Bakristu ya Ntete ti Leta

BANTANGU fyoti na ntwala ya lufwa na yandi, Yezu kusongaka balongoki na yandi nde: “Mono me katulaka beno na nsi-ntoto, beno kele bantu ya nsi-ntoto ve; yo yina bantu ke mengaka beno.” (Yoane 15:19) Ata mpila yina, keti yau ketendula nde Bakristu fwete kumenga bamfumu ya inza yai?

Bantu ya Inza Ve Kansi ya Kukonda Lumengu

Ntumwa Polo kusongaka Bakristu yina vandaka kuzinga na Roma nde: “Konso muntu fweti lemfuka na bamfumu ya leta.” (Roma 13:1) Mutindu mosi, ntumwa Piere kusonikaka nde: “Sambu na Mfumu Yesu, beno fweti lemfuka na [bantu yonso: yau kuvanda na ntotila bonso muntu ya nene, NW], ti na baguvernere yina yandi ke tindaka sambu na kupesa ndola na bantu yina ke salaka mbi ti sambu na kuzitisa bantu yina ke salaka mbote.” (1 Piere 2:13,14) Bulemfu na Leta ti na mimonisi na yau ya kuponamaka kuvandaka munsiku ya vandaka kundimama mbotembote na kati ya Bakristu ya ntete. Bau vandaka kusala ngolo na kuvanda basitwaye ya kelandaka bansiku mpi na kuzinga na ngemba ti bantu yonso.—Roma 12:18.

Na nsi ya ntu-dyambu “Dibundu ti Leta,” mukanda mosi (The Encyclopedia of Religion) ketuba nde: “Na bamvunkama ya ntete tatu AD, dibundu ya Bakristu vandaka ya kukabwana ngolo ti kimvuka

ya luyalu ya Roma . . . Ata mpila yina, bantwadisi ya Bakristu . . . kulongaka bulemfu na bansiku ya Roma mpi kwikama na ntinu, na kati ya bandilu ya kutulamaka na lukwikilu na bau.”

Lukumu, Kansi Lusambu Ve

Bakristu vandaka kumenga ve ntinu ya Roma. Bau vandaka kuzitisa kiyeka na yandi mpi vandaka kupesa yandi lukumu yina kisalu na yandi vandaka kulomba. Na ntangu ya luyalu ya Ntinu Nero, ntumwa Piere kusonikaka na Bakristu yina vandaka kuzinga na bisika ya kuswaswana ya Kintinu ya Roma nde: “Beno zitisa bantu yonso, . . . beno zitisa mpi ntotila ya Roma.” (1 Piere 2:17) Ngogo “ntotila,” na bantoto yina vandaka kutuba Kigreki, vandaka kusadilama ve kaka sambu na bantotila ya nzyunga, kansi mpi sambu na ntinu ya Roma. Ntumwa Polo kulongisilaka Bakristu yina vandaka kuzinga na kati ya ntu-mbanza ya Kintinu ya Roma nde: “Beno pesa na konso muntu konso kima yina ya beno fweti pesa: . . . beno fweti songa luzitu ti lukumu na bantu yonso yina ya beno fweti songa luzitu ti lukumu.” (Roma 13:7) Ntinu ya Roma vandaka kulomba nkatu ntembe luzitu ti lukumu. Na nima, yandi kulombaka mpi nkutu lusambu. Kansi na dyambu yai, Bakristu ya ntete kundimaka ve.

Na ntangu ya kusambisa na yandi na ntwala ya guvernere mosi ya Roma na mvunkama ya zole T.B., bantu ketubaka nde Polycarp kutubaka nde: “Mono kele Mukristu. . . . Bau kelongaka beto na kupesa luzitu yonso ya melombama . . . na biyeka mpi na bamfumu ya Nzambi kutulaka.” Kansi, Polycarp kuponaka lufwa, na kisika ya kusambila ntinu. Theophilus muntu ya Antioshe, apoloziste (muntu ya kenwaninaka lusambu) ya mvunkama ya zole kusonikaka nde: “Kuzitisa ntinu, mono tazitisa yandi; kusamba, mono tasamba yandi ve; kansi mono tasamba sambu na yandi. Kansi Nzambi, Nzambi ya moyo mpi ya kyeleka, mono kesambaka yandi.”

Bisambu ya mefwana sambu na ntinu kuvandaka kukwelana ve ata fyoti ti lusambu ya ntinu to ti zola ya insi. Ntumwa Polo kutendulaka lukanu na bau: “Kima ya ntete ya mono ke lomba na bakristo yonso, yo yai: Ntangu bo ke samba Nzambi, konso mambu ya bo ke lomba yandi bo lomba ntete sambu na bo mosi, ebuna bo lomba mpi sambu na bantu ya nkaka; bo pesa yandi mpi mersi sambu na bantu yonso. Bo samba Nzambi sambu na bamfumu ya nene ti sambu na bantu ya nkaka yina ke yalaka bantu na mpila nde beto kuvanda na luzingu mosi ya pima ti ngemba, beto kuzinga na kinzambi ti luzitu yonso.”​—1 Timoteo 2:1, 2.

