KAPU 9
Mbuma Yina Kisalu ya Kusamuna Ke Butaka—“Bilanga . . . Me Tela Sambu na Kukatula Bambuma”
1, 2. (a) Sambu na nki balongoki ke yituka? (b) Inki kisalu ya kukatula bambuma Yezu ke tubila?
BALONGOKI ke yituka. Yezu me zabisa bo nde: ‘Beno tombula meso na beno mpi beno tala bilanga, yo me tela sambu na kukatula bambuma.’ Bo ke tala na ndambu yina Yezu ke songa bo, kansi bo ke mona kaka bilanga mpi matiti na yo kele ya kutela ve; tubambuma ya orze kele ntete ya mubisu. Ziku bo ke kuditubila nde, ‘ntangu ya kukatula bambuma me lunga ntete ve, yo me bikala bangonda mingi.’—Yoa. 4:35.
2 Kansi Yezu ke tubila ve kisalu ya kukatula bambuma ya orze. Yandi ke tubila kisalu ya kukatula bambuma ya kimpeve, disongidila bantu. Yandi ke sadila dibaku yai sambu na kupesa balongoki na yandi malongi zole ya mfunu; inki malongi yango? Sambu na kuzaba yo, beto tadila diaka disolo yina.
Yo Ke Pusa na Kusala Kisalu mpi Ke Pesa Lusilu ya Kiese
3. (a) Sambu na nki Yezu tubaka nde: “Bilanga . . . me tela sambu na kukatula bambuma”? (b) Inki mutindu Yezu sadisaka balongoki na kubakisa mambu yai?
3 Disolo yai ya Yezu ti balongoki na yandi ke luta na nsuka ya mvu 30 ya ntangu na beto, pene-pene ya mbanza Sikare, na Samaria. Ntangu balongoki na yandi kwendaka na mbanza, Yezu vandaka kulonga nkento mosi bakieleka ya kimpeve, na lweka ya dibulu mosi ya masa; nkento yina bakisaka nswalu nde malongi ya Yezu vandaka mfunu mingi. Ntangu balongoki vutukaka kisika Yezu vandaka, nkento yina kwendaka nswalu na mbanza sambu na kuzabisa bampangi na yandi mambu ya kitoko yina yandi waka. Mambu yina bendaka dikebi ya bampangi na yandi mingi; yo yina bo kwendaka ntinu na dibulu ya masa sambu na kukutana ti Yezu. Ziku ntangu Yezu talaka na ntama, yandi monaka bantu mingi ya Samaria ke kwisa; yo yina yandi tubaka nde: ‘Beno tala bilanga, yo me tela sambu na kukatula bambuma.’ Sambu na kusadisa bo na kubakisa nde yandi ke tubila kukatula bambuma ya kimpeve, Yezu yikaka nde: ‘Muntu yina ke katulaka bambuma ke vukisa bambuma sambu na luzingu ya mvula na mvula.’—Yoa. 4:5-30, 36.
4. (a) Inki malongi zole ya kisalu ya kukatula bambuma Yezu longaka? (b) Inki bangiufula beto ta tadila?
4 Inki malongi zole ya mfunu, ya kukatula bambuma ya kimpeve, Yezu pesaka? Ya ntete, kusala kisalu kukonda kusukinina. Ntangu Yezu tubaka nde, “bilanga . . . me tela sambu na kukatula bambuma,” yandi vandaka kupusa balongoki na yandi na kusala kisalu. Sambu na kusiamisa balongoki na yandi na kusala mambu kukonda kusukinina, yandi yikaka nde: “Dezia muntu yina ke katulaka bambuma ke baka lufutu.” Ee, kisalu ya kukatula bambuma yantikaka dezia—yo lombaka diaka ve kusukinina! Ya zole, bansadi kele na kiese. Yezu tubaka nde, bantu yina ke kunaka mpi bayina ke katulaka bambuma ‘ke monaka kiese kumosi.’ (Yoa. 4:35b, 36) Kaka mutindu Yezu waka kiese ntangu yandi monaka nde “bantu mingi ya Samaria . . . tulaka lukwikilu na yandi,” balongoki mpi zolaka kuwa kiese ya mingi kana bo ke sala kisalu ya kukatula bambuma na ntima ya mvimba. (Yoa. 4:39-42) Disolo yai ya mvu-nkama ya ntete kele mfunu mingi sambu na beto bubu yai; yo ke monisa mambu ya ke salama bubu yai, na nsungi yai ya kuluta bansungi ya nkaka ya kisalu ya kukatula bambuma ya kimpeve. Inki ntangu kisalu yai ya kukatula bambuma yantikaka? Banani ke salaka yo? Inki mbuma yo me butaka?
