Kitini 3
Inki Mutindu Beto Lenda Zaba nde Nzambi Kele?
1, 2. Inki dibanza kepesa beto nzila na kuzaba kana Nzambi kele?
MUTINDU mosi ya kuzaba kana Nzambi kele to ve kele ya kusadila munsiku: Konso kima yina me salamaka ke vandaka ti muntu yina me salaka. Kana kima mosi yina me salamaka kele mpasi mingi, yo ke tendula nde muntu yina salaka yo kele mayele kibeni.
2 Mu mbandu, tala nzo na nge. Bamesa, bakiti, babiro, bambeto, banzungu, bikalungu, malonga mpi bisadilu ya nkaka ya kinkuku. Kukonda ntembe, muntu mosi salaka yo. Yo ke mpi kiteso mosi sambu na yina bibaka, bapavema mpi ba plafonds. Kana bima ya fioti salamaka na muntu mosi, keti yo me fwana ve nde bima ya kuluta mpasi salamaka na muntu mosi ya kuluta mayele?
Luyalanganu ya Ke Yitukisa
3, 4. Na inki dyambu nza kepesa beto nzila na kuzaba nde Nzambi kele?
3 Montre salamaka na ngangi na yo. Kansi, nki beto lenda tuba sambu na ntangu, kima mosi ya kuluta mpasi mingi? Mutindu baplaneti ke zyungaka yo na mutindu mosi ya siki-siki na nsungi ya bamvu-nkama mingi? Inki beto lenda tuba sambu na galaxie yina beto ke zingaka ya bo ke bingaka la Voie lactée, ya me salama na bambwentete kuluta bamiliare 100? Keti nge me bakaka ntete ve ntangu ya kutala bambwentete na mpimpa? Keti nge me yitukaka ntete ve sambu na yo? Ebuna yindula luyalanganu yina kele ti bamiliare ya ba galaxie ya me fwanana ti galaxie na beto la Voie lactée! Dyaka, bima yina ke na zulu ke balukaka tuka bamvu-nkama mingi na ndonga, bonso makonga ya montre ke balukaka na mutindu mosi ya me fwana.
4 Kana montre yina kele kibeni mpasi mingi ve, ke lomba nde muntu mosi kusala yo, kukonda ntembe luyalanganu yai ya me salamaka na mutindu mosi ya kuyituka ke monisa nde yo kele ti ngangi na yo. Yo yina Bible ke binga beto na ‘kutombula meso na beto na zulu mpi kumona,’ mpi yo ke yula nde: “Nani me salaka bima yai?” Mvutu kele: “Yo kele Muntu [Nzambi] yina ke basisaka makesa na yo na kutadila ntalu na yo; Yandi ke bingaka yo yonso na zina na yo. Sambu na ngolo na yandi ya mingi kibeni mpi na ngolo na yandi ya ke pesaka boma, Ata mosi ve na kati na yo me konda.” (Yezaya 40:26) Yo yina, Nzambi yina ke monanaka ve, ya kele ti ngolo mpi mayele mingi kuluta muntu me gangaka luyalanganu yai.
Ntoto Me Salama na Mutindu Mosi ya Mbote
5-7. Inki bamambu ya ke na ntoto ya kemonisa nde yau ke na Ngangi?
5 Mutindu ba savants ke longuka mingi ntoto, mpi mutindu mosi mpi bau ke mona nde yau me salama na mpila nde muntu kuvanda pana. Yo me tulama na kitamina mosi ya kufwana na ntangu mpi yau ke bakaka nsemo mpi tiya ya kufwana. Yo ke balukaka na nzyunga ya ntangu na mvu ya mvimba, mpi nzyetolo na yau na nzyunga ya ntangu ke pesaka nzila na bansungi ya mutindu na mutindu na bisika mingi na nsi-ntoto. Na bangunga yonso 24 heures, ntoto ke salaka nkongolo na nzyunga ya ntangu, yo ke pesaka nzila na kulandana to kuyingama ya mwini mpi mpimpa. Yo ke na mupepe ya me salama na gaz to mupepe yina ke pesaka beto nzila na kufulumuna mpi ya ke taninaka beto na mipepe ya mbi ya lenda bebisa ya ke katukaka na espace. Ntoto mpi ke na masa mpi na nsi-ntoto ya kele mfunu mingi sambu na kubasisa madya.
