Kulunda Bikalulu ya Mbote na Inza ya Kufuluka na Mambi

“Beno bokuta ve, beno tula ntembe mpi ve na mambu yonso yina ya beno ke salaka. Mpidina bo ta mona beno kifu ve, beno ta vanda na ntima ya mbote. Beno ta vanda bana ya Nzambi mpenza na kati ya bantu ya luvunu ti ya mbi ya ntangu yai.”​—FILIPI 2:14, 15.

1, 2. Sambu na inki Nzambi tumaka lufwa ya bantu yonso ya Kanana?

BANTUMA ya Yehowa kevandaka na mpila ya kukakula ve. Bantu ya Izraele vandaka penepene na kukota na Ntoto ya Lusilu. Mbikudi Moize songaka bau nde: “Bantu yai yonso beno fweti fwa bo mutindu Mfumu Nzambi songaka beno: Ba-Heti, Ba-Amore, Ba-Kanana, Ba-Perizi, Ba-Hivi ti Ba-Yebusi.”​—Kulonga 7:2; 20:17.

² Yehowa kele Nzambi ya mawa, ebuna sambu na inki yandi tumaka lufwa ya bantu yonso ya Kanana? (Kubasika 34:⁠6) Kikuma mosi vandaka ‘sambu bantu ya Kanana kubenda ve bantu ya Izraele na kusala masumu na Mfumu Nzambi na mambu ya nsoni ti ya mbi ya bo vandaka kusala ntangu bo vandaka samba banzambi na bo.’ (Kulonga 20:18) Moize tubaka mpi nde: “Mfumu Nzambi ta kula bantu yina kaka sambu bo me salaka mbi.” (Kulonga 9:⁠4) Bantu ya Kanana vandaka mbandu kibeni ya mambi. Mansoni ya ngolo ti biteki vandaka bidimbu ya nene ya lusambu na bau. (Kubasika 23:24; 34:​12, 13; Kutanga 33:52; Kulonga 7:⁠5) Kubala na kati ya dibuta, kulala babakala to bankento bau na bau, kulala bambisi, kele ‘mambu bantu ya Kanana vanda sala.’ (Levi 18:​3-25) Bau vandaka kutambika bana ya kukonda kusala kima na nku yonso na banzambi ya luvunu. (Kulonga 18:​9-12) Mfunu ya kuyituka kele ve kana Yehowa monaka nde luzingu ya makanda yina vandaka kigonsa sambu na mambote ya kinsuni, ya mabansa, ti ya kimpeve ya bantu na yandi!​—⁠Kubasika 34:​14-16.

 3. Inki kubwaka sambu bantu ya Izraele lungisaka ve bantuma yonso ya Nzambi na yina metadila bantu ya Kanana?

³ Bantu ya Izraele lungisaka ve bantuma yonso ya Nzambi, sambu ntangu bau bakaka Ntoto ya Lusilu, bau bikisaka bantu mingi ya Kanana na luzingu. (Bazuzi 1:​19-21) Na nima, bau monaka bupusi ya mbi ya bantu ya Kanana, ye yau lendaka kutubama nde: “Bo [bantu ya Israele] buyaka na kulanda malongi [ya Yehowa] ti kuwakana ya yandi wakanaka ti bankaka na bo, bo buyaka mpi bansiku na yandi. Bo sambaka biteki ya mpamba-mpamba, bo mosi mpi kumaka bantu ya mpamba-mpamba; bo landaka bikalulu ya bantu yina vandaka pene-pene na bo, bantu ya Mfumu Nzambi tubaka nde bo landa mbandu na bo ve.” (2 Bantotila 17:15) Ee, na bamvula yina landaka bantu mingi ya Izraele salaka mambi mosi kaka yina ya nataka Nzambi na kutuma lufwa ya bantu yonso ya Kanana​—⁠lusambu ya biteki, mansoni, nkutu mpi ti kimenga ya bana!​—⁠Bazuzi 10:6; 2 Bantotila 17:17; Yeremia 13:⁠27.

4, 5. (a) Inki bwilaka Izraele ti Yuda ya kukonda kwikama? (b) Inki nsyamisa mepesama na Filipi 2:​14, 15, ye inki bangyufula kebasika?

