Na Kati ya Nsi-ntoto Kansi Bantu ya Nsi-Ntoto Ve

“Beno . . . kele bantu ya nsi-ntoto ve; yo yina bantu ke mengaka beno.”​—YOANE 15:19.

 1. Inki ngwisana Bakristu kele na yau ti nsi-ntoto, kansi inki mutindu nsi-ntoto ketadilaka bau?

NA MPIMPA ya nsuka ya yandi salaka ti balongoki na yandi, Yezu songaka bau nde: “Beno kele bantu ya nsi-ntoto ve.” Inki nsi-ntoto yandi vandaka tubila? Keti kilumbu mosi yandi tubaka ve nde: “Nzambi me lutaka kuzola [nsi-ntoto], yo yina yandi pesaka bo mwana mosi yina kele na yandi, sambu konso muntu yina me ndima yandi na ntima na yandi, yandi kufwa ve, kansi yandi kuvanda na moyo ya mvula na mvula”? (Yoane 3:16) Na ntembe ve, balongoki vandaka bantu ya nsi-ntoto yina sambu bau vandaka bantu ya ntete na kundima Yezu na ntima na bau sambu na kubaka luzingu ya mvula na mvula. Ebuna sambu na inki ntangu yai Yezu ketuba nde balongoki na yandi vandaka bantu ya kukabwana ti nsi-ntoto? Ye sambu na inki yandi tubaka mpi nde: “Beno . . . kele bantu ya nsi-ntoto ve; yo yina bantu ke mengaka beno”?​—⁠Yoane 15:⁠19.

2, 3. (a) Inki “nsi-ntoto” Bakristu vandaka ve bantu na yau? (b) Inki Biblia ketuba sambu na “nsi-ntoto” yina Bakristu kele bantu na yau ve?

² Mvutu kele nde Biblia kesadilaka ngogo “nsi-ntoto” (koʹsmos na Kigreki) na mitindu zole. Mutindu beto tendulaka yau na disolo ya ntete, bantangu yankaka na Biblia, “nsi-ntoto” kevandaka bantu yonso na kimvuka. Yai kele nsi-ntoto yina ya Nzambi kezolaka ye ya Yezu kufwaka sambu na yau. Kansi, mukanda mosi (The Oxford History of Christianity) ketuba nde: “ ‘Nsi-ntoto’ kele mpi ngogo mosi ya Bakristu kesadilaka na kutendula kima mosi ya kele ya kukabwana ti Nzambi to ya kele na kimbeni ti Nzambi.” Keti yau kele ya kyeleka? Nsoniki mosi ya Katolika, Roland Minnerath, sonikaka na mukanda na yandi Les chrétiens et le monde (Bakristu ti Nsi-ntoto) nde: “Nsi-ntoto, kana beto tadila sansa na yau ya mbi, yau kele bonso . . . kisika ya baluyalu yina meyinaka Nzambi kesalaka kisalu na bau mpi, sambu yau metelamaninaka luyalu ya nkembo ya Kristu, yau kele kintinu ya bambeni yina Satana keyalaka.” “Nsi-ntoto” yai kele kimvuka ya bantu yina mebuyaka Nzambi. Bakristu ya kyeleka kele bantu ya nsi-ntoto yai ve, ye yau kemengaka bau.

³ Mfinama na nsuka ya mvu-nkama ya ntete, Yoane vandaka yindula nsi-ntoto yai ntangu yandi sonikaka nde: “Beno zola ve luzingu ya nsi-ntoto ti bima yonso kele awa na nsi-ntoto. Kana muntu ke zolaka luzingu ya nsi-ntoto, yandi ke zolaka Tata Nzambi ve. Sambu bima yai yonso kele awa na nsi-ntoto: bima yina ya nitu na beto ti meso na beto ke monaka nzala na yo ti bima yina ya beto ke tulaka lulendo sambu na yo, bima yai yonso ke katukaka na Tata Nzambi ve kansi yo ke katukaka awa na nsi-ntoto.” (1 Yoane 2:​15, 16) Yandi sonikaka dyaka nde: “Beto zaba nde beto kele bantu ya Nzambi kansi [nsi-ntoto ya mvimba] kele na maboko ya Muntu ya Mbi.” (1 Yoane 5:19) Yezu yandi mosi bingaka Satana nde “mfumu ya nsi-ntoto yai.”​—⁠Yoane 12:31; 16:⁠11.