6 Kana nde mambu yai yonso, mpi ya nkaka dyaka, vandaka ve ya kuvukisama kisika mosi, yo zolaka kuvanda ve na mpila ya kuzinga awa na ntoto. Keti yonso yina basikaka kaka yo mosi? Zulunalu Science News ke tuba nde: “Yo ke monana nde mambu yai ya kuyituka mpi ya kulunga ke mpasi nde yo vanda bima ya kubasikaka kaka yo mosi.” Yo lenda vanda mpidina ata fyoti ve. Yo ke pesa ngindu nde yo fwete vanda na Ngangi ya mayele yina salaka yo ti lukanu.
7 Kana nge me kota na nzo mosi ya kitoko, nge mona nde yo ke na bima mingi ya mutindu na mutindu—na madya mingi, na masini ya mbote yina kepesaka madidi, ti masa na kati ya nzo na lusadisu ya ba tuyaux—nde inki nge ta tuba? Keti bima yina basikaka kaka yo mosi? Ve, na mbala mosi kukonda ntembe nge ta tuba nde kele na muntu mosi ya ngangu mingi yina bakaka ngindu mpi salaka nzo yina na dikebi yonso. Ntoto mpi salamaka na mayele na mpila nde yo pesa bima yina ya bantu ke na yo mfunu, mpi yo me salamaka na bima mingi ya mutindu na mutindu kuluta konso nzo yina bantu me salaka.
8. Inki, awa na ntoto, kemonisa nde Nzambi kekudibanzaka na zola yonso sambu na beto?
8 Beto baka mbandu ya bima yai mingi yina ke kumisaka luzingu na beto ya kitoko. Yindula bintuntu ya mutindu na mutindu ya me salama na mikubu ya kitoko mpi nsudi na yo ke sepedisaka bantu. Dyaka, kele na madya ya mitindu mingi, yina ntomo na yo ke pesaka beto kyese na banzo. Beto ke talaka na kyese yonso bamfinda, bangumba, balake to mazanga mpi bima ya nkaka ya Nzambi me gangaka. Inki beto lenda tuba dyaka sambu na kulala ya ntangu yina ke vandaka kitoko, ya ke pesaka beto kyese na luzingu? Sambu na yina me tala bambisi, keti beto ke vandaka ve na kyese ntangu beto ke talaka mutindu bana ya bambwa, bana ya banyau mpi ya bambisi ya nkaka ke sakanaka? Ntoto kele ti bima mingi ya kuyituka, ya kitoko, ya kele mfunu mingi sambu na kutanina luzingu na beto. Yo ke monisa nde ntoto salamaka na mayele mpi na zola; Nzambi salaka ve bantu kaka sambu bo zinga na ntoto kansi mpi sambu bo sepela ti luzingu awa na ntoto.
9. Nani salaka ntoto, mpi na nki lukanu?
9 Yo yina, yo me fwana na kuzaba mpi na kupesa matondo na Mupesi ya bima yai yonso, na kulandaka mbandu ya nsoniki ya Biblia yina tubaka sambu na Yehowa Nzambi nde: “Nge salaka zulu ti ntoto.” Na nki lukanu? Yandi ke pesa mvutu na kumonisaka Nzambi bonso “Muntu yina yidikaka ntoto, Muntu yina salaka yo, yina tulaka yo ngolo, Yina gangaka yo ve kaka sambu na mpamba, kansi yina salaka yo sambu bantu kuzinga.”—Yezaya 37:16; 45:18.