⁴ Yau yina, mbikudi Ozea tubaka nde: “Beno wa mambu ya Mfumu Nzambi ke tubila beno, sambu yandi ke na makambu ti beno bantu ya ntoto yai. Makambu yango yo yai, nde: Ata muntu mosi ya ntima ya mbote ti ya masonga kele ve na ntoto yai, bantu ke zaba mono Nzambi diaka ve. Bo ke tuba nde bo ta sala kima kansi bo ke sala yo ve; bo ke kusa bantu, bo ke fwa bantu, bo ke yiba ti kusala pite; mambu na bo ya mbi ke mana ve, bo ke sala kaka nku na nku. Yo yina ntoto ta yuma, bima yonso kele muna ta fwa. Bantu ta fwa na nzala. Bambisi yonso ti bandeke ta fwa, ata bambisi ya masa ta mana na kufwa.” (Ozea 4:​1-3) Na mvu 740 N.T.B., Izraele, kimfumu ya mbi ya nordi, bwaka na maboko ya bantu ya Asiria. Kiteso ya kuluta mvu-nkama mosi na nima, bantu ya Babilone botulaka Yuda, kimfumu ya konda kwikama ya sudi.

⁵ Bambandu yai kemonisa kigonsa ya nene ya lenda kumina beto kana beto mepesa nzila nde mambi kuyala beto. Nzambi keyinaka mambu ya kukonda lunungu mpi yandi tandima yau ve ata fyoti na kati ya bantu na yandi. (1 Piere 1:​14-16) Ya kyeleka, beto kezinga na “ngidika ya bima ya mbi ya ntangu yai,” na inza mosi ya kefula kaka na kubeba. (Galatia 1:4; 2 Timoteo 3:13) Ata mpila yina, Ndinga ya Nzambi kesyamisa Bakristu yonso na kuzinga na mpila nde ‘bo mona bo kifu ve, bo vanda na ntima ya mbote. Bo vanda bana ya Nzambi mpenza na kati ya bantu ya luvunu ti ya mbi ya ntangu yai. Bo fweti pela na kati na bo mutindu ke pelaka bambwetete na zulu.’ (Filipi 2:​14, 15) Kansi, inki mutindu beto lenda lunda bikalulu ya mbote na kati ya inza ya kufuluka na mambi? Keti mpila kele kibeni ya kusala buna?

Inza ya Roma ya Kufuluka na Mambi

 6. Sambu na inki Bakristu ya mvu-nkama ya ntete kukutanaka ti mumekamu na yina metala kulunda bikalulu ya mbote?

⁶ Bakristu ya mvu-nkama ya ntete kutanaka ti mumekamu ya kulunda bikalulu ya mbote sambu mambi vandaka bisika yonso na kati ya bantu ya Roma. Filozofe ya Roma, Seneca, tubaka sambu na bantu ya ntangu na yandi nde: “Bantu kenwana mvita ya ngolo ti mambi. Konso kilumbu nzala ya kusala mambi kele mingi, boma na yau kele fyoti.” Yandi fwanisaka kimvuka ya bantu ya Roma ti “kimvuka ya bambisi ya nganzi.” Mpila ya kuyituka kele ve kana sambu na luyangidilu, bantu ya Roma vandaka kupona bansaka ya kugondana na mbele na meso ya bantu ti bateyatre ya mansoni.

 7. Inki mutindu Polo tendulaka mambi yina vandaka mingi na kati ya bantu mingi ya mvu-nkama ya ntete T.B.?

⁷ Ziku ntumwa Polo vandaka kuyindula bikalulu ya mbi ya bantu ya mvu-nkama ya ntete ntangu yandi sonikaka nde: “Yo yina Nzambi bikaka bo na nzala na bo ya kusala mambu ya nsoni. Ata bankento na bo, bo ke salaka ve mambu yina ya Nzambi kanaka sambu na nitu na bo, kansi bo ke lalaka bo na bo bankento. Mutindu mosi na babakala, bo ke zolaka ve kulala ti bankento na bo, kansi ntima na bo me fulukaka na nzala ya kulala bo na bo babakala. Babakala yina ke salaka mambu ya nsoni bo na bo, yo yina Nzambi ke pesaka bo ndola na nitu na bo sambu na mambu na bo ya mbi.” (Roma 1:​26, 27) Na kulandaka na ngolo yonso mpusa na bau ya mvindu ya kinsuni, bantu ya Roma vandaka kusala mambi mingi kibeni.

