Peshitta na Ndinga ya Bwala Siria—Ke Sadisa Beto na Kubakisa Bambalula ya Ntama ya Biblia

NA NTWALA ya kutombuka na zulu, Yezu pesaka balongoki na yandi ntuma ya kuta kimbangi ya me tala yandi “na Yeruzalemi, na Yudea yonso mpi na Samaria, mpi tii na kisika ya kuluta ntama ya ntoto.” (Bisalu 1:8) Balongoki na yandi taka kimbangi na kikesa yonso. Ntangu fioti na nima, bo kutanaka ti mbangika ya ngolo na kisalu na bo ya kusamuna na Yeruzalemi yina pusaka bantu na kufwa Etiene. Balongoki mingi ya Yezu tinaka na Siria na Antioshe, mbanza mosi ya nene ya Kintinu ya Roma, na kitamina ya bakilometre 550 na nordi ya Yeruzalemi.—Bisalu 11:19.

Balongoki landaka kulonga “nsangu ya mbote” ya Yezu na Antioshe mpi bantu mingi ya vandaka Bayuda ve kumaka kukwikila. (Bisalu 11:20, 21) Bantu yonso na Antioshe vandaka kutuba Kigreki kansi na nganda ya Antioshe mpi na baprovense bantu vandaka kutuba Syriaque.

Sambu Bakristu yina vandaka kutuba Syriaque kumaka mingi na mvu-nkama ya zole, yo lombaka nde bo balula “nsangu ya mbote” na ndinga na bo. Yo yina, yo ke monana nde Syriaque vandaka ndinga ya ntete ya bo balulaka na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu kansi Latini ve.

Pene-pene ya mvu 170 T.B., Tatien, nsoniki mosi ya Siria (pene-pene ya mvu 120-173 T.B.) vukisaka Baevanzile iya ya kupemama mpi basisaka yo na Kigreki ti na Syriaque. Bo ke bingaka mukanda yango Diatessaron, ngogo ya Kigreki yina ke tendula “na nsadisa ya [Baevanzile] iya.” Na nima, Ephraem, muntu mosi ya Siria (pene-pene 310-373 T.B.) salaka komantere mosi sambu na Diatessaron, mpi komantere yango monisaka nde Bakristu ya Siria vandaka kusadila yo.

Diatessaron ke benda dikebi na beto mingi bubu yai. Sambu na nki? Na mvu-nkama ya 19, bantu ya nkaka ya ke longukaka Biblia tubaka nde Baevanzile ya bo sonikaka na mvu-nkama ya zole, banda na mvu 130 tii na mvu 170 T.B., ke vandaka ve masolo ya kieleka ya luzingu ya Yezu. Kansi, bamaniskri ya ntama ya Diatessaron yina bo me sengumunaka tii bubu yai, ke monisaka nde bantu mingi vandaka kusadila dezia Baevanzile ya Matayo, ya Marko, ya Luka, mpi ya Yoane na kati-kati ya mvu-nkama ya zole. Yo fwete vanda nde bo sonikaka yo banda ntama kibeni. Diaka, ntangu Tatien sonikaka mukanda Diatessaron, yandi sadilaka ve ata evanzile mosi yina bo ke tubaka nde yo kele ve ya kupemama mutindu mosi ti Baevanzile iya yina bantu ke ndimaka. Yo ke monana nde bantu vandaka kutula ve ntima na baevanzile ya kukonda kupemama.

Na luyantiku ya mvu-nkama ya tanu, bantu kumaka kusadila Biblia ya bo balulaka na Syriaque na ndambu ya nordi ya Mezopotamia. Ziku bo balulaka yo na mvu-nkama ya zole to ya tatu ya T.B. Mbalula yango vandaka ti mikanda yonso ya Biblia katula kaka mukanda ya 2 ya Piere, mukanda ya 2 mpi ya 3 ya Yoane, mukanda ya Yude mpi ya Kusonga. Bo ke bingaka yo Peshitta, ngogo yina ke tendula “Pete” to “Pwelele.” Peshitta kele nzikisa ya ntama mpi ya kuluta mfunu yina balulaka Biblia mbote kibeni.

Diambu ya ke benda dikebi kele nde bo sonikaka maniskri mosi ya Peshitta na 459 to na 460 T.B., mpi dati yai ke monisa nde yo kele maniskri ya ntama kibeni. Pene-pene ya mvu 508 T.B., bo tomisaka mbalula ya Peshitta mpi bo tulaka mikanda tanu yina kondaka. Bo kumaka kubinga yo Mbalula ya Philoxénienne.

Tii na mvu-nkama ya 19, bakopi yonso ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu yina bantu zabaka mingi vandaka yina ya bo balulaka na ndinga ya Kigreki na mvu-nkama ya tanu to na bamvu-nkama yina landaka. Yo yina, bantu ya mayele yina ke longukaka Biblia tulaka mingi-mingi dikebi na bambalula yai ya ntama mu mbandu Vulgate Latine mpi Peshitta Syriaque. Na ntangu yina, bantu ya nkaka yindulaka nde Peshitta vandaka mbalula ya Syriaque ya ntama yina bo tomisaka. Kansi bantu zabaka ve masonama ya mutindu yai. Sambu bo balulaka Biblia na Syriaque tuka mvu-nkama ya zole, mbalula yai ke sadisaka bantu na kubakisa masonama ya kisina ya Biblia mpi ziku yo vandaka mfunu mingi sambu na bantu ya mayele yina ke longukaka Biblia! Keti mbalula ya Syriaque ya ntama vandaka kibeni? Keti bo sengumunaka yo?