Kuyela ya Bangolo ya Inza ya Mvimba

 4. Inki mutindu bangolo ya inza ya mvimba kwisaka kubutuka?

⁴ Nsi-ntoto ya bantu ya bubu yai ya kele ya kukabwana ti Nzambi bandaka kusalama bilumbu fyoti na nima ya Mvula ya Ngolo ya bilumbu ya Noa, ntangu bana ya Noa mingi yambulaka kusambila Yehowa Nzambi. Nemrodi vandaka muntu ya nene ya bilumbu yina, mutungi-mbanza mpi “muzombi ya ngolo yina vandaka kutelamanina Yehowa.” (Kuyantika 10:​8-12, NW) Na bamvula yina, nsi-ntoto yai vandaka mingimingi ya kuyidika na bimfumu ya bambanza ya fyoti, yina vandaka vukana mbala na mbala sambu na kunwana mosi ti yankaka. (Kuyantika 14:​1-9) Bimfumu ya bambanza yankaka vandaka luta bankaka mpi vandaka kuma ngolo ya nzyunga ya mvimba. Bangolo yankaka ya nzyunga ya mvimba vandaka kuma bangolo ya nene ya inza ya mvimba.

5, 6. (a) Tanga bangolo yonso nsambwadi ya inza ya mvimba ya nkenda ya Biblia. (b) Inki kifwani mepesama sambu na bangolo yai ya inza ya mvimba, ye ngolo na bau kekatukaka na wapi?

⁵ Na kulandaka mbandu ya Nemrodi, bamfumu ya bangolo ya inza ya mvimba sambilaka ve Yehowa, mutindu bisalu na bau ya kugonda ti ya nku vandaka monisa yau. Na Masonuku, bangolo ya inza ya mvimba yai kele na kifwani ya bambisi ya makasi, ye na nima ya bamvu-nkama mingi, Biblia ketanga bangolo sambanu yina vandaka ti bupusi ya nene na zulu ya bantu ya Yehowa. Yau kele Ezipte, Asiria, Babilone, Medo-Persia, Grese, ti Roma. Na nima ya Roma, mbikudulu tubaka nde ngolo ya nsambwadi tabasika. (Daniele 7:​3-7; 8:​3-7, 20, 21; Kusonga 17:​9, 10) Yau kwisaka kumonana Ngolo ya Inza ya Mvimba ya Anglo-Américaine, yina vukisaka Kintinu ya Grande-Bretagne ti nkundi na yandi États-Unis yina, nsukansuka, kwisaka kuluta Grande-Bretagne na ngolo. Kintinu ya Grande-Bretagne yantikaka kuyela ntangu bidimbu ya nsuka ya Kintinu ya Roma bandaka kuvila kimakulu.a

⁶ Kidimbu ya bangolo ya inza yai nsambwadi ya kulandanaka, na mukanda ya Kusonga, kele ba-ntu nsambwadi ya mbisi ya makasi yina kebasika na masa ya bantu ya mavwanga. (Yezaya 17:​12, 13; 57:​20, 21; Kusonga 13:⁠1) Nani kepesaka mbisi ya luyalu yai ngolo na yandi? Biblia kepesa mvutu nde: “Dragoni pesaka yandi ngolo na yandi, kiti na yandi ya kimfumu ti kiyeka na yandi ya nene.” (Kusonga 13:⁠2) Dragoni kele kima yankaka ve, kansi Satana Dyabulu.​—⁠Luka 4:​5, 6; Kusonga 12:⁠9.

Luyalu ya Makwisa ya Kimfumu ya Nzambi

 7. Bakristu ketulaka kivuvu na inki, ye inki mutindu dyambu yango kesimba ngwisana na bau ti baluyalu ya inza?

⁷ Bamvula 2000 kezola kulunga banda Bakristu kesambaka nde: “Kimfumu na nge kwisa, luzolo na nge kusalama awa na ntoto bonso na zulu.” (Matayo 6:10) Bambangi ya Yehowa kuzaba nde kaka Kimfumu ya Nzambi mpamba lenda nata ngemba ya kyeleka na zulu ya ntoto. Sambu bau ketadilaka mbikudulu ya Biblia mbotembote, bau kendimaka nde ntama mingi ve, Nzambi tapesa mvutu na kisambu yai mpi nde ntama mingi ve, Kimfumu tabaka makambu ya ntoto na maboko. (Daniele 2:44) Kuvukana ya bau mevukanaka na Kimfumu yai mepesaka bau bukatikati na mambu ya baluyalu ya inza.