 8. Inki mutindu Bagreki ti Baroma vandaka kubebisa bana mbala mingi?

⁸ Nkenda ketuba ve pwelele na inki kiteso babakala to bankento vandaka kulala bau na bau na Roma. Kansi, nkatu ntembe, bau landaka bupusi ya Bagreki yina yitaka bau. Kikalulu yina vandaka mingi na kati na bau. Bambuta vandaka na kikalulu ya kubebisa baleki ya babakala. Bau vandaka kubaka baleki na kinduku sambu na kulonga bau. Kansi nsukansuka, kinduku yango vandaka pusa baleki na bikalulu ya mbi ya kuvukisa nitu. Ntembe kele ve nde kele Satana ti bademo na yandi bantu vandaka na nima ya mambi ya mutindu yina ti kusadila bana na mutindu ya mbi.​—⁠Yoele 3:3; Yude 6, 7.

9, 10. (a) Na inki mutindu 1 Korinto 6:​9, 10 kebuya mambi ya mpila na mpila? (b) Inki bantu yankaka vandaka sala ntete na dibundu ya Korinto, ye inki nsoba bau salaka?

⁹ Ya kupemama na Nzambi, Polo sonikilaka Bakristu ya Korinto nde: “Keti beno zaba ve nde bantu ya mbi ta vanda bantu ya Kimfumu ya Nzambi ve? Beno kudikusa ve; bantu yina ke salaka pite na bantu yina me kwelaka to na bayina me kwelaka ve, bantu yina ke sambaka banzambi ya biteki, babakala yina ke ladisaka babakala ya nkaka, bamiyibi, bantu yina ke vandaka na nzala ya kuvanda na konso kima yina, bantu yina ke laukaka malafu, bantu yina ke fingaka bantu ya nkaka, bantu yina ke kusaka bantu ya nkaka sambu na kubaka mbongo na bo - ata muntu mosi ve na kati ya bantu yina ta vanda muntu ya Kimfumu ya Nzambi. Beno ya nkaka vandaka mutindu yina. Kansi beno me sukulaka ntima na beno, Nzambi na beto me kitulaka beno bantu na yandi, yandi me ndimaka beno mpi na zina ya Mfumu Yesu Kristo ti na Mpeve-Santu.”​—⁠1 Korinto 6:​9-11.

¹⁰ Na yau, mukanda ya kupemama ya Polo buyaka mansoni, na kutubaka nde “bantu yina ke salaka pite . . . ta vanda [ve ba]ntu ya Kimfumu ya Nzambi.” Kansi, na nima ya kutanga ndambu ya mambu ya mbi, Polo tubaka nde: “Beno ya nkaka vandaka mutindu yina. Kansi beno mesukulaka ntima na beno.” Na lusadisu ya Nzambi, bantu ya mbi lendaka kukuma ya kusukuka na meso na yandi.

11. Inki mutindu Bakristu ya mvu-nkama ya ntete nungaka na kati ya inza mosi ya mbi na bilumbu na bau?

¹¹ Ee, bikalulu ya mbote ya Bakristu nungaka nkutu na kati ya inza ya mvu-nkama ya ntete ya kufuluka na mambi. Bankwikidi ‘pesaka Nzambi nzila na kubalula mabanza na bo.’ (Roma 12:⁠2) Bau ‘bikisaka bikalulu na bo yina ya ntama’ ye bau kumisaka ‘mabanza na bo ya mpa mpenza.’ Na yau, bau tinaka mambi ya kinsuni mpi bau ‘lwataka bikalulu ya mpa mutindu bo ke lwataka bilele na bo. Bikalulu yina me fwanana na Nzambi yina salaka yo, yo ke monikaka na luzingu yina kele ya mbote, ya santu ti ya kieleka.’​—⁠Efezo 4:​22-24.