Ntotila na Beto Ke Twadisa Kisalu ya Kuluta Nene ya Kukatula Bambuma
5. Nani ke twadisa kisalu ya kukatula bambuma, mpi nki mutindu mbona-meso ya Yoane ke monisa nde kisalu yai fwete salama kukonda kusukinina?
5 Yehowa pesaka ntumwa Yoane mbona-meso mosi ya ke monisa nde yandi me ponaka Yezu sambu na kutwadisa kisalu ya kukatula bambuma, disongidila bantu, na ntoto ya mvimba. (Tanga Kusonga 14:14-16.) Mbona-meso yai ke monisa Yezu me lwata mpu ya kimfumu mpi me simba mbele. “Mpu ya kimfumu ya wolo na ntu” ya Yezu ke ndimisa nde yandi kele Ntotila ya ke yala. “Mbele ya makasi na diboko na yandi” ke ndimisa nde yandi kele Muntu ya Ke Katula Bambuma. Ntangu Yehowa ke tuba na nzila ya wanzio nde, “bambuma ya ntoto me yela kibeni,” yandi ke monisa nde kisalu yai fwete salama kukonda kusukinina. Ya kieleka, “ngunga ya kukatula bambuma me lunga”—yo ke lomba ve kusukinina! Kana Yehowa kutuba nde “lutisa mbele na nge,” Yezu ke lutisa mbele, mpi yo ke katula bambuma ya ntoto, disongidila bantu. Mbona-meso yai ya kitoko ke yibusa beto diaka nde “bilanga . . . me tela sambu na kukatula bambuma.” Keti mbona-meso yai ke sadisa beto na kuzaba ntangu kisalu ya kukatula bambuma na nsi-ntoto ya mvimba yantikaka? Ee!
6. (a) Inki ntangu “nsungi ya kukatula bambuma” yantikaka? (b) Inki ntangu “kisalu ya kukatula bambuma na ntoto” yantikaka kibeni? Tendula.
6 Sambu mbona-meso ya Yoane na Kusonga kapu 14 ke monisa nde Yezu, Muntu ya Ke Katula Bambuma, me lwata mpu ya kimfumu (verse 14), yo ke tendula nde, na ntangu yina, Yehowa vandaka me tula yandi dezia Ntotila na 1914. (Dan. 7:13, 14) Ntangu fioti na nima, Yezu bakaka ntuma ya kuyantika kukatula bambuma (verse 15). Kingana ya Yezu ya ke tubila kukatula bambuma ya ble ke monisa mpi nde mambu fwete landana mutindu yai; yo ke tuba nde: “Kisalu ya kukatula bambuma kele nsukilu ya ngidika mosi ya bima.” Yo ke tendula nde, nsungi ya kukatula bambuma mpi nsukilu ya ngidika yai ya bima yantikaka na ntangu mosi—na 1914. Na nima, ‘na nsungi ya kukatula bambuma,’ kisalu ya kukatula bambuma yantikaka kibeni. (Mat. 13:30, 39) Kana beto tadila mambu yina salamaka, beto ke bakisa nde kisalu yai yantikaka mwa bamvula na nima, ntangu Yehowa tulaka Yezu Ntotila. Ntete-ntete, banda 1914 tii na luyantiku ya 1919, Yezu salaka kisalu ya kutula bunkete na kati ya balongoki na yandi yina bo me tulaka mafuta. (Mal. 3:1-3; 1 Pie. 4:17) Na nima, na 1919, kisalu ya kukatula “bambuma ya ntoto” yantikaka. Kukonda kusukinina, Yezu sadilaka mpika ya kwikama yina yandi katukaka kupona sambu na kusadisa bampangi na beto na kubakisa nde bo fwete samuna kukonda kusukinina. Beto tadila mambu yina salamaka.
