Keti Nzambi Meyitaka Kuzenga Nkanu Na Beto?
“BETO lenda kutina mambu mingi ya luvunu kana beto meyambula na kusadila ngogo yai: kuyita kukana (prédestination), ya bantu kebakisaka mbote ve.” Nge lenda kudiyula nde sambu na inki kutuba mpila yina, kana nge mesadilaka ntete ngogo “kuyita kukana” to nge mewaka yau.
Na dibanza ya mukanda ya mpa ya Katolika Théo—Nouvelle encyclopédie catholique yau kele mbote na kubuya kusadila ngogo “kuyita kukana.” Mukanda ya nkaka kendima nde: “Bubu yai, kuyita kukana kele dyaka ve na kati ya mazonza ya bateyolozie, nkutu yau kemonana nde ti na Bamisioni mpi yau kesalama dyaka ve.”
Kansi, na nkenda yonso ya bantu, dyambu ya kuyita kukana metungisaka bantu mingi. Yau kuvandaka na katikati ya bantembe ya kunataka nsoba na kati ya Dibundu ya Katolika. Yau vandaka dyambu ya mazonza ya ngolo na bamvunkama mingi. Ata nkutu bantu kezonza yau dyaka mingi ve bubu yai, yau kele kaka dyambu ya fwete kuzabana. Nani tazola ve kuzaba kana nkanu na yandi meyitaka kuzengama?
Disongidila ya Ngogo Kuyita Kukana
Inki disongidila mabundu mepesaka na ngogo “kuyita kukana”? Mukanda Dictionnaire de théologie catholique ketuba nde yau kele “ngindu ya Nzambi ya kunata bantu ya yandi meyitaka kupona bazina na luzingu ya mvula na mvula.” Bau keyindulaka mbala mingi nde bansolami ya “meponamaka na bazina,” kele bayina ntumwa Polo ketubila na mukanda na yandi na bantu ya Roma na bangogo yai: “Beto zaba nde Nzambi ke salaka na mambu yonso na mpila nde yo vanda mbote, sambu na bantu yina ke zolaka yandi, yina ya yandi solaka mutindu yandi kanaka ntete. Sambu bantu yina ya Nzambi solaka na ntwala sambu na kuvanda bantu na yandi, yandi kanaka mpi na ntwala na kukumisa bo bonso Mwana na yandi, . . . Bantu yina ya Nzambi kanaka ntama na kusala bo mpidina, yandi me solaka bo mpi; bantu yina ya yandi solaka, yandi me ndimaka bo mpi; bantu yina ya yandi ndimaka, yandi me pesaka bo mpi nzila na kubaka ndambu ya lukumu na lukumu na yandi.”—Roma 8:28-30.
Bau vandaka kudikusa nde bantu ya nkaka kuyitaka kusolama na ntwala ya lubutulu na bau, na kuvukana ti Yezu na nkembo na yandi na kati ya mazulu. Yau kunataka ngyufula yai ya ngolo, ya bantu kezonzaka bamvula yonso: Keti Nzambi meyitaka kupona nkatu kikuma nani yandi kezola kugulusa, to bantu kele ti nkadilu ya kuzonza ya bau mosi ya bau kesadilaka na kubaka to na kukandikila lemvo ya Nzambi?
Augustin, Tata ya Dilongi ya Kuyita Kukana
Ata nkutu Batata ya nkaka ya dibundu kuyitaka kusonika mambu ya kuyita kukana, na kimvuka, bau kebakaka Augustin (354-430 T.B.) bonso muntu ya kutulaka lufulu ya dilongi yai sambu na dibundu ya Katolika mpi ya Misioni. Na ntubilu ya Augustin, Nzambi meyitaka kusola kimakulu bantu ya lunungu na kubaka balusakumunu ya mvula na mvula. Na ndambu ya nkaka, bantu ya kukonda lunungu, ata bau meyitaka ve kusolama na Nzambi, na sansa ya kyeleka ya ngogo, bau tazwa ndola ya mefwana sambu na masumu na bau, lubedisu. Ntendula ya Augustin kevila nkadilu ya kuzonza ya bau mosi, na kukangulaka nzila na bantembe.
