda na kuvutukila kisalu ya kutunga dyaka tempelo. Bikesa ya baprofete yai kunungaka, mpi bamvula tanu na nima, bo manisaka kutunga tempelo. Bansangu ya Agai ti Zakaria kele na mikanda ya Biblia yina kele ti bazina na bo. Agai kumanisaka kusonika mukanda na yandi na mvu 520 N.T.B. mpi Zakaria na mvu 518 N.T.B. Bonso baprofete yai, beto mpi kele ti kisalu yina Nzambi mepesaka beto, ya beto fwete manisa na ntwala nde nsuka ya ngidika ya bima yai kukwisa. Yo kele kisalu ya kulonga Kimfumu mpi ya kukumisa bantu balongoki. Bika beto tala mutindu mukanda ya Agai ti Zakaria lenda pesa beto kikesa.
BENO YINDULA “MAMBU YAI ME BWILA BENO”
Agai kuzabisaka bansangu iya ya kepesa kikesa na nsungi ya bilumbu 112. Nsangu ya ntete kuvandaka nde: “Keti beno me zaba ve sambu na nki mambu yai me bwila beno? Ntangu yai beno tombuka na bangumba, beno kwenda kusosa mabaya. Beno kwisa kutunga diaka Nzo-Nzambi, mpidina mono ta vanda na kiese, bantu mpi ta pesa mono lukumu. Mono mfumu Nzambi, . . . muntu me tuba.” (Agai 1:7, 8) Bantu kundimaka mambu yina. Nsangu ya zole kuvandaka ti lusilu yai: “[Yehowa] tafulusa nzo yai na lukumu.”—Agai 2:7, NW.
Na kutadila nsangu ya tatu, Bayuda kuyambulaka kutunga dyaka tempelo, mpi yo kumisaka bo ‘ti kisalu na bo’ mvindu na meso ya Yehowa. Kansi, kubanda kilumbu yina bo yantikaka dyaka kisalu ya kutunga, Yehowa “salaka [bo] mambote.” Nsangu ya iya kutubaka nde Yehowa ‘tabwisa-bwisa bimfumu yonso ti kukatula ngolo na yo,’ mpi tatula Guvernere Zorobabele bonso “lupeto na musapi.”—Agai 2:14, 19, 22, 23.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
1:6—Bangogo “beno ke na vinu ya kunwa kansi yo me kuka ve na kukanga beno” ketendula inki? Bangogo yai ketendula nde vinu tavanda mpenza ve. Sambu bo tavanda ve ti lusakumunu ya Yehowa, vinu tavanda mpenza ve, mpi yo tavanda ya kufwana ve sambu na kulausa bantu.
2:6, 7, 21, 22—Nani to nki kesala nde ntoto kunikana, mpi yo tanata inki? Yehowa “ke nikisa bantu yonso ya nsi-ntoto” na nzila ya kisalu ya kulonga nsangu ya Kimfumu yina kesalama na ntoto ya mvimba. Kisalu ya kulonga mpi kenata “bima ya mfunu ya makanda yonso” (NW) na nzo ya Yehowa, ebuna yo kefulusa yo ti lukumu. Na nima, Yehowa tanikisa “zulu, ntoto ti nzadi-mungwa,” mpi tasala nde ngidika ya mvimba ya bima yai kufwa.—Baebreo 12:26, 27.
2:9—Na nki mitindu “Nzo-Nzambi ya mpa ta luta yina ya ntete na lukumu”? Dyambu yai zolaka kusalama na mitindu tatu: bamvula yina tempelo zolaka kuzinga, nani zolaka kulonga kuna, mpi banani zolaka kukwenda kuna sambu na kusambila Yehowa. Ata tempelo ya lukumu ya Salomo kuzingaka bamvula 420, kubanda na mvu 1027 N.T.B. tii na mvu 607 N.T.B., ‘nzo-Nzambi yina ya mpa’ kuzingaka bamvula kuluta 580, kubanda ntangu yo manaka na mvu 515 N.T.B. tii na ntangu yo fwaka na mvu 70 T.B. Dyaka, Mesia, Yezu Kristu, kulongaka na ‘nzo-Nzambi yina ya mpa,’ mpi bantu mingi kukwisaka kusambila Nzambi kuna, kuluta na nzo-Nzambi “ya ntete.”—Bisalu 2:1-11.
Malongi Sambu na Beto:
1:2-4. Kana beto kekutana ti kimbeni na kisalu na beto ya kulonga, yo fwete pusa beto ve na kusosa ntete mambote na beto mosi na kisika ya ‘kusosa ntete Kimfumu.’—Matayo 6:33.