7. (a) Inki sadisaka bampangi na kubakisa nde kisalu ya kusamuna fwete salama kukonda kusukinina? (b) Bo siamisaka bampangi na kusala nki?
7 Na Yuli 1920, Nzozulu ya Nkengi (Kingelesi) tubaka nde: “Kana beto tadila mbote-mbote Masonuku, yo ke monana pwelele nde bo me pesa dibundu mukumba ya nene ya kusamuna nsangu ya kimfumu.” Mu mbandu, mambu yina kele na mbikudulu ya Yezaya sadisaka bampangi na kubakisa nde bo fwete samuna nsangu ya Kimfumu na ntoto ya mvimba. (Yez. 49:6; 52:7; 61:1-3) Bo zabaka ve mutindu kisalu yai zolaka kusalama; kansi bo vandaka ti kivuvu nde Yehowa ta kangudila bo nzila. (Tanga Yezaya 59:1.) Sambu bo bakisaka mbote-mbote mfunu ya kisalu ya kusamuna, bo siamisaka bampangi na kusala bikesa ya mingi na kisalu yai. Bampangi salaka nki?
8. Na 1921, nki mambu zole ya me tala kisalu ya kusamuna bampangi bakisaka?
8 Na Desembri 1921, Nzozulu ya Nkengi (Kingelesi) tubaka nde: “Mvula yai me vanda mvula mosi ya kuluta mbote; bantu mingi kibeni me wa nsangu ya kieleka na 1921 kuluta na bamvula ya nkaka na ntwala.” Yo yikaka nde: “Kansi kisalu kele kaka mingi. . . . Bika beto sala yo na kiese yonso.” Nge ke mona nde bampangi bakisaka mambu zole ya mfunu yina Yezu longaka bantumwa na yandi sambu na kisalu ya kusamuna: Kusala kisalu kukonda kusukinina, mpi bansadi kele na kiese.
9. (a) Na 1955, Nzozulu ya Nkengi tubaka nki sambu na kisalu ya kukatula bambuma, mpi sambu na nki? (b) Ntalu ya bansamuni na nsi-ntoto ya mvimba kumaka ikwa na nsungi ya bamvula 50 me luta? (Tala mpi lupangu “Kuyela na Nsi-Ntoto ya Mvimba.”)
9 Ntangu bampangi bakisaka, na 1930 tii na ntwala ya 1940, nde kibuka ya nene ya mameme yankaka ta ndima nsangu ya Kimfumu, bo salaka bikesa ya mingi na kisalu ya kusamuna. (Yez. 55:5; Yoa. 10:16; Kus. 7:9) Yo butaka nki mbuma? Bantu yina vandaka kusamuna nsangu ya Kimfumu kumaka mingi; na 1934 bo vandaka 41 000, kansi na 1953 bo kumaka 500 000! Yo yina Nzozulu ya Nkengi ya Mayi 1, 1955 (Kifalansa), tubaka nde: “Kisalu yai ya nene ya kukatula bambuma na ntoto ya mvimba ke salama na nsadisa ya mpeve ya Yehowa mpi ya ngolo ya Ndinga na yandi.”a—Zak. 4:6.