 8. Inki baluyalu ketubaka sambu na luyalu ya Kimfumu ya Nzambi, mutindu yau yitaka kutubama na Nkunga 2?

⁸ Bansi yankaka ketubaka nde bau kelandaka bansiku ya lusambu. Kansi, na mambu ya bau kesala, bau kevila nde Nzambi kele Nkwa-Kimfumu mpi nde yandi mematisaka Yezu na kiti ya kimfumu bonso Ntotila ya zulu ya kele ti kiyeka na zulu ya ntoto. (Daniele 4:17; Kusonga 11:15) Nkunga mosi ya mbikudulu ketuba nde: “Bantotila na bo me yilama sambu na kunwana bitumba, bo ke zola kunwanisa Mfumu Nzambi ti ntotila [Yezu] ya yandi me tula. Bo ke tuba nde: ‘Beto katukeno na maboko na bo, beto buya nde bo yala beto.’ ” (Nkunga 2:​2, 3) Baluyalu ya inza kezola kukatuka na “maboko” ya Nzambi sambu yau kefyotunaka kimfumu na bau na zulu ya bansi. Yau yina, Yehowa ketuba na Yezu, Ntotila ya yandi metulaka nde: “Lomba mono, mono ta pesa nge bantu yonso, nsi-ntoto ya mvimba mpi ta vanda ya nge. Nge ta yalaka bantu na kiyeka yonso, nge ta yalaka bo ti fimbu ya kibende na maboko, nge ta fwaka bo mutindu bo ke pasulaka nzungu ya ntoto bipesi-bipesi.” (Nkunga 2:​8, 9) Kansi, nsi-ntoto ya bantu, yina Yezu fwaka sambu na yau, yandi ‘ta fwa’ yau ve kimakulu.​—⁠Yoane 3:⁠17.

Kubuya “Kidimbu” ya “Mbisi”

9, 10. (a) Na inki dyambu bau kekebisa beto na mukanda ya Kusonga? (b) Kulwata ‘kidimbu ya mbisi’ ketendula inki? (c) Inki bidimbu bansadi ya Nzambi kendimaka?

⁹ Kusonga yina ya ntumwa Yoane kumonaka kezabisa nde nsi-ntoto ya bantu yina kele ya kukabwana ti Nzambi talomba mambu mingi ntangu fyoti na ntwala ya nsuka na yau. Yau tabanda “kusonga bantu yonso na ngolo, ata mbuta ata leki, ata mvwama ata nsukami, ata mpika ata muntu yina kele mpika ve, nde bo fweti ndima nde bo tula bo kidimbu na diboko ya kibakala ti na ilungi na bo. Ata muntu mosi ve [tavanda] na mpila ya kusumba kima to kuteka kima kana yandi [kele] na kidimbu yina ve.” (Kusonga 13:​16, 17) Inki yau ketendula? Kidimbu na diboko ya kibakala ketendula kudipesa na kusadisa muntu. Ebuna kidimbu na ilungi? Mukanda mosi (The Expositor’s Greek Testament) ketendula nde: “Ntubilu yai ya kifwani mpenza keyibusa beto kikalulu ya kutula basoda ti bampika nzoloko mosi ya nene . . . ; to kuluta dyaka, yau keyibusa beto kikalulu ya kulwata zina ya nzambi mosi bonso nkisi ya lutaninu.” Bantu mingi, na bisalu ti kutuba na bau, melwataka kidimbu yai ya kifwani ya kemonisa nde bau kele “bampika” to “basoda” ya “mbisi.” (Kusonga 13:​3, 4) Na yina metala makwisa na bau, Theological Dictionary of the New Testament (Diksionere ya Teolozi ya Kuwakana ya Mpa) ketuba nde: “Bambeni ya Nzambi kendimaka nde [kidimbu] ya mbisi, ntalu mosi ya diswekamu yina kele ti zina na yandi, kunyemama na zulu ya mbunzu na bau ti na zulu ya diboko mosi. Yau kepesaka bau mabaku mingi sambu na kisalu ya mbongo ti ya kuteka, kansi yau kenatilaka bau makasi ya Nzambi mpi kekatulaka bau na kimfumu ya bamvula funda, Kus. 13:16; 14:9; 20:⁠4.”