“Na Ndilu ya Kimvuka ya Bantu”

Ndyatilu ya luzitu yai ya Bakristu ya ntete kunatilaka bau ve kinduku ti inza kisika bau vandaka kuzinga. Nsoniki ya nkenda A. Hamman, muntu ya France, keta nde Bakristu ya ntete “vandaka kuzinga na ndilu ya kimvuka ya bantu.” Na kutuba ya mbote, bau vandaka kuzinga na ndilu ya bimvuka zole ya bantu, kimvuka ya Bayuda ti kimvuka ya Baroma, na kukutanaka ti nsoki mingi mpi kukonda mbakisa ya vandaka kukatuka lweka na lweka.

Mu mbandu, ntangu bamfumu ya Bayuda kufundaka yandi na luvunu yonso, ntumwa Polo kunwaninaka dikabu na yandi mutindu yai na ntwala ya guvernere ya Roma: “Mono me fwaka ata mbala mosi ve Bansiku ya Bayuda to bansiku ya Nzo-Nzambi na bo to bansiku ya [Kaisali, NW]. . . . Mono ke lomba nde [Kaisali] kusambisa mambu na mono.” (Bisalu 25:8, 11) Na kuzabaka nde Bayuda vandaka kusala mfundu sambu na kufwa yandi, Polo lombaka nde Nero kusambisa yandi, na kumonisaka na mutindu yina nde yandi vandaka kundima kiyeka ya ntinu ya Roma. Na nima, ntangu yandi kusambisamaka na Roma, Polo kwisaka kununga. Kansi, bau kwisaka kutula yandi dyaka na boloko, mpi na kulandaka bansiku ya bambuta, Nero kwisaka kupesa nswa nde bau kufwa yandi.

Na yina metala mvwandilu ya mpasi ya Bakristu na kati ya Roma, Ernst Troeltsch, socioloziste mpi theolozie kusonikaka nde: “Bisalu yonso bau vandaka kusala ve, bisalu yina vandaka kuwakana ti lusambu ya biteki, to ti lusambu ya ntinu, to yina vandaka kuwakana ti kubasisa menga to ti nkanu ya lufwa, to yina lendaka kunata Bakristu na kuvukana ti mansoni ya mimpani.” Keti mvwandilu yina vandaka kubikila bau ve kisika sambu na ngwisana mosi ya ngemba mpi ya luzitu na kati na bau ti Leta?

Pesa na Kaisali “Bima” na Yandi

Yezu kutubaka nsa mosi yina kele mbandu ya fwanaka kuyala ndyatilu ya Bakristu na ntwala ya Leta ya Roma to, na ntwala ya luyalu yonso ya nkaka, ntangu yandi tubaka nde: “Pesa bima ya Kaisali na Kaisali, kansi bima ya Nzambi na Nzambi.” (Matayo 22:​21, NW) Ndongisila yai ya kupesamaka na balandi ya Yezu, vandaka ya kuswaswana ngolo ti ngindu ya Bayuda mingi yina vandaka na zola ya insi, Bayuda yina vandaka kumenga luyalu ya Roma mpi kubuya nde nsiku ketuma ve nde bau kufuta mpaku na kiyeka ya nzenza.

Na nima, Polo kusongaka Bakristu yina vandaka kuzinga na Roma nde: “Yo yina beno fweti lemfuka na bamfumu ya leta, sambu Nzambi kuwila beno makasi ve. Beno fweti lemfuka na bo mpi sambu na kulanda mambu yina ya ntima na beno ke songa beno. Yo yina mpi beno ke futaka mpaku, sambu bamfumu ya leta ke sadilaka Nzambi ntangu bo ke salaka kisalu na bo mbote. Ebuna beno pesa na konso muntu konso kima yina ya beno fweti pesa: beno futa mpaku na bantu yina ya beno fweti futa mpaku.” (Roma 13:5-7) Ata Bakristu kuvandaka bantu ya inza ve, bau vandaka na ntuma ya kuvanda bantu ya masonga, basitwaye ya kefutaka mpaku, kufuta Leta sambu na bisalu ya yandi vandaka kusala.—Yoane 17:16.

Kansi keti bangogo ya Yezu mesuka kaka na dyambu ya kufuta mpaku? Sambu Yezu tendulaka ve na bunda inki kele kima ya Kaisali, inki kele kima ya Nzambi, kele ti bamambu ya nkaka yina kelomba nde nzengolo kubakama na kutadilaka mvwandilu, to mbakisa na beto ya Biblia. Na bangogo ya nkaka, kuzenga inki bima Mukristu lenda kupesa na Kaisali talomba bantangu ya nkaka nde Mukristu kusadila kansansa na yandi, mutindu yau metemunama na minsiku ya Biblia.