Cellule ya Ke Yitukisa
10, 11. Inki dyambu ya ngituka ke na kati ya cellule?
10 Inki beto lenda tuba sambu na bima ya ke na kuzinga? Keti yo ke na mfunu ya ngangi ve? Sambu na kubaka mbandu mosi, beto tadila cellule ya ke yitukisa. Tala dyambu beto lenda tanga yina Michael Denton sonikaka. Yandi ke salaka bansosa na science ya biologie moléculaire. Yandi tubaka na mukanda na yandi Evolution: Une théorie en crise: “Biologie moléculaire monisaka nde na bima ya ke na kuzinga ya ke mpasi mingi ve na kutungama, ba cellules bactériennes, ke na mpasi mingi mutindu yo me salamaka. Ata nene na yo ke ya kuluta fyoti kibeni, . . . mikrobe to bactérie ya kuluta fyoti ke ngolo mingi, ya me fuluka na mafunda ya bima yina yo me salamaka mbote kibeni . . . ya kuluta mpasi mutindu bo me salaka yo kuluta ata yo vanda nki masini yina muntu me salaka mpi ya kukonda kutesana na bima ya konda nitu ya kutungama.”
11 Sambu na yina me tala mutindu konso cellule me salamaka, yandi ke tuba nde: “Ngolo ya ADN ya kubumba mambu me luta mingi kibeni ata yo vanda nki kima ya me zabanaka: yo ke nzila mosi ya kuluta nzila yonso sambu na kuzaba mbote-mbote kamwa kima mosi mpi ya kuluta muntu na mpasi na yina kutungama na yo mpi ya ke na kilo ya fyoti nansi ya tumwa ba milliardièmes ya gramme. . . . Na kutadila mayele yai mpi ya kuluta mpasi mutindu ba molécules, bima ya beto me salaka ata yo vanda nde yo me salamaka na mutindu mosi ya kuyituka, yo ke monana nde yo ke mpamba. Na ntwala ya bima ya mutindu na mutindu ya me salamaka na nitu na beto, beto fwete vanda [na] dikulumusa.”
12. Muntu mosi ya mayele tubaka nki sambu na kisina ya cellule?
12 Mpi Denton ke yika nde: “Mutindu bo me salaka kukonda mpasi mitindu ya ba cellules ya beto ke zaba ke ya nene na mpila nde beto lenda ndima ve nde kima ya mutindu yai lendaka vanda ya kintulumukina.” Yo fwanaka nde ngangi kuvanda sambu na yo.
Butomfu na Beto Ke ya Ke Yitukisa
13, 14. Inki butomfu me luta cellule?
13 Muntu yina ya mayele ke landa na kutuba nde: “Mutindu cellule ya muntu na muntu me salamaka ke fwanana ve ata fyoti na yina ya ngidika bonso butomfu ya bambisi. Butomfu ya muntu ke na ba cellules kiteso ya makumi ya ba milliards ya ba cellules nerveuses. Konso cellule nerveuse ke na kiteso ya mafunda kumi mpi mafunda nkama mosi ya ba fibres ke vukisa yo na yina me vukisamaka na ba cellules ya nkaka ya butomfu. Ntalu ya bumbidi ya kukangama ya ba cellules na ya nkaka na kati ya butomfu ya muntu ke kiteso ya . . . million mosi ya ba milliards.”
14 Denton ke yika nde: “Ata kana kaka ndambu mosi na nkama ya kuvukisama ya butomfu vandaka kibeni ya kuyidika, yo zolaka kumonisa dyaka ngidika mosi ya mbote na ntalu ya kuvikisa kibeni ya kuluta yina ya ngidika yonso ya kusolula ya kele awa na Ntoto.” Ebuna yandi ke yula nde : “Keti bangidika yai yonso lendaka kuvukana kisika mosi yo mpamba?” Kukonda ntembe, mvutu kele nde ve. Butomfu kele kima yina Ngangi na beto me salaka.
