“Nsangu ya Nzambi Vandaka Kumwangana Mingi”
“Kana yandi tuba mambu sambu na ntoto, yo fweti salama nswalu.”—NKUNGA 147:15.
1, 2. Inki kisalu Yezu kupesaka balongoki na yandi, mpi nki yo vandaka kulomba?
MOSI na kati ya bambikudulu ya kuyitukisa yina kele na Biblia kele na mukanda ya Bisalu 1:8. Ntangu fyoti na ntwala ya kutombuka na zulu, Yezu songaka balongoki na yandi ya kwikama nde: “Beno ta baka ngolo ntangu Mpeve ya Nzambi ta kwisa kukulumuka na zulu ya ntu na beno. Ebuna beno ta zabisa nsangu na mono . . . tii na nsuka ya ntoto.” Yo vandaka kisalu mosi ya nene mpenza!
2 Yo fwete vanda nde balongoki fyoti yina bo pesaka kisalu ya kuzabisa nsangu ya Nzambi na ntoto ya mvimba vandaka kumona bonso nde bo takuka ve kusala yo. Yo lombaka nde bo sadisa bantu na kubakisa nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi. (Matayo 24:14) Kuta kimbangi na yina metala Yezu vandaka kulomba dyaka kuzabisa malongi na yandi ya ngolo na bantu yankaka mpi kutendudila bo kisika ya yandi kele na yo na lukanu ya Yehowa. Katula yina, kisalu yango vandaka kulomba mpi kukumisa bantu balongoki mpi na nsuka kupesa bo mbotika. Ebuna yo lombaka kusala kisalu yai na ntoto ya mvimba!—Matayo 28:19, 20.
3. Na nki dyambu Yezu kubwisaka balongoki na yandi ntima, mpi nki mutindu bo salaka kisalu ya yandi pesaka bo?
3 Kansi, Yezu kubwisaka balongoki na yandi ntima nde mpeve santu tavanda ti bo sambu na kusadisa bo na kusala kisalu ya yandi pesaka bo. Yo yina, ata kisalu yango vandaka kumonana nene mpi ata bambeni na bo ya ntima ya mbi kusalaka bikesa sambu na kukangisa kisalu na bo, balongoki ya ntete ya Yezu nungaka na kusala mambu yina yandi songaka bo. Ata muntu mosi ve lenda tula ntembe nde dyambu yai kusalamaka ve.
4. Inki mutindu zola ya Nzambi kumonanaka na kisalu ya kusamuna mpi ya kulonga bantu yankaka?
4 Kisalu ya kusamuna mpi ya kulonga ya kesalama na ntoto ya mvimba kumonisaka zola ya Nzambi na bantu yina kuzabaka yandi ve. Yo pesaka bo okazio ya kukwenda penepene ti Yehowa sambu na kubaka ndolula ya masumu. (Bisalu 26:18) Kisalu ya kusamuna ti ya kulonga kumonisaka mpi zola yina Nzambi kele na yo na bantu yina kezabisaka nsangu yango, sambu yo kesadisaka bo na kumonisa nde bo kele ya kukangama na Yehowa mpi kumonisa zola na bantu yankaka. (Matayo 22:37-39) Ntumwa Polo vandaka kubaka kisalu ya Bukristu na valere mpenza na mpila nde yandi bingaka yo nde “kimvwama.”—2 Korinto 4:7.
5. (a) Na nki mukanda beto kemona disolo ya kutudila ntima yina ketubila kisalu ya Bakristu ya ntete, mpi nki kuyela bo ketubila na mukanda yango? (b) Sambu na nki mukanda ya Bisalu kele mfunu mingi sambu na bansadi ya Nzambi bubu yai?