¹⁰ Yau kelombaka kikesa mingi ti kukanga ntima sambu na kunwana na konda kuzwa “kidimbu.” (Kusonga 14:​9-12) Kansi, bansadi ya Nzambi kele ti ngolo ya mutindu yina. Yau yina, bantu kemengaka bau mbala mingi mpi kekusilaka bau makambu. (Yoane 15:​18-20; 17:​14, 15) Na kisika ya kulwata kidimbu ya mbisi, Yezaya tubaka nde bau tasonika na kifwani na diboko na bau nde, “Muntu ya Yehowa.” (Yezaya 44:​5, NW) Dyaka, sambu bau “ke mona mpasi ti kudila” sambu na mambu ya mbi ya lusambu ya ba aposta kesala, bau kezwa kidimbu ya kifwani na mbunzu na bau, yina kesonga nde bau kele bantu ya mefwana na kuguluka ntangu Yehowa tazenga nkanu.​—⁠Ezekiele 9:​1-7.

11. Nani kepesaka nswa nde baluyalu ya bantu kuyala tii kuna ntangu ya Kimfumu ya Nzambi takwisa sambu na kubaka makambu ya luyalu ya ntoto?

¹¹ Nzambi mepesaka nzila nde baluyalu ya bantu kuyala tii kuna ntangu Kimfumu ya zulu ya Kristu tabaka makambu ya luyalu ya ntoto kimakulu. Profesere Oscar Cullmann tubilaka mpi mambu yai ya Nzambi mepesaka politiki nzila ya kuyala na mukanda na yandi The State in the New Testament (Leta na Kuwakana ya Mpa). Yandi kesonika nde: “Ngindu ya mpasi yai, ya kesonga nde Leta metulamaka sambu na ntangu fyoti, kele kikuma ya Bakristu ya ntete vandaka tadila ve Leta mutindu mosi ntangu yonso. Kansi yau kemonana bonso dilongi ya kewakanaka ve. Mono ketuba mpenza nde, yau kemonana bonso mutindu yina. Beto lenda tubila kaka Roma 13:​1, ‘Bika muntu yonso kulemfuka na biyeka yina kele . . . ’ Leta na kapu 13 yonso ya Kusonga, yau kemonana bonso mbisi ya kebasika na dibulu ya nda.”

“Mbisi” ti “Kaisali”

12. Inki mboninu ya bukatikati Bambangi ya Yehowa kele na yau sambu na baluyalu ya bantu?

¹² Yau tavanda kifu na kutuba nde bantu yonso ya kiyeka na luyalu kele bisadilu ya Satana. Bamingi mekudimonisaka bonso bantu ya kelandaka minsiku. Beto lenda tanga guvernere Sergiusi Paulusi yina Biblia kebinga nde “muntu ya mayele.” (Bisalu 13:⁠7) Bamfumu yankaka menwaninaka na kikesa yonso mambote ya bantu ya fyoti, na kulandaka kansansa ya Nzambi pesaka bau, ata bau zabaka ve Yehowa ti balukanu na yandi. (Roma 2:​14, 15) Yibuka nde Biblia kesadila ngogo “nsi-ntoto” na mitindu zole ya kuswaswana: nsi-ntoto ya bantu yonso, yina Nzambi kezolaka mpi ya beto fwete zola, ti nsi-ntoto ya bantu yina kele ya kukabwana ti Nzambi, yina nzambi na yau kele Satana, ye beto fwete kabwana na yau. (Yoane 1:​9, 10; 17:14; 2 Korinto 4:4; Yakobo 4:⁠4) Yau yina, bansadi ya Yehowa kele ti bukatikati na mambu ya kimfumu. Beto kekotaka ve na mambu ya politiki sambu beto kesalaka bonso ba ambasadere to bantumwa ya Kimfumu ya Nzambi mpi beto mepesaka luzingu na beto na Nzambi. (2 Korinto 5:20) Na ndambu yankaka, beto kelemfukilaka mbote bayina kele na kiyeka.

13. (a) Inki mutindu Yehowa ketadilaka baluyalu ya bantu? (b) Bulemfu ya Bakristu na baluyalu ya bantu kekwendaka tii na wapi?

