“Beno Yamba Banzenza”

“Beno sadisa bakristo ya nkaka yina ke na mpasi, beno yamba banzenza mbote na banzo na beno.”​—ROMA 12:13.

 1. Inki kele nsatu mosi ya lufulu ya muntu, ye inki mutindu yau kemonanaka?

KUTAMBULA nge mosi na balabala na kisika mosi ya nzenza na kati ya mpimpa lenda vanda kima ya mpasi na bilumbu yai. Kansi yau lenda vanda mpi mpasi kiteso mosi bonso kuvanda na kati ya kibuka ya bantu kansi nge kezaba muntu ve, muntu mpi kezaba nge ve. Na kutuba ya mbote, mosi na nkadilu ya nene ya kimuntu kele nsatu ya kudiwa ya kutulama dikebi ye ya kuzolama. Muntu mosi ve kezolaka bau tadila yandi bonso nzenza, muntu ya nsi yankaka.

 2. Inki Yehowa kusalaka sambu na kulungisa nsatu na beto ya kuvanda ti kinduku?

² Yehowa Nzambi, Musadi mpi Ngangi ya bima yonso, kezabaka mbotembote nsatu ya bantu ya kuvanda ti kinduku. Bonso Musadi ya bigangwa na yandi bantu, tuka luyantiku Nzambi zabaka nde yau vandaka “mbote ve nde muntu kuzinga kaka yandi mosi,” ebuna yandi salaka kima sambu na yau. (Kuyantika 2:​18, 21, 22) Nkenda ya Biblia kele ya kufuluka ti bambandu ya bisalu ya bumbote ya Yehowa ti bansadi na yandi kusadilaka bantu. Yau kesadisa beto na kulonguka mutindu ya kulanda “kuyamba banzenza mbote,” sambu na kyese mpi luyangalalu ya bankaka mpi sambu na kyese na beto mosi.​—Roma 12:13.

Zola ya Banzenza

 3. Pesa ntendula ya lufulu ya nkadilu ya kuyamba.

³ Ngogo “kuyamba,” mutindu yau mesadilama na kati ya Biblia, mebalulama na ngogo ya Kigreki phi·lo·xe·niʹa, yina mesalama ti bangogo ya lufulu zole ya ketendula “zola” ti “nzenza.” Na yau, kuyamba ketendula ntetentete “zola ya banzenza.” Ata mpila yina, yau kele ve dyambu ya zuluzulu to ya kumonisa kaka luzitu. Yau kekotisa mawi ya muntu ti zola. James Strong ketendula kisongi-dyambu phi·leʹo, na mukanda na yandi (Exhaustive Concordance of the Bible), bonso “kuvanda nduku ya (kuzola [muntu to kima]) disongidila, kuvanda na zola sambu na (kemonisa kukangama ya muntu, ya kebasika na mawi).” Na yau, nkadilu ya kuyamba kele ya kuluta zola ya kele ti lufulu na munsiku (agape), yina kesalamaka mbala yankaka na kutumama. Mbala mingi yau kele lumonisu ya zola, kukangama, mpi kinduku ya kyeleka.

 4. Nani fwete yambama?

⁴ Muntu ya kebakaka zola ti kukangama yango kele “nzenza” (xeʹnos na Kigreki). Yandi lenda vanda nani? Dyaka, mukanda ya Strong (concordance) ketendula ngogo xeʹnos bonso ‘nzenza (na sansa ya ntete muntu ya insi yankaka, to na sansa ya kifwani muntu ya mpa); ebuna yau ketendula munzenza [ya kuzabana] to nzenza [ya kezabana ve].’ Yau yina, nkadilu ya kuyamba, mutindu yau metendulama na Biblia, lenda kutendula bumbote ya memonisama na muntu yina beto kezolaka to mpi na nzenza yina beto kezaba ve ata fyoti. Yezu tendulaka nde: “Kana beno ke zolaka kaka bantu yina ke zolaka beno, sambu na nki Nzambi fweti pesa beno matabisi? Ata bakalaki yina ke futisaka bantu mpaku, bo mpi ke zolaka kaka bantu yina ke zolaka bo! Kana beno ke pesaka mbote kaka na bampangi na beno, nki mambu beno ke salaka ya bantu ya nkaka ke salaka ve? Ata bantu yina kuzaba Nzambi ve, bo mpi ke pesaka mbote na bantu yina ke pesaka bo mbote!” (Matayo 5:​46, 47) Nkadilu ya kyeleka ya kuyamba kenungaka nkabisa ti kuyina yina kebasikaka na mabanza ya mbi sambu na bankaka mpi na boma.