5 Mambu ya kuluta mfunu ya kisalu ya kusamuna ya Bakristu ya ntete kele na mukanda ya kupemama ya Bisalu, yina longoki Luka kusonikaka. Yo kemonisa nki mpila kuyela kusalamaka na mutindu mosi ya kuyitukisa mpi nswalu-nswalu. Kuyela yai ya nzayilu ya Ndinga ya Nzambi keyibusa beto Nkunga 147:15, yina ketuba nde: “Kana [Yehowa] tuba mambu sambu na ntoto, yo fweti salama nswalu.” Disolo yai ya Bakristu ya ntete, ya kubakaka ngolo ya mpeve santu, kepesa beto kyese mpi yo kele mfunu mingi sambu na beto bubu yai. Bambangi ya Yehowa kesala kisalu ya mutindu mosi ya kusamuna mpi kukumisa bantu balongoki, kansi beto kesala yo na kiteso mosi ya kuluta mingi. Beto kekutanaka mpi ti mambu ya mutindu mosi ti yina Bakristu ya mvu-nkama ya ntete kutanaka na yo. Kana beto tala mutindu Yehowa sakumunaka mpi kupesaka Bakristu ya ntete ngolo, yo tasadisa beto sambu lukwikilu na beto kukuma ngolo.
Ntalu ya Balongoki Mekuma Mingi
6. Inki bangogo ya ketubila kuyela bo mesadila mbala tatu na mukanda ya Bisalu, mpi nki yo ketendula?
6 Mutindu mosi ya kutadila mpila Bisalu 1:8 kulunganaka kele kusosa kubakisa bangogo “nsangu ya Nzambi vandaka kwenda ndambu na ndambu,” bangogo yai kemonana, ti baluswaswanu ya fyotifyoti, mbala tatu mpamba na Biblia mpi yonso kele na mukanda ya Bisalu. (Bisalu 6:7; 12:24; 19:20) “Nsangu ya [Yehowa],” to “nsangu ya Nzambi,” ya bo ketubila na baverse yai ketendula nsangu ya mbote, disongidila nsangu ya kyese ya kyeleka ya Nzambi, ya moyo, nsangu yina kuvandaka ti ngolo ya kubalula luzingu ya bantu ya kundimaka yo.—Baebreo 4:12.
7. Inki kuyela bo ketubila na Bisalu 6:7, mpi nki dyambu kusalamaka na kilumbu ya Pantekoti ya mvu 33 ya T.B.?
7 Kisika ya ntete ya bo ketubila kuyela ya nsangu ya Nzambi kele na Bisalu 6:7. Beto ketanga mutindu yai na verse yango: “Nsangu ya Nzambi vandaka kwenda ndambu na ndambu. Ntalu ya bakristo vandaka kwisa mingi na Yeruzalemi. Banganga-Nzambi mingi mpi ndimaka lukwikilu yina.” Kukwenda ndambu na ndambu ya bo ketubila awa ketala ntalu ya balongoki yina vandaka kukuma mingi. Na luyantiku, na kilumbu ya Pantekoti ya mvu 33 ya T.B., mpeve ya Nzambi kulumukaka na zulu ya balongoki kiteso ya 120 yina kuvukanaka na suku ya zulu na nzo mosi ya etaze. Na nima ntumwa Piere kusalaka diskure mosi ya kafukafu, mpi na kati ya bantu yina kuwaka yo, kiteso ya bantu 3000 kumaka Bakristu na kilumbu yina mosi. Yo fwete vanda nde milolo kutokaka mpenza na kisika yina ntangu mafunda ya bantu kutulaka ndonga sambu na kukwenda na bisika ya kuyobila yina vandaka na nzyunga ya Yeruzalemi sambu na kubaka mbotika na zina ya Yezu, muntu ya bo fwaka na zulu ya nti ya mpasi bonso muntu ya mbi bilumbu 50 mpamba meluta!—Bisalu 2:41.