1:5, 7. Yo kele mbote nde beto ‘yindula fioti mambu yina kebwilaka beto’ mpi kutadila mutindu luzingu na beto kele na bupusi na bangwisana na beto ti Nzambi.
1:6, 9-11; 2:14-17. Bayuda ya bilumbu ya Agai vandaka kusala mingi sambu na kusosa mambote na bo mosi, kansi bo vandaka kubaka ve mambote na bisalu na bo. Bo yambulaka kisalu ya kutunga tempelo, yo yina Nzambi vandaka kusakumuna bo ve. Beto fwete tula mambu ya kimpeve na kisika ya ntete mpi kusadila Nzambi na ntima na beto ya mvimba. Beto fwete yibukaka nde ata beto kele ti bima mingi to fyoti ya kinsuni, “mambote ya Mfumu Nzambi kaka ke kumisaka muntu mvwama.”—Bingana 10:22.
2:15, 18. Yehowa kulongisilaka Bayuda nde, banda na ntangu yina, bo fwete yindula ve mambu ya bo salaka na mutindu bo yambulaka kisalu ya tempelo, kansi bo vutukila kisalu ya kutunga dyaka tempelo. Banda bubu yai, beto mpi fwete sala kikesa sambu na kutula lusambu ya Yehowa na kisika ya ntete.
‘NA NGOLO NA NGE MOSI VE, KANSI NA NGOLO YA MPEVE NA MONO’
Zakaria kuyantikaka kisalu na yandi ya kiprofete ti emvitasio yai na Bayuda: “Beno kwisa kuvutuka na [Yehowa].” (Zakaria 1:3) Bambona-meso nana yina yandi tubaka na nima vandaka kundimisa Bayuda nde Nzambi tasadisa bo na kisalu ya kutunga dyaka tempelo. (Tala lupangu “Bambona-Meso ya Kifwani Nana ya Zakaria.”) Kisalu ya kutunga tempelo tamana ve na ‘ngolo ya basoda to na ngolo ya bantu, kansi na ngolo ya mpeve ya Nzambi.’ (Zakaria 4:6) Ntembe kele ve nde muntu ya bo kebinga Lutangu ‘tatunga nzo ya Mfumu Nzambi’ mpi takuma ‘Nganga-Nzambi yina tavanda na kiti na yandi ya kimfumu.’—Zakaria 6:12, 13.
Bantu ya bwala Betele kutindaka kibuka ya bantu sambu na kuyula banganga-Nzambi nki bo fwete sala na yina metala nkinsi ya bilumbu ya kubuya madia yina bo vandaka kuta sambu na kuyibuka kufwa ya Yeruzalemi. Yehowa kusongaka Zakaria nde bansungi iya ya kubuya madia yina bo vandaka kusala sambu na kuyibuka mpasi yina kubwilaka Yeruzalemi tasoba mpi takuma “bafete ya kiese ti ya kusepela.” (Zakaria 7:2; 8:19) Mambu yina Nzambi kutubaka na nima vandaka kutadila bandola yina makanda mpi baprofete ya luvunu tabaka, bambikudulu ya metala Mesia, mpi nsangu ya kuvutulama ya bantu ya Nzambi.—Zakaria 9:1; 12:1.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
2:5—Sambu na nki muntu mosi ketesa Yeruzalemi ti nsinga? Yo fwete vanda nde dyambu yai vandaka kumonisa lutungu ya bibaka sambu na kutanina bwala ya mvimba. Wanzyo kuzabisaka muntu yina nde Yeruzalemi takuma ti bantu mingi mpi yo tavanda ti lutaninu ya Yehowa.—Zakaria 2:7-9.
6:11-13—Keti mpu ya kimfumu yina bo lwatisaka Yozue, Mfumu ya nene ya banganga Nzambi, kukumisaka yandi ntotila mpi nganga-Nzambi? Ve, sambu Yozue kuvandaka ve na dikanda ya kimfumu ya Davidi. Kansi, mpu ya kimfumu ya bo lwatisaka yandi kuvandaka kifwani ya kemonisa Mesia. (Baebreo 6:20) Mbikudulu ya metala “Lutangu” kulunganaka na Yezu Kristu, Ntotila mpi Nganga-Nzambi ya zulu. (Yeremia 23:5) Yozue kuvandaka nganga-Nzambi ya Bayuda yina kuvutukaka na tempelo yina bo tungaka dyaka. Mutindu mosi mpi, Yezu Kristu kele Ngangi-Nzambi ya nene sambu na lusambu ya kyeleka na tempelo ya kimpeve ya Yehowa.