Inza ya Bubu ya Kufuluka na Mambi

12. Inki nsoba mekotaka na inza kubanda na 1914?

¹² Inki beto lenda tuba sambu na bilumbu na beto? Inza yai ya beto kezinga kele ya kufuluka na mambi kuluta ntangu yonso. Mingimingi kubanda 1914, bikalulu ya mbote yonso mebwaka mpenza. (2 Timoteo 3:​1-5) Bantu mingi melosaka ngindu ya ntama ya bikalulu ya mbote, ya ndyatilu ya mbote, ti ya lukumu ya mbote. Bau mekumaka kulanda kaka mabanza na bau mosi. “Bo ke waka diaka nsoni ve.” (Efezo 4:19) Zulunalu Newsweek tubaka nde: “Beto kezinga na nsungi ya muntu na muntu ketadila bikalulu ya mbote na mutindu na yandi.” Yau yikaka nde ndyatilu ya meyalumuka bubu yai “mekumisa mambote ti mambi dyambu ya ketadila nzodila ya muntu na muntu, ya ketadila mawi ya muntu kezodila to mboninu ya kisika ya yandi kezingaka.”

13. (a) Inki mutindu luyangidilu mingi ya bilumbu yai keyedisaka mambi? (b) Inki malanda ya mbi luyangidilu ya mbi lenda vanda na yau na zulu ya bantu?

¹³ Bonso na mvu-nkama ya ntete, luyangidilu ya mbi kele bisika yonso bubu yai. Televizio, radio, bafilme, kenokisa mambu ya ketadila mansoni bonso mvula. Mambi mekota nkutu na kati ya ba ordinatere. Nsosa mosi ya iniversite mosi kemonisa nde, mansoni ya ordinatere kele ntangu yai “mosi na kati ya mambu ya kuluta nene (kana ve dyambu ya kuluta nene) ya bantu ya kesadilaka ordinatere kesakana na yau.” Mambu yai yonso kebuta inki? Muntu mosi kesonika na zulunalu mosi nde: “Ntangu kubasisa menga, kufwa kinama mosi ya nitu, buzoba ya kuvukisa nitu kefuluka na nzyunga na beto; beto mpi keyikama ti kubasisa menga, kufwa kinama mosi ya nitu mpi buzoba ya kuvukisa nitu. Beto melemba. Mansoni kekuma kibeni mambu ya kundima sambu yau kesala beto dyaka nsoni ve.”​—⁠Fwanisa ti 1 Timoteo 4:​1, 2.

14, 15. Inki nzikisa kemonisa nde bikalulu ya mbote na mambu ya kuvukisa nitu mefwaka na inza ya mvimba?

¹⁴ Tala lapolo yai ya zulunalu The New York Times: “Mambu ya vandaka kupesa bantu nsoni bamvula 25 meluta, mekuma mutindu ya kuzinga ya bantu kendima bubu yai. Ntalu ya bantu ya kezola kuzinga kumosi nkatu kukwelana memata na 80 na kati ya nkama [na États-Unis] kubanda na 1980 tii na 1991.” Yau kesalama ve kaka na Amerika ya Nordi. Zulunalu Asiaweek ketuba nde: “Bantu kele na kuzonza makambu ya luzingu na bansi yonso [ya Azia]. Kima ya bau ketubila kele kimpwanza ya kuvukisa nitu, ti bikalulu ya mbote ya ntama; ye mupepe ya kesoba yau kele na kukuma kaka ngolo.” Bantalu ya bau mesala kemonisa nde kundima bizumba ti kuvukisa nitu na ntwala ya makwela na bansi mingi memata mingi.

¹⁵ Biblia yitaka kutuba nde kisalu ya Satana tayela mingi na ntangu na beto. (Kusonga 12:12) Yau yina, yau fwete yitukisa beto ve, na kumona nde mambi kele na kuyalumuka mingi mpenza. Mu mbandu, kuladisa bana baleke na kingolongolo mekuma bonso maladi ya nsambukila.a UNICEF (Mbongo ya Nations unies sambu na bana) kesamuna nde “mumbongo ya kuvukisa nitu kele na kubebisa bana mfinama na konso insi na inza.” Konso mvula, “bana na ntalu ya kuluta difuku mosi na inza ya mvimba ketindama na ngolo na kusala kindumba, bau ketekama mpi kesumbama sambu na kuvukisa nitu, mpi bau kesadila bau na kusala bifwanisu ya kesongaka kinkonga ya bana.” Kulala babakala to bankento bau na bau meyalumuka mpi. Bantu ya politiki yankaka ti bamfumu ya mabundu keluta na ntwala na kusikisa yau bonso “mutindu yankaka ya luzingu.”