Insi |
1962 |
1987 |
2013 |
|---|---|---|---|
Australia |
15 927 |
46 170 |
66 023 |
Brazil |
26 390 |
216 216 |
756 455 |
France |
18 452 |
96 954 |
124 029 |
Italy |
6 929 |
149 870 |
247 251 |
Japan |
2 491 |
120 722 |
217 154 |
Mexico |
27 054 |
222 168 |
772 628 |
Nigeria |
33 956 |
133 899 |
344 342 |
Philippines |
36 829 |
101 735 |
181 236 |
U.S. of America |
289 135 |
780 676 |
1 203 642 |
Zambia |
30 129 |
67 144 |
162 370 |
1950 |
234 952 |
1960 |
646 108 |
1970 |
1 146 378 |
1980 |
1 371 584 |
1990 |
3 624 091 |
2000 |
4 766 631 |
2010 |
8 058 359 |
Bambandu ya Pwelele ya Ke Monisa Mbuma Yina Kisalu ya Kukatula Bambuma Ke Butaka
10, 11. Na kingana ya nkeni ya mutarde, nki mutindu bo me tubila kuyela ya nkeni yai?
10 Na bingana na yandi ya ke tubila Kimfumu, Yezu sadilaka bangogo ya pwelele sambu na kutubila mbuma yina kisalu ya kukatula bambuma ke butaka. Beto tadila ntangu yai kingana ya nkeni ya mutarde mpi ya levire. Beto ta tadila mingi-mingi mutindu yo ke lunganaka na ntangu yai ya nsuka.
11 Kingana ya nkeni ya mutarde. Muntu mosi me kuna nkeni ya mutarde. Na nima yo me yela mpi me kuma nti mosi ya nene, yina bandeke ke kwenda kuzinga na zulu. (Tanga Matayo 13:31, 32.) Kuyela ya nki mutindu, ya nkeni yina, kingana yai ke tubila? (1) Kuyela na yo ke yitukisa. “Nkeni ya kuluta fioti na bankeni yonso” me kuma nti ya nene ya “ke basisaka balutangu ya nene.” (Mar. 4:31, 32) (2) Yo ke yela kibeni. “Ntangu bo me kuna [nkeni yango], yo ke menaka.” Yezu tubaka ve nde: “Yo lenda mena.” Kansi, yandi tubaka nde: “Yo ke menaka.” Ata kima ve lenda kanga yo nzila na kumena. (3) Kuyela ya nti yina ke benda dikebi mpi ke pesa kisika ya kuvanda. “Bandeke ya zulu lenda kwisa kulala na nsi ya kizuzi na yo.” Inki mutindu mambu yai tatu ke monana na kisalu ya kukatula bambuma ya kimpeve bubu yai?
12. Inki mutindu kingana ya nkeni ya mutarde ke tadila kisalu ya kukatula bambuma bubu yai? (Tala mpi lupangu “Kuyela ya Ntalu ya Balongoki ya Biblia.”)
12 (1) Kuyela na yo ke yitukisa: Kingana yai ke benda dikebi na kuyela ya nsangu ya Kimfumu mpi ya dibundu ya Bukristu. Banda 1919, bo yantikaka kuvukisa bansadi ya kikesa na kati ya dibundu ya Bukristu ya bunkete. Na luyantiku, bo vandaka fioti, kansi ntangu fioti na nima, bo kumaka bansadi mingi. Na masonga yonso, kuyela yina salamaka banda na luyantiku ya mvu-nkama 20 tii bubu yai kele ya kuyituka kibeni. (Yez. 60:22) (2) Yo ke yela kibeni: Ata kima mosi ve me kangaka kuyela ya dibundu ya Bukristu. Ata bambeni ya nki mutindu ke sosaka kukanga kuyela ya nkeni yai, yo ke landa kaka na kumena. (Yez. 54:17) (3) Kisika ya kuvanda: “Bandeke ya zulu” yina ke kwisa kuvanda na nti, ke monisa bamilio ya bantu ya ntima ya mbote ya me katuka na bansi kiteso ya 240; bo me ndima nsangu ya Kimfumu mpi me kota na dibundu ya Bukristu. (Ezek. 17:23) Na dibundu, bo ke baka madia ya kimpeve, kikesa, mpi lutaninu ya kimpeve.—Yez. 32:1, 2; 54:13.
