“Muleneñi Wa Butokwa mwa Galilea Kaufela”

LIKILOMITA ze 6.5 fela ku kuta kwa mutulo-wiko wa Nazareta, yona tolopo mwa n’a hulezi Jesu, ne ku na ni muleneñi o samba u bulelwe ni hanyinyani mwa libuka za Evangeli. Kono muleneñi wo ne u cilanisizwe ki Flavius Josephus caziba wa litaba za kale ya zibahala hahulu wa Mujuda wa mwa miteñi ya Baapositola kuli ne li “muleneñi wa butokwa mwa Galilea kaufela.” Ne li muleneñi wa Sepphoris. Lu zibañi ka za muleneñi wo?

Hamulaho wa lifu la Heroda yo Mutuna, mwendi ka 1 B.C.E., bayahi ba mwa Sepphoris ne ba kwenuhezi Roma, mi seo sa tisa kuli muleneñi wa bona u sinyiwe. Antipasi mwan’a Heroda, a yola Galilea ni Perea mi a keta matota a Sepphoris kuli i be fona fa ka yahela muleneñi wa hae o mutuna o munca. Muleneñi wo ne u yahilwe sinca ka muyahelo wa Sigerike ni Siroma, kono buñata bwa bayahi ba ona ne li Majuda. Ka ku ya ka caziba Richard A. Batey, muleneñi wo wa fita fa ku ba “sibaka se situna sa tamaiso ya mubuso wa Galilea ni Perea,” ku fitela Antipas ha yaha Tibere ibat’o ba ka 21 C.E. kuli i be muleneñi o mutuna cwale o yola Sepphoris. Ye ne li yona nako ya na pila Jesu bukaufi ni muleneñi wo.

Caziba James Strange, ya na pumbuzi lika za mwa muleneñi wa Sepphoris, u lumela kuli muleneñi wo ne u na ni sifalana sa libuka za litaba za kale, sibulukelo sa mali, sibulukelo sa lilwaniso, libaka ze umbukile za maabwa, miyaho ya nyangela, ni misika ko ku lekiswa ze pangilwe fa lizupa, fa mangilasi, fa lisipi, fa macwe a butokwa, ni lico za mifuta-futa. Ne ku na ni baluki ni balekisi ba liapalo ni lintolo ko ne ku konwa ku lekiwa lizuma, lipula, sende, ni ze ñwi cwalo. Ku kulubelwa kuli batu ba ne ba pila mwateñi ka nako yeo ne ba fita fa palo ye mwahal’a 8,000 ni 12,000.

Kana Jesu n’a kile a potela muleneñi wo o ne u patehile hahulu, ili o ne u zamaiwa fela hora ku zwa kwa Nazareta? Libuka za Evangeli ha li buleli fa taba yeo. Kono The Anchor Bible Dictnioary i bulela kuli, “nzila iliñwi ye zwa kwa Nazareta ku ya kwa Kana ya Galilea ne i pululeza mwa Sepphoris.” (Joani 2:1; 4:46) Ha mu li mwa Nazareta, lilundu la Sepphoris la kona ku bonahala, ibata iba limita ze 120 ku zwa kwatasi. Ba bañwi ba lumela kuli Jesu ha na file swanisezo ya kuli: “Munzi o yahilwe fa lilundu ha u koni ku patwa,” kuti mwendi na nahana ka za ona muleneñi wo.—Mateu 5:14.

Jerusalema ha se i shandaukile ka 70 C.E., muleneñi wa Sepphoris wa ba ona muleneñi o mutuna wa Majuda mwa Galilea mi hasamulaho wa ba sibaka sa Kuta ye Tuna ya Majuda. Ka nakonyana, wa hula ku ba sibaka se situna ko ne ba itutelanga Majuda.

[Mapa ye fa likepe 32]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Liwate la Galilea

GALILEA

Kana

Tibere

SEPPHORIS

Nazareta

PEREA

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 32]

Pottery: Excavated by Wohl Archaeological Museum, Herodian Quarter, Jewish Quarter. Owned by Company for the Reconstruction of the Jewish Quarter in the Old City of Jerusalem, Ltd