¹³ Mboninu yai ya bukatikati kele kiteso mosi ti yina ya Yehowa Nzambi yandi mosi. Kana bangolo ya inza ya mvimba, to nkutu Bansi ya fyotifyoti, kesadila kiyeka na bau mbi, kepesa bantu na bau mpasi, to kenyokula bansambidi ya Nzambi, bau melunga mpenza na kubaka zina yai ya mbikudulu: bambisi ya makasi. (Daniele 7:​19-21; Kusonga 11:⁠7) Kansi, kana baluyalu ya bansi kusala lukanu ya Nzambi na kulundaka nsiku ti ndonga na lunungu, yandi kebakaka yau bonso yau ‘ke sadilaka yandi.’ (Roma 13:⁠6) Yehowa kezolaka nde bantu na yandi kuzitisa baluyalu ya bantu mpi kulemfuka na yau, kansi bulemfu mosi ya kele ti bandilu. Kana bantu kulomba na bansadi ya Nzambi mambu yina ya nsiku ya Nzambi kebuya to kana bau mebuyisa mambu yina ya Nzambi kelomba nde bansadi na yandi kusala, bansadi na yandi kelandaka dikulu ya bantumwa, na kutubaka nde: “Beto fweti lemfuka ntete na Nzambi, kansi na bantu ve.”​—⁠Bisalu 5:⁠29.

14. Inki mutindu Yezu ti Polo tendulaka bulemfu ya Bakristu na baluyalu ya bantu?

¹⁴ Yezu tubaka nde bansadi na yandi fwete zitisa malombu ya baluyalu ti ya Nzambi ntangu yandi tendulaka nde: “Pesa bima ya Kaisali na Kaisali, kansi bima ya Nzambi na Nzambi.” (Matayo 22:​21, NW) Ntumwa Polo ya kupemama sonikaka nde: “Konso muntu fweti lemfuka na bamfumu ya leta . . . Kansi, kana nge ke salaka mambu ya mbi, nge fweti tina bo boma, sambu bo ke na kiyeka ya kupesa bantu ndola na mpamba ve: bo ke sadilaka Nzambi; bo ke songaka makasi ya Nzambi ntangu bo ke pesa ndola na bantu yina ke salaka mambu ya mbi. Yo yina beno fweti lemfuka na bamfumu ya leta, sambu Nzambi kuwila beno makasi ve. Beno fweti lemfuka na bo mpi sambu na kulanda mambu yina ya ntima na beno ke songa beno. Yo yina mpi beno ke futaka mpaku.” (Roma 13:​1, 4-6) Kubanda na mvu-nkama ya ntete T.B. tii bubu yai, Bakristu ketadilaka bantuma ya Leta kepesaka bau. Bau memonaka mfunu ya kuswasukisa na kuzaba kana kuzitisa bantuma ya Leta tanata bau ve na kuyekula lusambu na bau, to kana bantuma yango kewakana ti nsiku, na mpila nde bau lenda zitisa yau ti kansansa ya mbote.

Basitwaye ya Kansansa ya Mbote

15. Inki mutindu Bambangi ya Yehowa kepesaka na Kaisali yina ya bau fwete pesa yandi?

¹⁵ “Biyeka ya zulu” ya politiki kevandaka “ministre” ya Nzambi ntangu bau kelungisaka kisalu na bau ya Nzambi kendimaka, bonso “kupesa ndola na bantu yina ke salaka mbi ti . . . kuzitisa bantu yina ke salaka mbote.” (1 Piere 2:​13, 14) Bansadi ya Yehowa kefutaka na kansansa ya mbote mambu yonso ya Kaisali kele na nswa ya kulomba na yina metala mpaku, mpi bau kesalaka yonso yina kansansa na bau, ya kulongama na Biblia, ketindaka bau na ‘kulemfuka na bamfumu ya leta, kuwila bo, kuzola na kusala konso mambu ya mbote.’ (Tito 3:⁠1) “Mambu ya mbote” kele mpi kusadisa bankaka, bonso na ntangu bisumbula kesalamaka. Bantu mingi kepesaka kimbangi sambu na mambote ya Bambangi ya Yehowa kesadilaka bantu yankaka na bantangu ya mutindu yai.​—⁠Galatia 6:⁠10.