Kingana ya nkeni ya mutarde ke monisa nde, dibundu ya Bukristu kele kisika ya kuvanda mpi ya lutaninu sambu na bantu yina kele na kati (Tala baparagrafe 11, 12)
13. Kingana ya levire ke tubila kuyela ya nki mutindu?
13 Kingana ya levire. Nkento mosi me tula mwa levire na farine mpi farine ya mvimba me vimba. (Tanga Matayo 13:33.) Kingana yai ke benda dikebi na kuyela ya nki mutindu? Bika beto tadila mambu zole. (1) Kuyela ke sobaka mambu. Levire mwanganaka tii ntangu ‘farine ya mvimba vimbaka.’ (2) Kuyela ke vandaka na mambu yonso. Levire vimbisaka “bitesilu tatu ya farine,” disongidila, farine ya mvimba. Inki mutindu mambu yai zole ke salama na kisalu ya kukatula bambuma ya kimpeve bubu yai?
14. Inki mutindu kingana ya levire ke tadila kisalu ya kukatula bambuma bubu yai?
14 (1) Kusoba mambu: Levire ke monisa nsangu ya Kimfumu, mpi farine ke monisa bantu. Bonso levire sobaka farine ntangu bo vukisaka yo kisika mosi, mutindu mosi mpi, nsangu ya Kimfumu ke sobaka ntima ya bantu kana bo me yamba yo. (Bar. 12:2) (2) Mambu yonso: Kumwangana ya levire ke monisa kumwangana ya nsangu ya Kimfumu. Levire ke kotaka na farine tii ntangu yo ke mwanganaka na farine ya mvimba. Mutindu mosi, Nsangu ya Kimfumu me mwanganaka tii na “kisika ya kuluta ntama ya ntoto.” (Bis. 1:8) Kitini yai ya kingana ke monisa nde nsangu ya Kimfumu ta mwangana ata na bansi yina bo me buyisaka kisalu na beto to na bisika yina, mbala mingi, bantu ke monaka ve mambu ya beto ke salaka.
15. Inki mutindu bangogo yina kele na Yezaya 60:5, 22 ke lungana? (Tala mpi balupangu “Yehowa Me Salaka Yo,” lutiti 93, mpi “Mutindu ‘Dikanda ya Fioti’ Me Kumaka ‘Dikanda ya Ngolo,’” balutiti 96-97.)
15 Kiteso ya bamvula 800 na ntwala nde Yezu kupesa kingana yai, Yehowa tubaka dezia, na nzila ya Yezaya, mambu ya kitoko kibeni sambu na bunene ya kisalu ya kukatula bambuma na ntangu na beto, mpi kiese yina yo ta pesa bantu.b Yehowa tubaka nde bantu ‘ta katuka ntama’ mpi ta kwisa na organizasio na yandi. Yandi silaka “nkento” mosi (bubu yai nkento yina ke monisa Bakristu yina bo me tulaka mafuta, bayina me bikala) mpi tubaka nde: “Nge ta vanda na kiese ya kuluta! Ntima na nge ta fuluka mpenza na kiese! Bantu yonso ya nsi-ntoto ta kwisa kunatila nge kimvwama na bo, mbongo ya bansi ya ntama ta sabuka nzadi-mungwa na kwisila nge.” (Yez. 60:1, 4, 5, 9) Mambu yai kele ya kieleka kibeni! Bubu yai, bansadi ya Yehowa ya me salaka bamvula mingi ke vandaka na kiese kibeni ya kumona mutindu bansamuni ya Kimfumu me kumaka mingi na bansi na bo; bo yantikaka bantu fioti mpi bo me kumaka mafunda ya bantu.
