Mutindu Biblia Kuminaka Beto

Maniskri mosi ve ya kisina ya Masonuku ya Kiebreo mpi ya Kiarameyea to ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu kele tii bubu yai; ata mpidina, mambu yina verse yina ke tuba kele ya kieleka. Yo yina, inki mutindu beto lenda ndima nde mambu ya kele na Biblia yina beto kele na yo bubu yai ke wakana kibeni ti masonama ya kupemama ya kisina?

Sambu na Masonuku ya Kiebreo, ndambu ya mvutu ke katuka na kikalulu mosi ya ntama yina Nzambi tulaka; yandi tubaka nde bo fwete sala bakopi ya masonama.b Mu mbandu, Yehowa songaka bantotila ya Izraele na kusala bakopi na bo mosi ya Nsiku ya kusonika. (Kulonga 17:18) Diaka, Nzambi pesaka Balevi kisalu ya kutanina Nsiku mpi ya kulonga yo na bantu. (Kulonga 31:26; Nehemia 8:7) Ntangu Bayuda katukaka na Babilone, kimvuka mosi ya bantu ya ke salaka bakopi, to bansekudi (Sopherim) basikaka. (Esdrasi 7:6, banoti) Na nima, bansekudi yina salaka bakopi mingi ya mikanda 39 ya Masonuku ya Kiebreo.

Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, bansekudi salaka mbote-mbote bakopi ya mikanda yai. Na Moyen Âge, kimvuka mosi ya bansekudi ya Bayuda yina bo ke bingaka ba Masorete landaka kusala kisalu yai. Maniskri ya mvimba ya Masorete ya kuluta ntama kele Kodeksi Leningrad, yina bo sonikaka na mvu 1008/1009 T.B. Kansi, na kati-kati ya mvu-nkama ya 20, bo monaka bamaniskri to bitini ya Biblia kiteso ya 220 na kati ya Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa. Bo sonikaka bamaniskri yina ya Biblia bamvula kuluta funda na ntwala ya Kodeksi Leningrad. Kana beto fwanisa Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa ti Kodeksi Leningrad, yo ke ndimisa diambu mosi ya mfunu: Ata Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa kele ti mwa baluswaswanu na mutindu ya kusonika, ata luswaswanu mosi ve ke soba nsangu yina kele na kati.

Inki beto lenda tuba sambu na mikanda 27 ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu? Bantumwa ya nkaka ya Yezu Kristu mpi ndambu ya balongoki ya nkaka ya ntete bantu sonikaka ntete mikanda yina. Na kulanda kikalulu ya bansekudi ya Bayuda, Bakristu ya ntete salaka bakopi ya mikanda yina. (Bakolosai 4:16) Ata Ntotila ya Roma Diocletien mpi bantu ya nkaka salaka ngolo na kufwa mikanda yonso ya Bakristu ya ntete, bo me taninaka mafunda ya bitini ya mikanda mpi ya bamaniskri ya ntama tii bubu yai.

Bo balulaka mpi mikanda ya Bakristu na bandinga ya nkaka. Na kati ya bambalula yina ya ntete ya Biblia, beto lenda tanga ya bandinga yai ya ntama: Ki-armenien, Ki-copte, Ki-etiopia, Ki-georgien, Kilatini, mpi Ki-syriaque.

Bakopi yonso ya maniskri ya ntama ya Biblia kele ve ti mambu ya mutindu mosi. Ebuna, inki mutindu beto lenda zaba mambu yina vandaka na masonama ya kisina?

Beto lenda fwanisa diambu yai ti longi yina ke lomba bana ya nzo-nkanda 100 na kusala kopi ya kapu mosi ya mukanda mosi. Ata bo vidisa kapu ya kisina, kana bo fwanisa bakopi 100, yo ta monisa mutindu masonama ya kisina vandaka. Ata konso mwana ya nzo-nkanda lenda sala tubifu, yo kele mpasi kibeni nde bana ya nzo-nkanda yonso kusala bifu ya mutindu mosi. Mutindu mosi, kana bantu ya mayele fwanisa mafunda ya bitini ya ntama ya mikanda ya Biblia mpi ya bakopi na yo yina bo kele na yo, bo lenda mona bifu ya bantu yina salaka bakopi mpi kuzaba mutindu masonama ya kisina vandaka.

Inki mutindu beto lenda ndima nde bangindu yina kele na masonama ya kisina ya Biblia yina bo me pesaka beto kele kibeni ya sikisiki? Ntangu yandi vandaka kutubila masonama ya Masonuku ya Kiebreo, muntu mosi ya mayele, William H. Green tubaka nde: “Beto lenda tuba kibeni nde ata mukanda mosi ve ya nkaka ya ntama me kuminaka beto na sikisiki kibeni bonso Biblia.” Sambu na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, to kitini yina bo ke bingaka nde Kuwakana ya Mpa, muntu ya mayele ya ke longukaka Biblia, F. F. Bruce sonikaka nde: “Banzikisa ya ke ndimisa masonama ya Kuwakana na beto ya Mpa kele mingi kibeni kuluta banzikisa ya ke ndimisa mikanda mingi ya bansoniki ya nsi-ntoto; bantu ke mekaka ve kutula ntembe na busikisiki ya mikanda yina.” Yandi tubaka mpi nde: “Kana Kuwakana ya Mpa vandaka kimvuka ya mikanda ya nsi-ntoto, bantu zolaka kumona nde bo lenda tudila yo ve ntembe ata fioti.”