8:1-23—Mambu kumi yina Nzambi kutubaka na baverse yai kulunganaka nki ntangu? Mambu mingi ya Nzambi kutubaka na baverse yai kele ti bangogo ‘Mono Mfumu Nzambi muntu metuba,’ mpi mambu yango kuvandaka lusilu ya ngemba yina Nzambi silaka bantu na yandi. Mambu yankaka kulunganaka na mvu nkama ya sambanu N.T.B., kansi mambu yonso yantikaka kulungana kubanda na mvu 1919 T.B. to yo ke na kulungana ntangu yai.a
8:3 (NW)—Sambu na nki bo kebinga Yeruzalemi nde “bwala ya kwikama”? Na ntwala nde Yeruzalemi kufwa na mvu 607 N.T.B., yo vandaka “bwala mosi ya nku,” kisika baprofete ya luvunu, banganga-Nzambi mpi bantu ya kukonda kwikama vandaka kuzinga. (Sofonia 3:1; Yeremia 6:13; 7:29-34) Kansi, sambu bo tungaka dyaka tempelo mpi bantu kudipesaka na kusambila Yehowa, yo lombaka nde bo longa bakyeleka ya lusambu ya bunkete na tempelo yango, mpi Yeruzalemi zolaka kukuma “bwala ya kwikama.”
11:7-14—Mutindu Zakaria kuzengaka nti ya yandi bingaka nde “Kinduku” mpi nti yankaka yina yandi bingaka nde “Kimvuka,” yo ketendula inki? Baverse yai kemonisa Zakaria bonso muntu mosi ya bo metinda na “kukebaka mameme ya bo ke kwendaka kufwa,” disongidila bantu yina kele bonso mameme yina bamfumu na bo vandaka kunyokula. Na mukumba na yandi bonso ngungudi, Zakaria kuvandaka kifwani ya Yezu Kristu, yina Nzambi kutindaka na bantu yina yandi salaka ti bo kuwakana, kansi bo buyaka yandi. Kuzenga “Kinduku” vandaka kumonisa nde Nzambi tafwa Nsiku ya kuwakana yina yandi salaka ti Bayuda mpi tasadila bo dyaka ve mambu ya mbote. Kuzenga “kimvuka” vandaka kumonisa nde Yehowa tafwa kimpangi yina vandaka kuvukisa Yuda ti Israele na lusambu na yandi.
12:11—‘Kudila ya bo ke dila Adadi-Rimoni na nseke ya Megido’ kele inki? Ntotila Yoziasi ya Yuda kufwaka na bitumba yina Bayuda kunwanaka ti Farao Neko ya Ezipte na “nseke ya Megido,” mpi bantu kudilaka yandi na ‘bankunga ya mawa’ bamvula mingi na nima. (2 Bansangu 35:25) Yo yina, ‘kudila ya bo ke dila Adadi-Rimoni’ lenda tendula bidilu yina bo vandaka kudila sambu na lufwa ya Yoziasi.
Malongi Sambu na Beto:
1:2-6; 7:11-14. Yehowa kesepelaka mpi kesakumunaka bantu yina kebalulaka ntima, kendimaka disipline mpi kevutukilaka yandi sambu na kusadila yandi na ntima na bo ya mvimba. Kansi, Nzambi kendimaka ve bisambu ya bantu yina ‘kevandaka ntu-ngolo, kepesaka yandi nima mpi kekangaka makutu na mambu’ na yandi.
4:6, 7. Ata dyambu mosi ve kukangaka mpeve ya Yehowa nzila sambu Bayuda kununga na kumanisa kutunga dyaka tempelo. Ata konso mambu ya mpasi yina beto lenda kutana ti yo na kisalu ya beto kesadilaka Nzambi, beto lenda nunga yo kana beto kemonisa lukwikilu na Yehowa.—Matayo 17:20.
4:10. Zorobabele ti bantu na yandi kumanisaka kutunga tempelo na kuwakana ti minsiku ya kuzanguka ya Nzambi na nsi ya lutwadisu ya Yehowa. Yo kele mpasi mingi ve sambu na bantu ya kukonda kukuka na kusala mambu yina Yehowa kelombaka.
7:8-10; 8:16, 17. Sambu Yehowa kundima beto, beto fwete monisa lunungu, kuvanda ntima mbote, kuwila bankaka mawa, mpi kutubana kyeleka.