Yehowa, Muyambi ya Kukuka

5, 6. (a) Inki vandaka na mabanza ya Yezu ntangu yandi tubaka nde, “Tata na beno ya zulu kele ya kukuka”? (b) Inki mutindu nkadilu ya kukaba ya Yehowa kemonanaka?

⁵ Na nima ya kumonisa kukonda kukuka ya zola yina bantu kumonisaka bamosi sambu na bankaka mutindu yau metubilama na ntwala, Yezu yikaka ntuma yai: “Beno fwete vanda mpi ya kukuka, mutindu Tata na beno ya zulu kele ya kukuka.” (Matayo 5:​48, NW) Ya kyeleka, Yehowa, kele ya kukuka na mambu yonso. (Kulonga 32:4) Kansi, Yezu vandaka kutubila mutindu mosi ya kukuka ya Yehowa bonso yandi tubaka na ntwala: “[Nzambi] ke basisaka ntangu na yandi na zulu sambu na bantu ya mbi ti na bantu ya mbote, yandi ke nokisaka mvula na yandi na bantu yina ke salaka mambu ya mbote ti na bayina ke salaka mambu ya mbi.” (Matayo 5:45) Na dyambu ya kumonisa bumbote, Yehowa kekabulakabulaka ve.

⁶ Bonso Ngangi, Yehowa kele munkwa bima yonso. Yandi ketuba nde: “Bambisi yonso ya mfinda kele ya mono ti bangombe kuna na zulu ya bangumba; mono zaba bandeke yonso, mono zaba mpi bambisi yonso yina kele na nseke.” (Nkunga 50:​10, 11) Kansi, yandi kekangisaka ve ata kima mosi na kindila. Na nkadilu na yandi ya kukaba, yandi kepesaka na bigangwa na yandi yonso. Muyimbi-bankunga tubaka mutindu yai sambu na Yehowa: “Nge ke pesaka bo bima mingi mutindu kele nzala na bo.”​—Nkunga 145:16.

 7. Inki beto lenda longuka na mutindu Yehowa kebakaka banzenza ti bantu yina kele na nsatu?

⁷ Yehowa kepesaka bantu yina bau kele na yau mfunu​—ata bantu yina kezabaka yandi ve, yina kele banzenza na meso na yandi. Polo ti Barnabasi yibusaka bansambidi ya biteki na mbanza ya Listre nde Yehowa “ke songaka beno mambu ya mbote ya yandi ke salaka. Yandi ke pesaka beno mvula yina ke katukaka na zulu, yandi ke pesaka beno ntangu ya kukatula bima na bilanga. Yandi ke pesaka beno madia; yo ke pesaka beno kiese mingi.” (Bisalu 14:17) Mingimingi na bayina kele na nsatu, Yehowa kemonisaka nkadilu ya bumbote mpi ya kukaba. (Kulonga 10:​17, 18) Mambu kele mingi ya beto lenda longuka na mbandu ya Yehowa na yina metala kumonisa nkadilu ya bumbote ti ya kukaba​—kuvanda muyambi​—na bankaka.