Masonama ya Kiebreo: Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya Masonuku ya Kiebreo (1953-1960) simbamaka na Biblia Hebraica, ya Rudolf Kittel. Katuka ntangu yina, masonama ya Kiebreo ya mpa, disongidila Biblia Hebraica Stuttgartensia mpi Biblia Hebraica Quinta, me kotisaka mambu ya mpa ya bo me monaka na bansosa ya mpa ya bo salaka na Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa mpi ya bamaniskri ya nkaka ya ntama. Mikanda yai ya bantu ya mayele ke vutukila Kodeksi Leningrad na masonama na yo kumosi ti banoti na nsi ya lutiti yina kele ti mambu ya kufwanisa ya me katuka na bisika ya nkaka, tanga mpi Pantateki ya Samaria, Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa, la Septante ya Kigreki, Targume ya Kiarameye, Vulgate ya Kilatini, mpi Peshitta ya Syriaque. Bo talaka mpi Biblia Hebraica Stuttgartensia ti Biblia Hebraica Quinta sambu na kuyidika Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya Kingelesi.

Masonama ya Kigreki: Na nsuka ya mvu-nkama ya 19, bantu ya mayele B. F. Westcott mpi F.J.A. Hort fwanisaka bamaniskri ya Biblia mpi bitini na yo yina bo vandaka na yo sambu na kuyidika masonama ya Kigreki ya mfunu yina bo monaka nde yo ke wakana mingi ti masonama ya kisina. Na kati-kati ya mvu-nkama ya 20, Komite ya Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa sadilaka masonama yina ya mfunu ntangu bo salaka mbalula na bo. Bo sadilaka mpi bapapirusi ya nkaka ya ntama, yina bantu ke yindulaka nde bo sonikaka yo na mvu-nkama ya zole mpi ya tatu ya ntangu na beto. Katuka ntangu yina, bo me monaka bapapirusi mingi ya nkaka. Diaka, masonama ya mfunu bonso yina Nestle mpi Aland mpi yina United Bible Societies sonikaka kele ti mambu ya mpa yina bantu ya mayele me longukaka. Beto me kotisa na mbalula yai ndambu ya mambu yina bo monaka na bansosa na bo.

Na kutadila masonama yai ya mfunu, yo kele pwelele nde baverse ya nkaka ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu yina kele na bambalula ya ntama, mu mbandu King James Version, vandaka ti mambu yina bantu yina salaka bakopi na nima yikaka mpi yo vandaka ve na kati ya Masonuku ya kupemama. Kansi, sambu mutindu ya kukabula baverse yina bo ke ndimaka na kubalula Biblia ndimamaka ntama na mvu-nkama ya 16, kukatula baverse yina ke bika bampwasa na ntangu ya kutula baverse na ba Biblia mingi. Baverse yina yo yai Matayo 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yoane 5:4; Bisalu 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; mpi Baroma 16:24. Na mbalula yai, baverse yina bo me katula, beto me monisa yo na noti na nsi ya lutiti na kisika yina bo me katula yo.

Sambu na bangogo ya nsuka ya nda ya Marko 16 (baverse 9-20), bangogo ya nsuka ya nkufi ya Marko 16, mpi mambu yina kele na Yoane 7:53–8:11, yo kele pwelele nde baverse yai vandaka ve na bamaniskri ya kisina. Yo yina, bo me tula ve masonama yina ya luvunu na mbalula yai.c

Beto me soba mutindu ya nkaka ya kutuba sambu na kukotisa mambu yina bantu ya mayele ke ndimaka nde yo ke wakana mingi kibeni ti masonama ya kisina. Mu mbandu, na kutadila bamaniskri ya nkaka, Matayo 7:13 ke tuba nde: “Beno kota na kielo ya fioti, sambu kielo ya nene mpi nzila ya nene ke nataka na lufwa.” Na ba Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya ntama ya Kingelesi, ngogo “kielo” vandaka ve. Kansi, kulonguka diaka banzikisa ya kele na bamaniskri nataka beto na kutuba nde ngogo “kielo” vandaka na masonama ya kisina. Yo yina beto me kotisa yo na mbalula yai. Kele ti ndambu ya bansoba ya mutindu mosi. Kansi, bansoba yai kele ya fioti, mpi ata mosi ve ke soba nsangu ya mfunu ya Ndinga ya Nzambi.