Bukatikati na Kati ya Malombu Zole ya Kenwana

Bantu mingi kevilaka nde na nima ya kutuba nde bima ya Kaisali fwete kupesama na Kaisali, Yezu kuyikaka nde: “Kansi [pesa] bima ya Nzambi na Nzambi.” Ntumwa Piere kumonisaka kana inki kuvandaka na kisika ya ntete sambu na Bakristu. Mbala mosi na nima ya ndongisila ya bulemfu sambu na “ntotila ya Roma,” to ntinu ya Roma, ti “baguvernere” na yandi, Piere kusonikaka nde: “Beno vanda na dipanda; kansi dipanda na beno yo lenda vanda ve bonso lele yina ke fikaka mbi, kansi beno fweti vanda bonso [bampika ya, NW] Nzambi. Beno zitisa bantu yonso, beno zola bampangi na beno bakristo, beno tina Nzambi boma, beno zitisa mpi ntotila ya Roma.” (1 Piere 2:16, 17) Ntumwa kumonisaka nde Bakristu kele bampika ya Nzambi, kansi ya bantu yina kele bamfumu ve. Ntangu bau fwete kumonisa lukumu mpi luzitu ya melunga sambu na mimonisi ya Leta, bau fwete kusala mpila yina na kutinaka Nzambi boma, sambu bansiku na yandi kele ya kuluta kuzanguka.

Bamvula mingi na ntwala, Piere kutendulaka pwelele mutindu bansiku ya Nzambi meluta yina ya bantu. Sanedreni ya Bayuda vandaka kimvuka mosi ya luyalu yina Baroma kupesaka kiyeka ya leta ti ya lusambu. Ntangu yau tumaka balandi ya Yezu na kuyambula kulonga zina ya Yezu, Piere ti bantumwa ya nkaka kuvutula na luzitu mpi na ngolo yonso nde: “Beto fweti lemfuka ntete na Nzambi, kansi na bantu ve.” (Bisalu 5:29) Yau kemonana pwelele nde, yau lombaka nde Bakristu ya ntete kubikala na bukatikati ti dikebi yonso na kati ya luzitu na Nzambi ti bulemfu na bantu yina kele bamfumu. Tertullien tubaka yau mutindu yai na luyantiku ya mvunkama ya tatu T.B.: “Kana bima yonso kele ya Kaisali, inki tabikala sambu na Nzambi?”

Bangwisana ti Leta

Mutindu ntangu vandaka kuluta, pozisio ya Bakristu ya mvunkama ya ntete kubakaka na yina metala Leta bandaka kulemba malembemalembe. Apostazi yina Yezu ti bantumwa na yandi yitaka kutuba kuyalumukaka na mvunkama ya zole ti ya tatu T.B. (Matayo 13:37, 38; Bisalu 20:29, 30; 2 Tesalonika 2:3-12; 2 Piere 2:1-3) Bukristu ya aposta kusalaka bangwisana ti inza ya Roma, bakaka bankinsi ti filozofi na yau ya bumpani, mpi ndimaka kaka ve bisalu ya basivile mpamba, kansi mpi bisalu ya basoda.

Profesere Troeltsch kusonikaka nde: “Kubanda mvunkama ya tatu nge mata, mvwandilu bandaka kukuma mpasi sambu, Bakristu yantikaka kukuma mingi na ndonga ya bantu ya nene ya Kimvuka ti na bisalu ya lukumu, na minkangu ti na luyalu. Na bifulu mingi na kati ya bansonama ya Bakristu [ya kele Biblia ve] kele ti luteleminu ya ngolo kontre kuvukana na bima yai; na ndambu ya nkaka, beto kemona mpi ngindu ya kuyekula​—⁠bangindu ya kugangamaka sambu na kulembika bakansansa yina vandaka kuditungisa . . . Kubanda na ntangu ya Constantin, balukakilu yai kuvilaka; mavwanga na kati ya Bakristu ti bamimpani kumanaka, ebuna bisalu yonso ya Leta kukangukaka sambu na bau.”

Mfinama na nsuka ya mvunkama ya iya T.B., Bukristu ya kubeba, ya ngyekula ya mutindu yai, kukumaka dibundu ya Leta ya Kintinu ya Roma.

Na nsungi yonso ya nkenda, Kikristu—yina kemonisamaka na Mabundu ya Katolika, Ortodoxe ti Misioni—kelandaka na kuvukana ti Leta, na kudikotisaka ngolo na politiki na yau mpi na kupesaka yau maboko na bamvita na yau. Bamambere mingi ya mabundu, bantu ya masonga yina memonaka imbi yai, tavanda nkatu ntembe na kyese na kuzaba nde kele ti Bakristu mingi bubu yai yina kelandaka mbandu ya Bakristu ya mvunkama ya ntete, na bangwisana na bau ti Leta. Disolo ya lutiti 20 ti ya lutiti 25 kemonisa dyambu yango na bunda.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 5]

Kaisali Nero, yina Piere kusonikaka sambu na yandi nde: “Beno zitisa mpi ntotila ya Roma”

[Kifwanisu ya kele na lutiti 6]

Polycarp kuponaka lufwa, na kisika ya kusambila ntinu

[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]

Bakristu ya ntete vandaka basitwaye ya ngemba, ya masonga, ya vandaka kufuta mpaku