Buya Mambi ya Inza

16. Inki pozisio Bambangi ya Yehowa kebakaka na yina metala mambu ya kuvukisa nitu?

¹⁶ Bambangi ya Yehowa kendimaka ve ngindu ya bayina kelandaka minsiku ya kimpwanza na kuvukisa nitu. Tito 2:​11, 12 ketuba nde: “Nzambi songaka bantu yonso nde yandi ke zolaka bo mingi sambu na kugulusa bo. Kuzola yina ya nene ke longaka beto na kubikisa luzingu ya mbi ti nzala ya kimuntu, sambu beto kudiyala, beto kuvanda bantu ya mbote, beto kuvanda na luzingu ya kinzambi na ntangu yai ya beto kele.” Ee, beto keyinaka ngolo, ti nzala ya kuluka, mambu bonso kuvukisa nitu na ntwala ya makwela, bizumba, ti kuvukisa nitu babakala to bankento bau na bau.b (Roma 12:9; Efezo 5:​3-5) Polo pesaka dilongi yai: “Konso muntu yina ke tubaka nde yandi kele mukristo, yandi fweti bikisa mambu ya mbi.”​—⁠2 Timoteo 2:⁠19.

17. Inki mutindu Bakristu ya kyeleka ketadilaka mambu ya kunwa malafu?

¹⁷ Bakristu ya kyeleka kendimaka ve mboninu ya inza ya kutadila mambi yankaka bonso mambi ya fyotifyoti. Mu mbandu, bantu mingi bubu yai ketadilaka kulauka malafu bonso nsaka. Kansi bantu ya Yehowa kelandaka ndongisila ya kele na Efezo 5:18: “Beno kulauka malafu ve, mbaimbai beno ta kuma bantu ya pite. Kansi beno vanda ya kufuluka na Mpeve ya Nzambi.” Kana Mukristu kezola kunwa, yandi kenwaka ti bukatikati.​—⁠Bingana 23:​29-32.

18. Inki mutindu minsiku ya Yehowa ketwadisaka bansadi ya Yehowa na mutindu na bau ya kuzinga ti bantu ya mabuta na bau?

¹⁸ Bonso bansadi ya Yehowa, beto kebuyaka mpi mboninu ya bantu yankaka na inza yina kendimaka nde kunganina nkwelani ti bana na bau, to kufinga bau kele kikalulu ya mbote. Bakristu ya babakala ti ya bankento kebakaka nzengolo ya kulanda bikalulu ya mbote. Bau kesosaka kusadila kumosi ndongisila yai ya Polo: “Beno vanda na ntima ya bululu ve, beno dasuka ve, beno wa makasi mpi ve. Beno tula diaka makelele ve, beno fingana diaka ve. Beno katula konso mabanza ya mbi yina ya beno ke na yo. Beno na beno, beno fweti vanda mbote; konso muntu fweti wila mpangi na yandi mawa, yandi fweti lolula yandi mutindu Nzambi me lolulaka beno sambu na Kristo.”​—⁠Efezo 4:​31, 32.

19. Inki mutindu mambi meyalumukaka na mambu ya mumbongo?

¹⁹ Kukonda masonga, luvunu, mitindu ya kuyiba na kinkita, ti muyibi kele mambu ya kesalama mingi bubu yai. Disolo mosi ya zulunalu mosi ya kinkita (CFO) ketuba nde: “Bau longukaka bantu ya kisalu 4000 . . . ye bau monaka nde bantu 31 na kati ya nkama na kati na bau vandaka na ‘ndyatilu ya mbi mpenza’ na mvula ya kuyitaka.” Ndyatilu ya mbi yango vandaka luvunu, kusala mikanda ya luvunu, kuyangisa bantu ya kisalu sambu na kusala na bau pite, ti muyibi. Kana beto kezola kulunda mabanza ya mbote na meso ya Yehowa, beto fwete tina bikalulu ya mutindu yina mpi kuvanda masonga na bisalu na beto ya mumbongo.​—⁠Mishe 6:​10, 11.