Sambu na Nki Bansadi Yonso ya Yehowa Fwete Wa Kiese?
16, 17. Sambu na nki ‘muntu yina ke kunaka mpi muntu yina ke katulaka bambuma’ ke mona kiese kumosi? (Tala mpi lupangu “Mutindu Batrakiti Zole Simbaka Ntima ya Bantu Zole na Amazone.”)
16 Kuvila ve nde Yezu zabisaka bantumwa na yandi nde: ‘Muntu yina ke katulaka bambuma ke vukisa bambuma sambu na luzingu ya mvula na mvula, na mpila nde muntu yina ke kunaka mpi muntu yina ke katulaka bambuma kumona kiese kumosi.’ (Yoa. 4:36) Sambu na nki beto ‘ke waka kiese kumosi’ na kisalu yai ya kukatula bambuma na ntoto ya mvimba? Beto kele ti bikuma kiteso ya tatu.
17 Ya ntete, beto ke waka kiese ya kumona nde Yehowa ke sadisa beto na kisalu yai. Ntangu beto ke samunaka nsangu ya mbote, beto ke salaka kisalu ya kukuna. (Mat. 13:18, 19) Ntangu beto ke sadisaka bantu na kukuma balongoki ya Kristu, beto ke salaka kisalu ya katulaka bambuma. Yo yina beto yonso ke waka kiese ntangu beto ke talaka na kiese yonso mutindu Yehowa ke sadisaka nkeni na ‘kumena mpi kuyela.’ (Mar. 4:27, 28) Bankeni ya nkaka ya beto ke kunaka ke menaka na nima mpi bampangi ya nkaka bantu ke katulaka bambuma. Ziku nge me kutanaka mpi ti mambu yai ya mpangi-nkento Joan ke tubila; yandi ke vandaka na Angleterre mpi me bakaka mbotika bamvula 60 me luta. Yandi ke tuba nde: “Mu ke kutanaka ti bantu yina ke zabisaka mono nde, na bamvula me luta, mu kunaka nkeni na ntima na bo ntangu mu longaka bo nsangu. Bampangi ya nkaka longukaka ti bo na nima mpi sadisaka bo na kukuma bansadi ya Yehowa, ata mu vandaka kuzaba ve. Mu ke waka kiese ya kuzaba nde, nkeni ya mu kunaka me yelaka mpi bo me katulaka bambuma.”—Tanga 1 Bakorinto 3:6, 7.
18. Mutindu 1Bakorinto 3:8 ke monisa yo, sambu na nki beto ke waka kiese?
18 Ya zole, beto ke vandaka kaka bansadi ya kiese ntangu beto ke yibukaka mambu yai Polo tubaka: “Konso muntu ta baka matabisi na yandi na kutadila kisalu na yandi.” (1 Bak. 3:8) Beto ke bakaka matabisi sambu na kisalu yina beto ke salaka, kansi ve sambu na mbuma yina yo ke butaka. Mambu yai ke pesa kikesa kibeni na bampangi yina ke samunaka na bateritware yina bantu ke ndimaka mpenza ve nsangu! Sambu na Yehowa, konso Mbangi yina ke sala kisalu ya kukuna nkeni na ntima ya mvimba, yandi ‘ke buta bambuma mingi’ mpi fwete wa kiese mingi kibeni.—Yoa. 15:8; Mat. 13:23.
19. (a) Inki mutindu mbikudulu ya Yezu yina kele na Matayo 24:14 ke sadisa beto na kuvanda na kiese? (b) Inki beto fwete vila ve kana beto ke kuka ve kukumisa bantu balongoki?