16. Inki bisalu ya mbote Bambangi ya Yehowa kesalaka ti kansansa ya mbote sambu na baluyalu mpi bantu yankaka?

¹⁶ Bambangi ya Yehowa kezolaka bantu yankaka mpi kemonaka nde kisalu ya kuluta mbote ya bau lenda sadila bau kele kusadisa bau na kuzwa nzayilu ya sikisiki ya lukanu ya Nzambi ya kusala “zulu ya mpa ti ntoto ya mpa” ya lunungu. (2 Piere 3:13) Na kulongaka mpi na kusadilaka minsiku ya bikalulu ya kuluta mbote ya Biblia, bau kele bantu mosi ya mfunu sambu na kimvuka ya bantu, sambu bau kekatulaka bantu mingi na nzila ya bitambulatambula. Bansadi ya Yehowa kele bantu ya kelandaka nsiku mpi bantu ya luzitu na ntwala ya bantu ya luyalu bonso baministre, bamfumu, bazuzi, bamfumu ya bambanza; bau ‘ke songaka luzitu ti lukumu na bantu yonso yina ya bo fweti songa yo.’ (Roma 13:⁠7) Bibuti yina kele Bambangi kesalaka na kyese yonso na kuwakana ti balongi ya bana na bau mpi kesadisaka bana na bau na kulonguka mbote, na mpila nde, na makwisa, bau nunga luzingu mpi bau vanda ve kizitu sambu na insi. (1 Tesalonika 4:​11, 12) Na kati ya mabundu na bau, Bambangi kendimaka ve kukabulakabula bampusu ya nitu to ndonga ya bantu, mpi bau kepesaka mfunu ya mingi na kukumisa luzingu ya dibuta ngolo. (Bisalu 10:​34, 35; Kolosai 3:​18-21) Yau yina, na bisalu na bau, bau kemonisaka nde kufunda yina bau kefundaka bau, nde bau zola ve dibuta to bau kele na mfunu ve na kati ya kimvuka ya bantu, kele luvunu. Na yau, bangogo ya ntumwa Piere kekwisaka kulungana: “Sambu Nzambi zola nde, sambu na mambu ya mbote ya beno ke salaka, bantu yina ke na buzoba, me zaba kima ve, bo kumona mpila ya kutuba diaka ve.”​—⁠1 Piere 2:⁠15.

17. Inki mutindu Bakristu lenda “zinga na mayele na bantu yina kele bakristo ve”?

¹⁷ Na yau, ata balandi ya kyeleka ya Yezu kele “bantu ya nsi-ntoto ve,” bau kele kaka na nsi-ntoto ya kimvuka ya bantu mpi fwete “zinga na mayele na bantu yina kele bakristo ve.” (Yoane 17:16; Kolosai 4:⁠5) Na bilumbu yonso ya Yehowa tafula na kupesa nswa na biyeka ya zulu na kusala bonso ministre na yandi, beto fwete monisa luzitu yina mefwana sambu na bau. (Roma 13:​1-4) Beto kekotaka ve na makambu ya politiki, kansi beto kesambaka sambu na “bamfumu ya nene ti sambu na bantu ya nkaka yina ke yalaka,” mingimingi ntangu beto ketulaka meso na bau sambu bau baka banzengolo yina lenda simba kimpwanza ya lusambu. Beto talanda kusala buna sambu “beto kuvanda na luzingu mosi ya pima ti ya ngemba,” na mpila nde ‘bantu ya mutindu yonso ta guluka.’​—⁠1 Timoteo 2:​1-4.

[Noti na nsi ya lutiti]

Bangyufula ya Mvutukilu

◻ Bakristu kele bantu ya inki “nsi-ntoto,” kansi inki “nsi-ntoto” bau kele bantu na yau ve?

◻ “Kidimbu” ya “mbisi” na zulu ya diboko to na zulu ya mbunzu ya muntu ketendula inki, ye inki bidimbu bansadi ya kwikama ya Yehowa kele na yau?

◻ Inki mboninu ya bukatikati Bakristu kele na yau sambu na baluyalu ya bantu?

◻ Tanga mwa mitindu ya Bambangi ya Yehowa kesalaka mambote na kimvuka ya bantu.

[Bifwanisu ya kele na lutiti 26]

Biblia ketendula luyalu ya bantu bonso mbisi ya makasi mpi bonso nsadi ya Nzambi

[Kifwanisu ya kele na lutiti 29]

Sambu Bambangi ya Yehowa ketulaka dikebi ya zola na bantu yankaka, bau kele bantu ya mfunu na bansi na bau