15. Inki mambu bantu ya mayele ke tuba na yina me tala butomfu?
15 Kana bo fwanisa yo ti butomfu ya muntu, ba ordinateurs yina ya mesalama na mutindu mosi ya ngangu bubu yai kemonana nde yau ke mpamba. Tala inki mutindu Morton Hunt, nsoniki ya mambu ya science tubaka: “Ngindu na beto kesimbaka na bambala milliards bansangu mingi ya kuluta ordinateur ya nene yina ya mesalama na ngangu yonso na bilumbu na beto.” Munganga Robert White, yina ya kesansaka maladi ya ba nerfs to neurochirurgien, sukisaka nde: “Na ntwala ya ngwakana yina ke na kati ya kinaka to organe mpi mpeve ya muntu mpi ya meluta ngangu na beto, mono ke na nswa na kundima nde ikele na ngangu ya kuluta nene, ya ke na ngolo ya kubaka ngindu mpi ya kusala yau. . . . Mono kekudimona nde mono ke na nswa ya kupesa kiyeka ya luyantiku ya mvukana yina na muntu mosi ya kuluta ngangu.” Yina mpi, yau lombaka nde Muntu mosi ya mayele kuvanda.
Menga: Kima Yina Beto Lenda Fwanisa Ve ti Kima ya Nkaka
16-18. (a) Inki menga kele kima ya beto lenda fwanisa ti bima ya nkaka? (b) Yo pusa beto na kutuba nki?
16 Beto baka mbandu ya menga yina ya ke tambwisaka bima mingi na nitu mpi mupepe to oxygène yina ke taninaka beto na maladi ya mpila na mpila. Mukanda ABC’s of the Human Body ke tuba sambu na bima yina ke na kati ya menga ya kebingamaka nde ba globules rouges, mosi ya bima ya ke mfunu na menga nde: “Ditonsi mosi kaka ya menga ke na ba cellules ya menga kuluta 250 millions . . . Nitu ke na yo ziku 250 000 milliards, mpi ya lenda fika bibansala iya ya tennis, kana nde bo fwete tandula yo. . . . Na seconde mosi yo ke yingamaka na ba cellules ya mpa 3 millions.”
17 Sambu na yina me tala ba globules blancs, bima ya nkaka ya ke na kati ya menga, ya bo ke bingaka globules blancs, kaka mukanda yina mosi ke tuba nde: “Mutindu ya ba globules rouges ke kaka mosi, kansi beto ke monaka mitindu mingi ya kuswaswana ya ba globules blancs, konso mutindu lenda nwanisa bambeni na nitu na mutindu mosi ya kuswaswana. Ba nkaka ke butaka ba anticorps sambu na kunwanisa ba mikrobe to ba virus, yau ke fwaka bima yina ke ya nzenza na kati ya nitu to mpi kedyaka bamikrobe to ba bactéries.”
18 Ngidika yai ya menga me salamaka na mutindu mosi ya mbote kibeni! Kima ya kuyilama mutindu yai mpi ya ke pesa lutaninu ya ngolo mpidina fwete vanda na ngangi mosi ya kuluta ngangu mpi ya kele na dikebi mingi: Nzambi.