 8. Inki mutindu Yehowa memonisaka nkadilu na yandi ya kukaba na kusungimina bansatu na beto ya kimpeve?

⁸ Na zulu ya kupesa bima mingi sambu na bansatu ya kinsuni ya bigangwa na yandi, Yehowa kekudibanzaka sambu na bansatu na bau ya kimpeve. Yehowa salaka na mutindu mosi ya kumonisa nkadilu ya kukaba ya kuluta sambu na mambote na beto ya kimpeve, nkutu na ntangu muntu mosi ve na kati na beto kuzabaka nde beto vandaka na mvwandilu ya mawa na kimpeve. Na Roma 5:​8, 10 beto ketanga nde: “Nzambi songaka beto mutindu yandi ke zolaka beto: Kristo fwaka sambu na beto ntangu beto vandaka kaka bantu ya masumu. Beto vandaka ntete bambeni ya Nzambi, kansi beto me wakana ti yandi sambu na lufwa ya Mwana na yandi.” Ngidika yina pesaka nzila na bantu ya masumu na kukota na kati ya ngwisana ya dibuta ya kyese ya Tata na beto ya zulu. (Roma 8:​20, 21) Yehowa yidikaka mpi nde beto vanda ti lutwadisu ya mbote na mpila nde beto lenda nunga na luzingu ata beto kele na nkadilu ya konda kukuka.​—Nkunga 119:105; 2 Timoteo 3:16.

9, 10. (a) Sambu na inki beto lenda tuba nde Yehowa kele muyambi ya kukuka? (b) Inki mutindu bansambidi ya kyeleka fwete landa mbandu ya Yehowa na dyambu yai?

⁹ Na kumonaka yonso yai, beto lenda tuba nde Yehowa kele mpenza muyambi ya kukuka na mitindu mingi mpenza. Yandi keyambulaka ve bayina kele na nsatu, bantu ya kudikulumusa, bantu ya mpasi. Yandi kemonisaka dikebi ya kyeleka sambu na banzenza, ata bambeni na yandi, ye yandi kesosaka ve lufutu. Na yai yonso, keti yandi kele ve mbandu ya muyambi mosi ya kukuka?

¹⁰ Bonso Nzambi ya bumbote ya ntima mpi nkadilu ya kukaba ya mutindu yai, Yehowa kezola bansambidi na yandi kulanda mbandu na yandi. Na kati ya Biblia ya mvimba, beto kemona bambandu ya mbote ya kikalulu yai ya bumbote. Encyclopaedia Judaica ketuba nde “na Izraele ya ntama, nkadilu ya kuyamba vandaka ve kaka dyambu ya bikalulu ya mbote, kansi ntuma ya ndyatilu . . . Bikalulu ya Biblia ya kuyamba bantambudi yina melemba ti ya kuyamba banzenza na kati na bau vandaka kima ya kuyedisaka nkadilu ya kuyamba ti mitindu na yau yonso na kukumaka ntoma ya kulolamaka ngolo na kinkulu ya Bayuda.” Nkadilu ya kuyamba meluta kidimbu ya keswaswanisa kimvuka mosi ya insi to ya dikanda, yau fwete vanda kidimbu ya bansambidi yonso ya Yehowa.

Muyambi ya Bawanzyo

11. Inki mbandu ya kuluta nene kemonisa nde nkadilu ya kuyamba kenataka mambote ya konda kukana? (Tala mpi Kuyantika 19:​1-3; Bazuzi 13:​11-16.)

¹¹ Mosi na kati ya bankenda ya kuluta kuzabana ya lumonisu ya nkadilu ya kuyamba kele nkenda ya Abrahami ti Sara ntangu bau vandaka na ka na kati ya banti ya nene ya Mamre, mfinama na Ebroni. (Kuyantika 18:​1-10; 23:19) Ntembe kele ve nde ntumwa Polo vandaka ti nkenda yai na ntu ntangu yandi pesaka lukebisu yai: “Beno vila ve na kuyamba mbote-mbote bantu yina ke kwisaka na banzo na beno. Sambu bantu ya nkaka yina salaka mpidina bo yambaka bawanzio na banzo na bo kansi bo zabaka ve nde bo vandaka bawanzio.” (Baebreo 13:2) Kulonguka ya nkenda yai tasadisa beto na kumona nde nkadilu ya kuyamba kele dyambu ya kikalulu ya muntu mpamba ve to mpila yandi sansamaka. Kansi, yau kele kikalulu ya vumi yina kenataka balusakumunu ya kitoko.