8. Inki mutindu ntalu ya balongoki kukumaka mingi bamvula yina kulandaka na nima ya Pantekoti ya mvu 33 ya T.B.?
8 Ya kyeleka, yina vandaka kaka luyantiku. Bikesa yina bamfumu ya mabundu ya Bayuda vandaka kulemba ve na kusala sambu na kukangisa kisalu ya kusamuna vandaka ya mpamba. Bamfumu yina kuwaka nsoni sambu, “Konso kilumbu Mfumu vandaka kuyika bo bantu ya nkaka yina ya yandi vandaka kugulusa.” (Bisalu 2:47) Ntangu fyoti na nima, “ntalu ya bakristo kumaka kiteso ya babakala mile tanu.” Na nima, “Babakala mingi ti bankento mingi vandaka kundima Mfumu Yesu na ntima na bo, yo yina ntalu ya bakristo vandaka kaka ke kwisa mingi.” (Bisalu 4:4; 5:14) Sambu na yina metala nsungi yina kulandaka na nima, beto ketanga nde: “Na ntangu yina, bantu ya Dibundu ya Yudea yonso, ya Galilea yonso ti ya Samaria yonso, bo vandaka kuzinga na ngemba. Yo yina Dibundu vandaka kukuma ngolo, bantu ya Dibundu vandaka kuzitisa Mfumu. Bantu vandaka kukuma mingi na Dibundu yina na lusadisu ya Mpeve ya Nzambi.” (Bisalu 9:31) Bamvula ndambu na nima, ziku penepene na mvu 58 ya T.B., bo tubilaka “Bayuda mile kana ikwa me kitukaka bakristo.” (Bisalu 21:20) Na ntangu yina, bantu mingi ya vandaka ve Bayuda kukumaka Bakristu.
9. Inki nge lenda tuba sambu na Bakristu ya ntete?
9 Ntalu yai vandaka kukuma mingi ntetentete sambu na bantu ya mpa yina vandaka kubalula ntima. Dibundu yango vandaka ya mpa, kansi yo vandaka ngolo. Bantu ya dibundu yina kuvandaka ve bamolo. Balongoki yango vandaka kusuka kaka ve na kukwenda kusambila, kansi bo vandaka kudipesa mpenza na Yehowa ti na Ndinga na yandi. Mingi vandaka kulonguka kyeleka na nsadisa ya bantu yina bo monisaka mpenza mpasi. (Bisalu 16:23, 26-33) Bayina kundimaka malongi ya Kristu kusalaka yo sambu balongoki vandaka kuyindula mpenza ti bo, mpi bo bakaka badesizio ya mayele na luzolo na bo mosi. (Roma 12:1) Bo longaka bo banzila ya Nzambi; kyeleka vandaka na mabanza mpi na ntima na bo. (Baebreo 8:10, 11) Bo yilamaka na kundima lufwa sambu na mambu yina bo kwikilaka.—Bisalu 7:51-60.
10. Inki mukumba Bakristu ya ntete kundimaka, mpi inki mambu ya mutindu mosi beto kemona bubu yai?
10 Bantu yina kuyambaka malongi ya Kristu kundimaka mukumba na bo ya kulonga kyeleka na bantu yankaka. Yo salaka mpenza nde ntalu na bo kumata. Muntu mosi ya mayele ya kelongukaka Biblia kutubaka nde: “Kuzabisa bantu malongi vandaka ve kaka kisalu ya bantu yina vandaka kikesa mingi to ya muntu yina bo mepesaka kiyeka ya kulonga evanzile. Kulonga evanzile vandaka ntetentete mukumba mpi kisalu ya konso muntu na kati ya Dibundu. . . . Mutindu kimvuka ya Bakristu yonso kundimaka kusala kisalu yai na mbala mosi kukumisaka kimvuka yango ngolo mpenza na luyantiku.” Yandi sonikaka dyaka nde: “Kulonga evanzile vandaka kisalu ya kuluta mfunu sambu na Bakristu ya ntete.” Yo kele mpi kiteso mosi sambu na Bakristu ya kyeleka bubu yai.