Ee, bo sengumunaka bamaniskri zole na Syriaque. Bo sonikaka maniskri ya ntete na mvu-nkama ya tanu. Yo vandaka na kati ya bamaniskri mingi ya Syriaque yina British Museum sumbaka na mvu 1842 na monastère na ntoto ya makanga ya Nitrian na Ezipte. Bo vandaka kubinga yo Syriaque Cureton sambu William Cureton kilandi ya muntu yina ke bumbaka bamaniskri, muntu sengumunaka mpi basisaka yo. Mukanda yai ya mfunu vandaka ti Baevanzile iya na ndonga, disongidila Matayo, Marko Yoane mpi Luka.

Syriaque Sinaïtique kele maniskri ya zole yina kele tii bubu yai. Mapasa ya kikesa yina beto me tubila na luyantiku ya disolo yai bantu sengumunaka yo. Ata Agnes kotaka ve iniversite, yandi longukaka bandinga ya banzenza nana; Syriaque mpi kele na kati ya bandinga yango. Na mvu 1892, Agnes sengumunaka kima mosi ya kuyituka na monastère ya Sainte-Catherine na Ezipte.

Na kati ya armware, yandi monaka maniskri mosi na Syriaque. Yandi tubaka nde: “Maniskri yango vandaka kitoko ve na kutala sambu yo vandaka mvindu mpi balutiti na yo vandaka ya kukangama sambu bo sadilaka yo ve” bamvu-nkama mingi. Yo vandaka maniskri yina bo fwanzaka masonama ya kisina mpi bo sonikaka masonama ya mpa na Syriaque yina vandaka kutubila basantu ya bankento. Agnes monaka bisono “ya Matayo,” “ya Marko,” “ya Luka” na zulu kansi bo sonikaka mambu ya nkaka na nsi na yo. Mukanda ya yandi monaka vandaka kodeksi ya mvimba na Syriaque yina vandaka ti Baevanzile iya! Bubu yai, bantu ya mayele ke ndimaka nde bo sonikaka kodeksi yai na nsuka ya mvu-nkama ya iya.

Bo ke monaka Syriaque Sinaïtique maniskri mosi ya Biblia ya kuluta mfunu yina bo sengumunaka, kumosi ti maniskri ya Kigreki mu mbandu Codex Sinaiticus mpi Codex Vaticanus. Bubu yai, bantu ke ndimaka nde maniskri ya Cureton mpi maniskri Sinaïtique kele bakopi ya Baevanzile ya ntama na Syriaque yina bo sonikaka na nsuka ya mvu-nkama ya zole to na luyantiku ya mvu-nkama ya tatu.

Keti bamaniskri yai lenda vanda mfunu sambu na balongoki ya Biblia bubu yai? Ee! Beto baka mbandu ya bangogo ya nsuka ya nda ya Evanzile ya Marko disongidila baverse yina kele na nima ya Marko 16:8 na Babiblia ya nkaka. Yo ke vandaka na Codex Alexandrinus ya Kigreki ya mvu-nkama ya tanu, na Vulgate Latine, mpi na Babiblia ya nkaka. Kansi bamaniskri yai zole ya Kigreki ya kutudila ntima ya mvu-nkama ya iya disongidila Codex Sinaiticus ti Codex Vaticanus me sukaka na Marko 16:8. Syriaque Sinaïtique ke vandaka ve ti bangogo yai ya nsuka ya nda mpi yo ke monisaka nde bo yikaka yo sambu yo vandaka ve na Evanzile ya Marko ya kisina.

Beto tadila mbandu ya nkaka. Na mvu-nkama ya 19, bambalula mingi ya Biblia sobaka 1 Yoane 5:7 sambu na kuwakanisa yo ti dilongi ya luvunu ya Butatu. Kansi, mambu ya bo yikaka vandaka ve na bamaniskri ya Kigreki ya ntama. Mambu yina vandaka mpi ve na Peshitta. Yo ke monisaka pwelele nde mambu yina ya bo yikaka na 1 Yoane 5:7 bebisaka kibeni mambu yina bo sonikaka na Biblia.

Yo ke pwelele nde mutindu Yehowa Nzambi silaka, yandi me taninaka Ndinga na yandi ya Santu. Yandi ke pesaka beto lusilu yai na Biblia: “Ya kieleka, matiti ke yumaka, bintuntu ke bebaka, kansi ndinga ya Nzambi na beto yo ta zinga tii kuna!” (Yezaya 40:8; 1 Piere 1:25) Mbalula ya Peshitta kele mfunu mingi sambu yo me sadisaka bantu yonso na kubaka nsangu ya siki-siki ya Biblia.