Mambu ya Nkaka ya Kuyituka
19. Keti beto lenda fwanisa disu ti bima yina bantu me salaka?
19 Nitu ya muntu ke na mambu mingi ya kuyituka. Mosi na yo kele disu, ya me salamaka na mutindu mosi ya kuyituka, na mpila nde appareil-photo lenda pusana na yo ve ata fyoti. Astronome Robert Jastrow sonikaka nde: “Disu ke monanaka nde yo me salamaka mutindu mosi ya kuyituka, mpi ata bantu yina me salaka télescope lendaka ve kusala yo mbote bonso disu.” Zulunalu Popular Photography ke tendula nde: “Meso ya muntu ke talaka mambu mingi na ntama ya kuluta pellicule photographique. Yo ke monaka na bandambu tatu, na mutindu ya angle mosi ya nene, ya kukonda kubuka . . . Yo kele ve dyambu ya mayele na kufwanisa appareil-photo na disu ya muntu. Disu ya muntu me luta konso ordinateur yina ya bo me salaka na mayele yonso, ata yina bantu me vukisa mayele ya bubu yai, na ngolo ya kusala to ya kulungisa mambu mingi, na ntinu mpi na bansadilu na kusadila yau ya kuluta ata yau vanda inki kisadilu, to inki ordinateur to inki appareil-photo ya me salama na muntu.”
20. Tanga mambu ya nkaka ya kuyituka ya kele na nitu ya muntu.
20 Beto tadila mutindu ba organes yina ke na nitu ke salaka na bumosi kukonda nde beto sala bikesa ya ngolo. Mu mbandu, beto ke tulaka na kati ya dikundu to na divumu na beto madya ya mutindu na mutindu mpi malafu; kansi, nitu ke yidikaka mpi ke pesaka beto ngolo. Meka ntete na kukotisa bima mingi ya kuvukisa mutindu yai na kati ya réservoir ya camion mpi tala ntangu ikwa yo ta sala sambu nde yo tambula! Yo me fwana mpi na kutadila dyambu ya kuyituka mutindu muntu ke yantikaka kusalama na kati ya divumu, mpi na nima yandi ke kumaka bébé mosi ya kitoko—kifwani ya bibuti na yandi—na bangonda ivwa. Kansi nki beto lenda tuba sambu na makuki yina mwana-fyoti ke vandaka na yo ya kutuba ndinga mosi ya mpasi?
21. Inki bantu ya mayele ke tuba ntangu bo ke mona mutindu nitu ya muntu me salamaka na mutindu ya kuyituka?
21 Kukonda ntembe, bima mingi yai ya kuyituka, ya ke na kati ya nitu ya muntu, ke yitukisaka beto mingi. Ata technicien mosi lenda sala ve bima ya mutindu yai. Keti yo lenda vanda kisalu yina basikaka yo mosi? Ata fyoti ve. Kansi, ntangu bantu ya mayele ke zikisa mutindu nitu na beto me salamaka na mutindu ya kuyituka, bo ke tubaka mutindu nsoniki ya Bankunga tubaka nde: “Mono ke kumisa nge sambu mono me salamaka na mutindu ya ke pesa boma mpi ya kuyituka. Bisalu na nge kele ya kuyituka.”—Nkunga 139:14.
Ngangi ya Kuluta Nene
22, 23. (a) Sambu na inki beto fwete ndima nde Ngangi kele? (b) Inki Biblia ke tuba mpenza na yina me tala Nzambi?
22 Beto ke tanga na Biblia nde: “Ya kieleka, konso nzo kele ti muntu yina ke tungaka yo, kansi Nzambi muntu tungaka bima yonso.” (Baebreo 3:4) Kana konso nzo, ya kele mpasi kibeni ve na kutunga fwete vanda na muntu yina tungaka yo, inki beto lenda tuba sambu na luyalanganu yai ya me luta mpasi na kuganga, mpi na bima na yo ya mutindu na mutindu ya kele awa na ntoto? Yo fwete vanda mpi na muntu yina gangaka yo. Dyaka, sambu beto ke ndima nde bantu gangaka bima ya mpila na mpila mu mbandu avion, télévision to ordinateur, keti beto fwana ve na kundima nde kele na muntu yina ya pesaka bo butomfu sambu bo sala bima yai yonso?