Nsangu ya Nzambi Memwangana na Bisika Mingi
11. Kuyela ya nki mutindu bo ketubila na Bisalu 12:24, mpi nki mutindu yo salamaka?
11 Kisika ya zole ya bo ketubila kuyela ya nsangu ya Nzambi kele na Bisalu 12:24: “Nsangu ya Nzambi vandaka kumwangana mingi, ntalu ya bakristo mpi vandaka kukuma mingi.” Awa bangogo yai ketubila kumwangana ya nsangu ya Nzambi na bisika mingi. Ata luyalu vandaka kubuyisa yo, kisalu yai vandaka kukwenda kaka na ntwala. Ntete, mpeve santu kukulumukaka na zulu ya balongoki na Yeruzalemi, mpi banda na ntangu yina nsangu kumwanganaka nswalu. Kimbeni yina vandaka na Yeruzalemi kupanzaka balongoki na bisika yankaka na Yuda ti na Samaria. Inki mbuma yo butaka? “Bantu yina panzanaka, bo vandaka kwenda kuzabisa Nsangu ya Mbote ndambu na ndambu.” (Bisalu 8:1, 4) Mpeve ya Nzambi kunataka Filipi na kwenda kuta kimbangi na muntu mosi yina, na nima ya kubaka mbotika, kunataka nsangu na Etiopia. (Bisalu 8:26-28, 38, 39) Ntama mingi ve, nsangu ya mbote kukotaka na bwala Lida, na ntoto ya Saroni yina kele lepele, mpi na Yope. (Bisalu 9:35, 42) Na nima, Polo tambulaka bakilometre mingi na nzadi-mungwa ti na ntoto, sambu na kukangula mabundu na bansi mingi ya Mediterane. Ntumwa Piere kwendaka na Babilone. (1 Piere 5:13) Bamvula 30 na nima ya kubaka mpeve santu na Pantekoti, Polo kusonikaka nde “bo me zabisaka Nsangu yina ya Mbote na bantu yonso.” Yo fwete vanda nde yandi vandaka kutubila bisika ya ntoto yina kuzabanaka na ntangu yina.—Kolosai 1:23.
12. Inki mutindu bambeni ya Bukristu kundimaka nde nsangu ya Nzambi kumwanganaka na bisika mingi?
12 Ata bambeni ya malongi ya Kristu kundimaka nde nsangu ya Nzambi kufulukaka na Kimfumu ya Roma ya mvimba. Mu mbandu, Bisalu 17:6 ketuba nde na Tesalonika, na Nordi ya Grese, bambeni yantikaka kutuba na ndinga ya ngolo nde: “Bantu yai me tula bansi yonso kisaka-saka, ebuna ntangu yai bo me kwisa kukuma awa!” Na nima, na luyantiku ya mvu-nkama ya zole, ntangu yandi vandaka na Bitinia, Pline le Jeune kusonikilaka Ntotila ya Roma Trajan mambu ya metala Bukristu. Yandi bokutaka mutindu yai: “[Yo] mekota ve kaka na bambanza, kansi yo memwanga maladi yina tii na babwala mpi na bansi yina kele na nzyunga.”
13. Inki mutindu kumwangana ya nsangu ya Nzambi na bisika mingi vandaka kusonga zola yina Nzambi kele na yo na bantu?
13 Nsangu yai ya kumwanganaka na bisika mingi vandaka kusonga zola ya mingi yina Yehowa kele na yo sambu na bantu ya yandi sumbaka. Ntangu Piere monaka mutindu Korneye, muntu ya Makanda, kubakaka mpeve santu, yandi tubaka nde: “Ya kieleka, mono me bakisa nde Nzambi ke zolaka bantu yonso mutindu mosi. Na konso dikanda ya bantu yandi ke ndimaka bantu yina ke zitisaka yandi ti ke salaka mambu ya mbote.” (Bisalu 10:34, 35) Ya kyeleka, nsangu ya mbote vandaka mpi yo kele nsangu sambu na bantu yonso, mpi kumwangana ya nsangu ya Nzambi na bisika mingi kupesaka bantu dibaku ya kundima zola ya Nzambi. Na mvu-nkama yai ya 21, nsangu ya Nzambi memwangana mpenza na bisika yonso na ntoto.
Nsangu Kulandaka na Kumwangana
14. Kuyela ya nki mutindu bo ketubila na Bisalu 19:20, mpi nsangu ya Nzambi kunungaka na ntwala ya nki?
14 Kisika ya tatu ya bo ketubila kuyela ya nsangu ya Nzambi kele na Bisalu 19:20: “Yo yina, nsangu ya Mfumu Nzambi vandaka kukuma ngolo ti kumwangana na ngolo yonso.” Ngogo ya Kigreki ya bo mebalula nde “kumwangana na ngolo yonso” kele ti ngindu ya kima mosi yina “kele na ngolo.” Baverse yina kele na ntwala ya verse yai ketuba nde bantu mingi kukumaka Bakristu na Efezo, mpi bantu yina vandaka kusala mazi, kuyokaka mikanda na bo na ntwala ya bantu yonso. Yo yina, nsangu ya Nzambi nungaka na ntwala ya malongi ya luvunu. Nsangu ya mbote kunungaka dyaka na ntwala ya bampasi yankaka, bonso kimbeni. Ata kima mosi ve lendaka kukangisa yo. Na ntangu na beto mpi mambu ya mutindu mosi kesalama na Bukristu ya kyeleka.