12. Inki mutindu Abrahami monisaka zola na yandi sambu na banzenza?

¹² Kuyantika 18:​1, 2 kemonisa nde banzenza vandaka bantu ya konda kuzabana ti Abrahami mpi yandi vandaka zaba ve nde bau takwisa, kiteso mosi kaka bonso banzenza tatu yina vandaka kuluta. Kikalulu ya bantu ya Esti, mutindu bantendudi yankaka ketubaka, kuvandaka nde ntambudi na insi ya nzenza vandaka na nswa ya kuyambama ata yandi vandaka kuzaba ve muntu kuna. Kansi Abrahami kingaka ve bau sadila nswa na bau yina; yandi bakaka dibanza ya kusala kima. Yandi “telamaka nswalu” na kwenda kukutana ti banzenza yina ntangu bau vandaka mwa-ntama ti yandi​—yina yonso salamaka na “kati ya mwini,” ye Abrahami ti bamvula 99! Keti yau kemonisa ve kikuma ya Polo tubilaka Abrahami bonso mbandu ya beto fwete landa? Yai kele kibeni ntendula ya nkadilu ya kuyamba, zola sambu na banzenza, kudibanza sambu na bansatu na bau. Yau kele kikalulu ya mbote.

13. Sambu na inki Abrahami “fukamaka” na ntwala ya banzenza?

¹³ Nkenda kemonisa beto mpi nde na nima ya kukutana ti banzenza, Abrahami “fukamaka ilungi na ntoto.” Kufukama na ntwala ya banzenza ya kukuka? Kufukama na mutindu Abrahami salaka, vandaka mutindu ya kupesa mbote na nzenza mosi ya lukumu to muntu mosi ya pozisio ya nene, yau fwete tadilama ve bonso lusambu, yina kepesamaka kaka na Nzambi. (Fwanisa ti Bisalu 10:​25, 26; Kusonga 19:10.) Na kufukamaka, kunyekisa ntu mpamba ve, kansi “ilungi na ntoto,” Abrahami pesaka banzenza yai lukumu ya kuvanda bantu ya mfunu. Yandi vandaka mfumu ya dibuta ya nene, ya bumvwama, kansi yandi tadilaka banzenza yai bonso bantu ya mefwana na kubaka lukumu ya nene kuluta yandi mosi. Luswaswanu ya inki mutindu ti nkadilu ya kutadila banzenza na ketiketi, bomaboma! Abrahami monisaka mpenza ntendula ya ntela yai: “[Vanda na ntwala] na kusonga luzitu.”​—Roma 12:10.

14. Inki kikesa mpi nkadilu ya kudipesa kulombamaka na Abrahami sambu na kumonisa nkadilu ya kuyamba na banzenza?

¹⁴ Kitini ya nkenda ya mebikala kemonisa nde mawi ya Abrahami vandaka ya masonga. Madya yau mosi vandaka ya lenda tesama ve. Ata na kati ya dibuta ya nene ya kele ti madya mingi, “mwana-ngombe ya kitoko” kele madya ya konso kilumbu ve. Na kutendulaka kikalulu ya bantu ya ndambu yina, John Kitto na mukanda na yandi (Daily Bible Illustrations) ketuba nde: “Bima ya mpwena kepesamaka ve katula kaka na ntangu ya bankinsi, to na kukuma ya nzenza; bantu kedyaka mbisi kaka na bilumbu ya mutindu yina, ata bayina ya kele ti bibuka mingi ya bambisi.” Nsungi ya tiya vandaka kupesa ve nzila na kubumba madya ya kepolaka, ebuna sambu na kulamba madya ya mutindu yina, mambu yonso vandaka kusalama kaka na ntangu yina. Mfunu ya kuyituka kele ve kana na nkenda yai ya nkufi, ngogo “nswalu” kemonika mbala tatu, ye Abrahami kwendaka “ntinu” ya kyeleka sambu na kwenda kuyidika madya.​—Kuyantika 18:​6-8.