20. Sambu na inki Bakristu fwete vanda ve na kikalulu ya “kuzola mbongo”?

²⁰ Tala mambu ya kuminaka muntu mosi yina yindulaka nde yandi tavanda na ntangu mingi ya kusadila Nzambi kana yandi mebaka luta ya mingi mpenza na bisalu ya mumbongo. Yandi bendaka bantu yankaka na kutula mbongo na mumbongo na yandi mpi silaka bau luta ya kuluta kiteso kibeni. Ntangu luta yango monanaka ve, yandi nyokwamaka na kuvutula mbongo ya mingi yina kuvilaka. Yau monanaka nde yandi yibaka mbongo ya bau pesaka yandi. Sambu na bisalu na yandi yina ti kukonda kubalula ntima, bau basisaka yandi na dibundu ya Bukristu. Lukebisu ya Biblia yai kele ya kyeleka mpenza: “Bantu yina ke zolaka kukuma bamvwama, Satana ke bwisaka bo; nzala mingi ya buzoba ti ya mbi yina ke bebisaka bantu, yina ke fwaka bo, yo ke kangaka bo. Sambu kuzola mbongo mingi ke bendaka mambu ya mbi ya mutindu na mutindu. Bantu ya nkaka vandaka na nzala mingi ya mbongo; yo yina nzala yango vidisaka lukwikilu na bo, yo pesaka bo mpasi mingi na ntima.”​—⁠1 Timoteo 6:​9, 10.

21. Inki kikalulu kele mingi na kati ya bantu yina kele ti kiyeka na inza, kansi inki mutindu bayina kele ti mikumba na dibundu ya Bakristu fwete kuditwadisa?

²¹ Bantu ya kele ti kiyeka mpi bupusi mingi na inza kelutaka kuvanda ve na bikalulu ya mbote mpi yau kemonisaka bukyeleka ya kingana yai: ‘Kiyeka kebebisaka muntu.’ (Longi 8:⁠9) Na bansi yankaka, avoka ti mitindu yankaka ya mbebisa kele mutindu ya kuzinga ya bazuzi, basoda, ti bantu ya politiki. Kansi, bayina kele ti kiyeka ya kutwadisa dibundu ya Bukristu fwete vanda na bikalulu ya mbote mpi bau fwete yala ve na zulu ya bankaka. (Luka 22:​25, 26) Bankuluntu ti bansadi ya kisalu, kesalaka ve “sambu na kubaka mbongo.” Bau fwete buya ngindu yonso yina kesosa kudyengisa mabanza na bau sambu na kusosa kudivwamisa.​—⁠1 Piere 5:2; Kubasika 23:8; Bingana 17:23; 1 Timoteo 5:⁠21.

22. Inki disolo ya nima tatubila?

²² Na kimvuka, Bakristu kele na kununga mbote mumekamu ya bilumbu yai ya kulunda bikalulu ya mbote na kati ya inza ya kufuluka na mambi. Kansi, bikalulu ya mbote kelomba mambu mingi. Yau kele kaka kubuya mambu ya mbi ve. Disolo ya kelanda tatendula mambu ya kelombamaka mpenza sambu na kulunda bikalulu ya mbote.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Mambu ya Kuvutukila

◻ Sambu na inki Yehowa tumaka lufwa ya bantu yonso ya Kanana?

◻ Inki mambi vandaka mingi na mvu-nkama ya ntete, ye inki mutindu Bakristu nungaka na inza ya mutindu yina?

◻ Inki nzikisa kemonisa nde inza memonaka kubwa ya ngolo ya bikalulu ya mbote kubanda na 1914?

◻ Inki mambi ya kesalamaka mingi bantu ya Yehowa fwete buya?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]

Bakristu ya mvu-nkama ya ntete vandaka na bikalulu ya mbote, ata bau vanda zinga na inza ya kufuluka ti bikalulu ya mbi

[Kifwanisu ya kele na lutiti 10]

Mambu ya mbi mekotaka tii na kati ya ordinatere, yau kepesa baleke ti bantu yankaka nzila ya kutala kinkonga na bifwanisu

[Kifwanisu ya kele na lutiti 12]

Bakristu fwete lunda bikalulu ya mbote, bau fwete landa ve bisalu ya kukonda masonga ya bantu yankaka