15. (a) Inki mambu muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama ya Biblia kusonikaka sambu na yina metala Bakristu ya ntete? (b) Nani muntu kupesaka balongoki ngolo yina kusadisaka bo na kununga na kisalu na bo?
15 Bantumwa ti Bakristu yankaka ya ntete kuzabisaka nsangu ya Nzambi na kikesa yonso. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama ya kele na Biblia, kutubaka mutindu yai sambu na bo: “Kana bantu kele na luzolo ya kutuba mambu yina metala Mfumu na bo, bo kevandaka na banzila mingi ya kusala yo. Ya kyeleka, kikesa ya babakala ti bankento yina kesimbaka ntima na beto kuluta bametode yina bo kesadilaka.” Ata mpidina, Bakristu yina ya ntete kundimaka nde bo nungaka na kusala kisalu yina na ngolo na bo mosi kaka ve. Nzambi muntu pesaka bo nswa ya kusala kisalu na bo, mpi Nzambi muntu sadisaka bo na kulungisa yo. Kuyela ya kimpeve kekatukaka na Nzambi. Ntumwa Polo kundimaka dyambu yai na mukanda na yandi na dibundu ya Korinto. Yandi sonikaka nde: “Mono muntu kunaka mbuma, Apolo muntu losilaka yo masa, kansi Nzambi muntu yedisaka kimenina. Beto ke sadilaka Nzambi na kimvuka.”—1 Korinto 3:6, 9.
Mpeve Santu Kesala
16. Inki kima kesonga nde mpeve santu kupesaka balongoki ngolo ya kutuba na kikesa yonso?
16 Yibuka nde Yezu bwisaka balongoki na yandi ntima nde mpeve santu tasala kisalu ya nene na kuyela ya nsangu ya Nzambi mpi nde mpeve santu zolaka kupesa balongoki ngolo ya kusala kisalu na bo ya kulonga. (Bisalu 1:8) Inki mutindu yo lunganaka? Ntama mingi ve na nima mpeve santu kulumukaka na zulu ya balongoki na Pantekoti, Piere ti Yoane bakaka kikesa ya kutuba na ntwala ya Sanedreni, tribinale ya Bayuda ya kuluta nene na insi yina, kisika bazuzi na yo kubakaka desizio ya lufwa ya Yezu Kristu. Keti bantumwa kutekitaka na boma na ntwala ya bantu mingi ya nku ya mutindu yai? Ata fyoti ve! Mpeve santu kupesaka Piere ti Yoane ngolo ya kutuba na kikesa yonso na mpila nde bambeni kuyitukaka ngolo, mpi “bo kwisaka kubakisa nde bo vandaka kutambula na Yesu nzila mosi.” (Bisalu 4:8, 13) Mpeve santu kupesaka mpi Etiene ngolo ya kuta kimbangi na kikesa yonso na ntwala ya Sanedreni. (Bisalu 6:12; 7:55, 56) Na luyantiku, mpeve santu kupusaka balongoki na kusamuna na kikesa yonso. Luka ketuba nde: “Ntangu bo sambaka Nzambi imene, kisika yina ya bo vandaka me kutakana, yo nikanaka. Bo yonso fulukaka na Mpeve ya Nzambi, ebuna bo yantikaka kuzabisa nsangu ya Nzambi na kikesa yonso.”—Bisalu 4:31.
17. Na nki mitindu yankaka mpeve santu kusadisaka balongoki na kisalu na bo?
17 Na nsadisa ya mpeve santu na yandi yina kele ngolo mingi, Yehowa, kumosi ti Yezu ya mefutumukaka, kutwadisaka kisalu ya kusamuna. (Yoane 14:28; 15:26) Ntangu Korneye, ti bampangi na yandi, ti banduku na yandi yina yandi vandaka kuzola mingi kubakaka mpeve, ntumwa Piere kundimaka nde bantu ya Makanda yina mebakaka ntete ve luyotisu lenda baka mpi mbotika na zina ya Yezu Kristu. (Bisalu 10:24, 44-48) Na nima, mpeve salaka kisalu ya ngolo na kupona Barnabasi ti Saule (ntumwa Polo) sambu na kisalu ya kimisionere mpi na kutwadisa bo na bisika ya bo fwete kwenda to ve. (Bisalu 13:2, 4; 16:6, 7) Yo twadisaka mpi bantumwa ti bambuta na ntangu bo vandaka kusosa kubaka badesizio na Yeruzalemi. (Bisalu 15:23, 28, 29) Mpeve santu kutwadisaka dyaka kisalu ya kupona bankengi na dibundu ya Bukristu.—Bisalu 20:28.