15. Inki kele mboninu ya mbote ya bima ya kinsuni na kumonisaka nkadilu ya kuyamba, yina kemonika na mbandu ya Abrahami?

¹⁵ Kansi, lukanu kevandaka ve kusala fete ya nene sambu na kuyitukisa muntu. Ata Abrahami ti Sara salaka ngolo yina yonso sambu na kulamba mpi kunata madya, tala mutindu Abrahami tubilaka yau na ntwala: “Bo natila beno masa sambu beno yobisa makulu; beno pema ntete na nsi ya nti yai. Mono ke natila beno madia [“kitini ya dimpa,” NW]. Kana beno me dia imene, mpidina beno ta baka ngolo sambu na kulanda nzila na beno. Beno me kuma awa na nzo na mono, mono fweti sadisa beno kaka.” (Kuyantika 18:​4, 5) “Kitini ya dimpa” yina kumaka fete ya mwana-ngombe ya mafuta ti mampa ya fufu ya kitoko ya ble, manteka, mpi mabele​—fete ya mefwana na ntotila. Dilongi kele nde inki? Kana nkadilu ya kuyamba memonisama, kima ya mfunu, to kima ya fwete tadilama mingi, kele ve nkembo ya bima ya kudya ti kunwa, to kima yonso ya luyangidilu ya kitoko yina tapesama, mpi buna na buna. Kuyamba kesalamaka ve kaka kana muntu mefwana na kusumba bima ya ntalu. Kansi, lufulu na yau kele kudibanza ya masonga sambu na mambote ya bankaka ye mpusa ya kusala bankaka mambote na kiteso yina muntu lenda sala. Kingana mosi ya Biblia ketuba nde: “Mbote na kudia sakasaka kisika mosi na bantu ya beno ke zolanaka ti bo, kansi mbote ve na kudia ngombe na bantu ya beno ke menganaka ti bo,” mpi nsapi ya nkadilu ya kuyamba ya kyeleka kele na kati ya kingana yai.​—Bingana 15:17.

16. Inki mutindu Abrahami monisaka zola ya mambu ya kimpeve na yina yandi salaka sambu na banzenza?

¹⁶ Kansi, beto fwete simba nde na dyambu yango yai yonso kuvandaka mpi ti dibanza ya kimpeve. Na mutindu mosi to yankaka, Abrahami bakisaka nde banzenza vandaka binati-nsangu ya katukaka na Yehowa. Yau kemonana na mutindu ya yandi bingaka bau nde: “[Yehowa] pardo, kana nge zola, kuluta ve mpidina.”a (Kuyantika 18:3; fwanisa ti Kubasika 33:20.) Abrahami zabaka ve na ntwala kana bau vandaka ti nsangu sambu na yandi to kana bau vandaka luta kuluta mpamba. Nkatu kulanda yina yonso, yandi ndimaka nde lukanu ya Yehowa vandaka kulungana. Bantu yai vandaka na misio mosi ya Yehowa. Kana yandi lendaka kusala kima mosi bonso dikabu na yandi na mambu yina, yau zolaka kuyangidika yandi. Yandi bakisaka nde yau lombaka nde bansadi ya Yehowa kubaka kima ya kuluta mbote, mpi yau lombaka nde yandi kupesa yina ya kuluta mbote na bamvwandilu yina. Na kusalaka mutindu yina, lusakumunu ya kimpeve zolaka kuvanda, yau vanda sambu na yandi mosi to sambu na muntu yankaka. Mutindu yau salamaka, Abrahami ti Sara zwaka lusakumunu ya nene sambu nkadilu na bau ya kuyamba banzenza na masonga.​—Kuyantika 18:9-15; 21:​1, 2.