Bamvingidi ya Difwa ya Augustin
Mazonza ya metadila kuyita kukana ti nkadilu ya kuzonza ya bau mosi, kubasikaka mbala na mbala na Moyen Âge, ye na nsungi ya nsobana, yau vandaka kulomba kuzenga yau. Luther kumonaka nde kuyita kukana ya muntu na muntu kuvandaka kukatuka na luzolo ya mvimba ya kusola ya Nzambi, nkatu kusadila nzayilu na yandi ya ntwala na kutadila bankadilu to bisalu na bau ya mbote ya makwisa. Calvin kwisaka kunata nsukisilu ya kubalulaka mambu ti ngindu na yandi ya kuyita kukana ya mitindu zole: Bamosi mesolamaka sambu na luguluku ya mvula na mvula, bankaka sambu na lubedisu ya mvula na mvula. Ata mpila yina, Calvin mpi kumonisaka nde kusola ya Nzambi vandaka ya kukonda kikuma mpi ya kukonda kubakisa.
Dyambu ya kuyita kukana mpi ngyufula ya mefwanina yau ya “dyenga”—ngogo ya mabundu kusadilaka na kusonga kisalu ya Nzambi kegulusilaka to keponinaka bantu ya lunungu—kumaka ngolo na mutindu nde na 1611 Saint-Siège kutulaka nsiku nde muntu lendaka dyaka ve kubasisa mukanda na ntu-dyambu yina nkatu nswa na yau. Na kati ya Dibundu ya Katolika, malongi ya Augustin kuzwaka nsyamisa ya balandi ya malongi ya episikopo ya Fransa Cornelius Jansen ya mvunkama ya 17 ti ya 18. Bayai kundimaka mutindu ya Bukristu mosi ya kuluta mpasi mpi ya kuluta ngangu, bantu na bau ya nkaka vandaka balandi ya malongi ya Aristote. Ata nkutu mpila yina, ntembe na dyambu yango kulembamaka ve. Ntotila Louis XIV kutumaka nde bau kufwa nzo ya banganga-nzambi ya Port-Royal, sambu yau vandaka lufulu ya malongi ya Jansen.
Na kati ya mabundu ya Misioni ya kusobamaka, mazonza kuvandaka mpi ata ti nsudi ya kumana ve. Kumosi ti bantu ya nkaka, Baremonstrant, balandi ya Jacobus Arminius, kukwikilaka nde muntu vandaka ti kima ya kusala sambu na luguluku na yandi mosi. Lukutakanu ya bamisioni na Dordrecht (1618-19) mekaka kusukisa fyoti mazonza na dyambu yai ntangu bau ponaka mutindu mosi ya ngolo ya ortodoksi ya Calvin. Na kutadilaka mukanda L’Aventure de la Réforme—Le monde de Jean Calvin, na Allemagne maswana na dyambu ya kuyita kukana ti kuzonza ya bau mosi, kubutaka nsungi ya nda ya “kikesa ya mpamba ya kusosa ngwakana, kumosi ti nsadilu ya mbi, kukota boloko, mpi kutinda bateyolozie na kimpika.”
Kuyita Kukana to Kuzonza ya Bau Mosi?
Banda luyantiku, kuyita kukana ti kuzonza na beto mosi, bangindu yai zole ya kewakanaka ve ata fyoti, kubendaka mavwanga mingi. Augustin, na lweka na yandi, kukukaka ve na kutendula kukonda kuwakana ya bangogo yina. Calvin mpi kumonaka yau bonso lumonisu ya luzolo ya kimfumu ya Nzambi, yau yina yandi kukukaka mpi ve na kutendula.
Keti nzayikusu ya Biblia ya bankadilu mpi kimuntu ya Nzambi kesadisa beto na kubakisa mambu yai? Disolo ya kelanda ketadila dyambu yai na bunda.
[Caption on page 4]
[Ntendula ya Bifwanisu ya lutiti 4]
Calvin, Luther, Jansen