19 Ya tatu, beto ke waka kiese sambu kisalu na beto ke lungisaka bambikudulu. Beto tadila mvutu ya Yezu ntangu bantumwa na yandi yulaka yandi nde: “Inki ta vanda kidimbu ya kukala na nge mpi ya nsukilu ya ngidika ya bima?” Yandi zabisaka bo nde, kisalu ya kusamuna kele na kati ya mambu yina ke monisa kidimbu yina. Keti yandi vandaka kutubila kisalu ya kukumisa bantu balongoki? Ve. Yandi tubaka nde: “Bo ta samuna nsangu yai ya mbote ya Kimfumu na ntoto ya mvimba sambu na kuta kimbangi na makanda yonso.” (Mat. 24:3, 14) Awa, kima ya ke monisa kidimbu kele kisalu ya kusamuna, disongidila kukuna nkeni. Yo yina, ata beto ke kuka ve kukumisa bantu balongoki, kisalu na beto ya kusamuna ke sadisaka beto mpenza na “kuta kimbangi.”c Ya kieleka, yo vanda bantu ke ndima to ve, beto ke pesaka maboko na kulungana ya mbikudulu ya Yezu mpi beto ke vandaka na lukumu ya kuvanda “banduku ya kisalu ya Nzambi.” (1 Bak. 3:9) Yai kikuma ya kuwa kiese kibeni!
“Bantu ya Konso Ndambu ya Nsi-Ntoto”
20, 21. (a) Inki mutindu bangogo yina kele na Malashi 1:11 ke lungana? (b) Nge kele ti lukanu ya kusala nki sambu na kisalu ya kukatula bambuma, mpi sambu nki?
20 Na mvu-nkama ya ntete, Yezu sadisaka bantumwa na yandi na kubakisa nde bo fwete sala kisalu kukonda kusukinina. Banda na 1919, yandi ke salaka mpi mutindu mosi sambu na balongoki na yandi ya bilumbu yai. Balongoki yai me ndimaka lusadisu yina mpi ke salaka ngolo kisalu yina. Yo yina, ata kima mosi ve ke kukaka kukanga kisalu ya kukatula bambuma. Mutindu profete Malashi tubaka, bubu yai “bantu ya konso ndambu ya nsi-ntoto” ke sala kisalu ya kusamuna. (Mal. 1:11) Ee, na nsi-ntoto ya mvimba, mpi na konso kisika yina bo ke zingaka, bantu ya ke kunaka ti bantu yina ke bukaka bambuma ke salaka kumosi mpi ke waka kiese kumosi. Diaka, na konso ndambu ya nsi-ntoto, banda suka tii nkokila, mpi konso kilumbu, beto ke vilaka ve nde beto fwete sala kisalu yina kukonda kusukinina.
21 Kana beto tadila bamvula 100 ya me katuka luta, beto ke mona mutindu kimvuka mosi ya fioti ya bansadi ya Nzambi me kumaka nene mpi me kumaka dikanda ya ngolo; yo ke pesaka beto kiese mingi na ntima. (Yez. 60:5, 22) Bika nde kiese yai mpi zola na beto sambu na Yehowa, “Mfumu ya kisalu ya kukatula bambuma,” kupusa konso muntu na kati na beto na kulanda kusala kisalu yai ya kuluta nene ya kukatula bambuma tii na nsuka!—Luka 10:2.
a Sambu na kuzaba mambu mingi ya bamvula yina mpi ya bamvula kumi yina landaka, beto ke siamisa nge na kutanga balutiti 425-520 ya mukanda Les Témoins de Jéhovah : Prédicateurs du Royaume de Dieu; yo ke tubila kisalu ya kukatula bambuma yina salamaka banda 1919 tii 1992.
b Sambu na kuzaba mambu mingi ya mbikudulu yai ya kele ti malongi mingi, tala mukanda La prophétie d’Isaïe — Lumière pour tous les humains II, balutiti 303-320.
c Balongoki ya Biblia ya ntete bakisaka dezia kieleka yai ya mfunu. Nzozulu ya Nkengi ya Sioni ya Novembri 15, 1895 (Kingelesi), ke tuba nde: “Ata ble kele mingi ve, beto lenda ta kimbangi sambu na kieleka. . . . Beto yonso lenda samuna.”