Bantu ya Kuyikana na Kuyamba

17. Inki Yehowa lombaka na bana Izraele na yina metala banzenza mpi bantu ya vandaka na nsatu na kati na bau?

¹⁷ Mbandu ya nene ya Abrahami vandaka ve kima ya lendaka kuvilana na dikanda yina basikaka na divumu na yandi. Nsiku yina Yehowa pesaka Izraele, na kati na yau vandaka mpi ngidika ya kumonisa nkadilu ya kuyamba na banzenza yina vandaka na kati na bau. “Baka [nzenza] bonso mpangi na nge munkwa-nsi, zola yandi bonso nge mosi, sambu beno mpi beno vandaka banzenza na nsi ya Ezipte. Mono kele Mfumu Nzambi, Nzambi na beno.” (Levi 19:34) Yau lombaka nde bantu kumonisa dikebi ya ngolo na bayina vandaka kuzanga bima ya kinsuni nkatu kubikisa bau maboko mpamba. Ntangu Yehowa vandaka kusakumuna bau ti mbutu ya mingi, ntangu bau vandaka kuyangalala na bankinsi na bau, ntangu bau vandaka kupema na bisalu na bau na bamvula ya Kisabatu, mpi na baokazio yankaka, yau lombamaka nde bantu kuyibuka bayina vandaka na bima mingi ve—bamifwidi, bana bansyona, ti banzenza.​—Kulonga 16:9-14; 24:19-21; 26:​12, 13.

18. Inki kele mfunu ya nkadilu ya kuyamba na yina metala kuzwa lemvo mpi lusakumunu ya Yehowa?

¹⁸ Mfunu ya bumbote, nkadilu ya kukaba ti nkadilu ya kuyamba bankaka, mingimingi na bayina kele na nsatu, lenda monana na mutindu Yehowa kusalaka ti bana ya Izraele ntangu bau vilaka na kumonisa bankadilu yai. Yehowa monisaka pwelele nde bumbote ti nkadilu ya kukabila banzenza ti bantu ya kele na nsatu kele na kati ya malombu sambu bantu na yandi kubaka balusakumunu ya ntangu yonso. (Nkunga 82:​2, 3; Yezaya 1:17; Yeremia 7:​5-7; Ezekiele 22:7; Zakaria 7:​9-11) Ntangu dikanda vandaka na luzaku ya kulungisa yau ti malombu yankaka, bau vandaka mbote mpi vandaka na bima mingi ya kinsuni ti ya kimpeve. Ntangu bau kudipesaka na kulanda bampusa ya kindila mpi vilaka na kumonisa bankadilu ya bumbote na bayina vandaka na nsatu, bau zwaka ndola ya Yehowa, ye nsukansuka nkanu ya mbi zengamaka na zulu na bau.​—Kulonga 27:19; 28:​15, 45.

19. Inki mambu beto tatadila dyaka?

¹⁹ Ebuna mfunu ya inki mutindu yau kele sambu na beto na kudifimpa mpi kumona kana beto kele na kulungisa yina Yehowa kezola na dyambu yai! Yau kele mpenza mfunu bubu yai sambu na mpeve ya kindila ti ya nkabwana ya kele na inza. Inki mutindu beto lenda songa nkadilu ya Bukristu ya kuyamba banzenza na inza yai ya kukabwana? Yai kele ntu-dyambu ya metendulama na disolo ya melanda.

[Noti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Keyibuka?

◻ Inki kele ntendula ya ngogo ya Biblia yina mebalulama “kuyamba”?

◻ Na inki mitindu Yehowa kele mbandu ya kukuka ya nkadilu ya kuyamba?

◻ Abrahami monisaka nkadilu ya kuyamba tii na inki kiteso?

◻ Sambu na inki bansambidi ya kyeleka yonso fwete “yamba banzenza mbote”?