18. Inki mutindu Bakristu ya ntete kumonisaka zola na bo?
18 Dyaka, mpeve santu kumonanaka na Bakristu bo mosi, sambu bo yedisaka bikalulu yina Nzambi kezolaka, bonso zola. (Galatia 5:22, 23) Zola kupusaka balongoki na kukabila bankaka. Mu mbandu, na nima ya Pantekoti ya mvu 33 ya T.B., bo salaka kesi mosi ya kutula mbongo sambu na kulungisa bampusa ya kinsuni ya balongoki na Yeruzalemi. Biblia ketuba nde: “Ata muntu mosi ve na kati na bo vandaka nsukami, sambu bantu yonso yina vandaka na ntoto na bo to na banzo na bo, bo vandaka kuteka yo, bo vanda kwisa kunata mbongo ya bima yina, ebuna bo vandaka kupesa yo na bantumwa. Bo vandaka kukaba yo konso muntu mutindu ya yandi vandaka na yo mfunu.” (Bisalu 4:34, 35) Bo monisaka zola ya mutindu yai na bampangi na bo Bakristu kaka ve, kansi na bantu yankaka mpi, na mitindu zole: bo vandaka kuzabisa bo nsangu ya mbote mpi kusadila bo bisalu ya mbote. (Bisalu 28:8, 9) Yezu tubaka nde balongoki na yandi tazabana na zola ya kudipesa bo mosi yina bo tavanda na yo. (Yoane 13:34, 35) Ya kyeleka zola kele kikalulu ya mfunu ya kubendaka bantu na Nzambi mpi ya kusalaka nde kuyela kusalama na mvu-nkama ya ntete kaka mutindu yo kesalama bubu yai.—Matayo 5:14, 16.
19. (a) Tanga mambu tatu ya kemonisa kuyela ya nsangu ya Yehowa na mvu-nkama ya ntete. (b) Inki beto tatubila na disolo ya melanda?
19 Na kimvuka, bo mesadila bangogo “mpeve santu” mbala 41 na mukanda ya Bisalu. Yo ke pwelele nde, kuyela yina kusalamaka na Bukristu na mvu-nkama ya ntete vandaka mpenza na ngolo mpi na lutwadisu ya mpeve santu. Ntalu ya balongoki kumataka, nsangu ya Nzambi kumwanganaka na bisika mingi, mpi yo nungaka malongi ya mabundu mpi bafilozofi ya ntangu yina. Kuyela yai ya kusalamaka na mvu-nkama ya ntete kesalama mpi mutindu mosi na kisalu ya Bambangi ya Yehowa bubu yai. Na disolo ya melanda, beto tatubila mutindu nsangu ya Nzambi keyela na mutindu mosi ya kuyituka na ntangu na beto.
Keti Nge Keyibuka?
• Inki mutindu ntalu ya balongoki ya ntete kukumaka mingi?
• Inki mutindu nsangu ya Nzambi kumwanganaka na bisika mingi?
• Inki mutindu nsangu ya Nzambi kunungaka na mvu-nkama ya ntete?
• Inki kisalu mpeve santu kusalaka sambu na kuyela ya nsangu ya Nzambi?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 22]
Filipi kulongaka muntu mosi ya Etiopia, ebuna yo salaka nde nsangu ya mbote kumwangana na bisika mingi
[Kifwanisu ya kele na lutiti 23]
Mpeve santu vandaka kutwadisa bantumwa ti bambuta na Yeruzalemi
[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 20]
Kifwanisu ya zulu na diboko ya kibakala: Kifwanisu ya Mbanza Yeruzalemi yina kemonisa mutindu yo vandaka na ntangu ya Tempelo ya zole, yo kele na parki ya Holyland Hotel, na Yeruzalemi