23 Yo kele dyambu yina Biblia ke monisa. Yo ke bingaka yandi “Nzambi ya kieleka, Yehowa, . . . Ngangi ya zulu mpi Muntu ya Nene yina tandulaka yo, Muntu yina tandulaka ntoto ti bima na yo, Muntu yina ke pesaka mpema na bantu yina ke zingaka na zulu na yo.” (Yezaya 42:5) Bible ke tuba nde: “Yehowa Nzambi na beto, nge me fwana na kubaka nkembo, lukumu, mpi ngolo, sambu nge muntu gangaka bima yonso, mpi yo kwisaka na luzingu mpi yo gangamaka sambu na luzolo na nge.”—Kusonga 4:11.
24. Inki mutindu beto lenda zaba nde Nzambi kele?
24 Ee, beto lenda zaba nde Nzambi kele na nzila ya bima yina yandi salaka. “Sambu bikalulu [ya Nzambi] ya ke monikaka ve ke monanaka pwelele tuka lugangu ya nsi-ntoto, sambu yo ke monanaka na bima yina [Nzambi] salaka.”—Baroma 1:20.
25, 26. Sambu na inki mutindu ya mbi ya kusadila kima mosi ke tendula ve nde yo me konda muntu yina salaka yo?
25 Kana bantu ke sadila mbi kima mosi yina bo me salaka, ke monisa ve nde yo kele ve ti ngangi. Bo lenda sadila avio sambu na balukanu ya ngemba, mu mbandu kunata bantu. Kansi bo lenda sadila yo mpi sambu na kufwa bantu, mu mbandu ba avio yina ke losaka babombe. Mutindu bo ke sadila yo sambu na kufwa bantu ke tendula ve nde yo kele ve ti muntu yina salaka yo.
26 Kiteso mosi, mutindu bantu ke balukaka mpi ke kumaka na bikalulu ya mbi ke tendula ve nde bo me konda Ngangi, to Nzambi kele ve. Dyaka, Biblia ke tuba na kyeleka yonso nde: “A mutindu beno ke balula-balula mambu! Keti bo fwete tadila muwumbi kiteso mosi ti ntoto ya tuma? Keti kima ya bo me sala fwete tuba sambu na muntu yina me sala yo nde: ‘Yandi me salaka mono ve’ Mpi keti kima ya bo me sala lenda tuba sambu na muntu yina me sala yo nde: ‘Yandi ke monisaka ve mayele ya kubakisa mambu’?”—Yezaya 29:16.
27. Sambu na inki beto ke na kivuvu nde Nzambi ta pesa mvutu na bangyufula na beto na yina me tala bampasi?
27 Ngangi me monisaka mayele na yandi na nzila ya bima mingi ya kuyituka yina yandi me gangaka. Yandi me monisaka nde ya kyeleka yandi ke kudibanzaka sambu na beto na mutindu yandi salaka ntoto yina me fwana sambu na kuzinga, na mutindu yandi salaka nitu na beto mpi mabanza na beto na mutindu mosi ya kuyituka; mpi mutindu yandi me salaka bima mingi yina beto ke sepelaka na yo. Kukonda ntembe, yandi ke monisa mayele mpi dikebi na yandi na kuzola kupesa mvutu na bangyufula bonso yai: Sambu na nki Nzambi me pesaka nzila na bampasi? Inki mutindu yandi ta manisa yo?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 5]
Ntoto, ya mezyungama na mupepe ya ketaninaka yau, kele kisika mosi ya mbote sambu na kuzinga, yau mesalama sambu na beto na Nzambi mosi ya zola
[Kifwanisu ya kele na lutiti 6]
Ntoto salamaka mbotembote kibeni mpi na zola na mpila nde beto yangalala kibeni na luzingu
[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]
‘Butomfi ke na ba nerfs ya kewakanisa yau na yankaka ya kuluta ngidika yonso ya ketula Ntoto na ngwakana na kuzaba mambu na bisika yankaka.’—Musosi ya biologie moléculaire
[Kifwanisu ya kele na lutiti 8]
“Disu mesalama na mutindu mosi ya ngituka ya kuluta, mpi ata musadi mosi ya télescope lenda sala mbote ve.”—Astronome