8:9-13. Yehowa kesakumunaka beto ntangu beto ‘kevandaka kikesa’ na kisalu yina yandi mepesaka beto. Balusakumunu yai ketendula ngemba, lutaninu, mpi kuyela na kimpeve.
12:6. Bankengi yina kele ti mikumba ya kutala bansadi ya Yehowa fwete vanda bonso “alumeti na kati ya matiti,” disongidila kuvanda kikesa mpenza.
13:3. Kwikama na beto na Nzambi ya kyeleka mpi na organizasio na yandi fwete luta kwikama na beto na konso muntu yina, ata beto kele ti bangwisana ya nki mutindu na bantu yango.
13:8, 9. Ba aposta yina Yehowa kubuyaka kuvandaka mingi kibeni, disongidila bantu zole na kati ya tatu. Ebuna, muntu mosi mpamba na kati na bo kukutanaka ti mumekamu bonso ya tiya mpi kunungaka. Na ntangu na beto, Yehowa mebuyaka Kikristu yina kele ti bantu mingi ya kekudibingaka nde bo kele Bakristu. Bantu fyoti mpamba, Bakristu ya kupakulama, ‘kesambaka’ na zina ya Yehowa mpi kendimaka mumekamu. Kumosi ti bampangi na bo, bo memonisaka nde bo kele ve Bambangi ya Yehowa ya zina mpamba.
Beto Fwete Wa Mpusa ya Kusala ti Kikesa
Bansangu yina Agai ti Zakaria kuzabisaka kele na nki bupusi na luzingu na beto bubu yai? Kana beto keyindula mutindu nsangu na bo kusyamisaka Bayuda na kutula dikebi na kisalu ya kutunga dyaka tempelo, keti yo kepusa beto ve na kusala ti kikesa yonso kisalu ya kulonga Kimfumu mpi ya kukumisa bantu balongoki?
Zakaria kutubaka nde Mesia takwisa “na zulu ya mpunda,” nde bo tateka yandi na “mbongo bibende makumi tatu,” nde bo tafwa yandi, mpi nde ‘mameme tapanzana.’ (Zakaria 9:9; 11:12; 13:7) Kuyindulula kulungana ya bambikudulu yai ya Zakaria ya ketubila Mesia kele mpenza na bupusi na lukwikilu na beto! (Matayo 21:1-9; 26:31, 56; 27:3-10) Ebuna, yo kekumisa ngolo lukwikilu na beto na Ndinga ya Yehowa mpi na bangidika yina yandi mebakaka sambu na kugulusa beto.—Baebreo 4:12.
[Noti na nsi ya lutiti]
[Lupangu ya kele na lutiti 19]
BAMBONA-MESO YA KIFWANI NANA YA ZAKARIA
1:8-17: Mbona-meso yai kendimisa nde bo tamanisa kutunga tempelo mpi nde Yehowa tasakumuna Yeruzalemi ti bambanza yankaka ya Yuda.
2:1-4: Mbona-meso yai ketubila nsuka ya ‘bibongo iya yina kupanzaka bantu ya Yuda,’ disongidila baluyalu yonso yina vandaka kumenga lusambu ya Yehowa.
2:5-17: Mbona-meso yai kemonisa nde Yeruzalemi takuma nene mpi nde Yehowa takuma “kibaka ya tiya me ziunga bwala sambu na kukeba yo.”
3:1-10: Mbona-meso yai kemonisa nde Satana kuvandaka na nima ya bambeni yina vandaka kubuyisa kisalu ya kutunga tempelo, mpi nde Yehowa kutaninaka mfumu ya banganga-Nzambi Yozue mpi kukumisaka yandi bunkete.
4:1-14: Mbona-meso yai kesila nde Yehowa takatula kimbeni yina vandaka kumonana bonso ngumba mpi nde Guvernere Zorobabele tamanisa kutunga tempelo.
5:1-4: Mbona-meso yai ketubila mpasi yina tabwila bantu ya mbi yina kubakaka ntete ve ndola.
5:5-11: Mbona-meso yai ketubila nsuka ya mambu ya mbi.
6:1-8: Mbona-meso yai kesila lutwadisu mpi lutaninu ya bawanzyo.
[Kifwanisu ya kele na lutiti 16]
Inki kuvandaka lukanu ya bansangu ya Agai ti Zakaria?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 18]
Inki mutindu bankengi kele bonso “alumeti na kati ya matiti”