Ku Fuyolwa ki Jehova kwa Fumisa

“Ku fuyolwa ki [Jehova, NW ] ku fumisa mutu; ku ipilaeza mwa pilu ha ku tusi se siñwi.”—LIPROVERBIA 10:22.

 1-3. Hailif’o ba bañata ba iyakatilwe ka za lika za kwa mubili, ki buniti mañi b’o batu kaufela ba swanela ku lemuha ka za bufumu bwa kwa mubili?

BATU ba bañwi ni kamuta ha ba tuheli ku ambola ka za mali—kamba ka za ku s’a ba ni ona. Ka bumai bwa bona, mwa lilimo za cwanoñu fa se ba bile ni ze ñata za ku buhisana. Mwa 1992 nihaiba zona linaha ze fumile za kwa Wiko se li talimani ni ku wa kwa mayemo a lipisinisi, mi bazamaisi ba lipisinisi hamohocwalo ni babeleki ba bañwi ba butokwa ne ba ipumani mwa ku tokwa mibeleko. Ba bañata b’a makala ka za haiba ba kabe ba bile mwa nako ya maluwo a muinelo o inelezi.

² Kana ku fosahalile ku iyakatwa ka za muinelo wa luna kwa neku la mayemo a lika za kwa mubili? Batili, ka sipimo se siñwi ki nto ya ka taho fela. Ka nako ye swana, ku na ni niti y’e mutomo yeo lu lukela ku lemuha ka za bufumu. Ka mutomo luli, lika kaufela za kwa mubili li zwelela ku Mubupi. Ki “Mulimu [Jehova, NW], . . . ya patamisize lifasi ni se si mela ku lona, Yena ya file ba ba yahile ku lona ku buyela, a fa ba ba zamaya ku lona moya.”—Isaya 42:5.

³ Nihailikuli Jehova h’a keteli cimo ka za ya ka fuma ni ya ka ba mubotana, kaufel’a luna lu na ni ku ikalabela ka nzila yeo lu itusisa ka yona kabelo ifi kamba ifi ye lu na ni yona ya “lifasi ni se si mela ku lona.” Haiba lu itusisa bufumu bwa luna ku imeza ba bañwi, Jehova u ka l’u nga sina ba ba na ni ku ikalabela. Mi ufi kamba ufi ya sebeleza sifumu ku fita Jehova u ka fumana kuli “ya sepile bufumu bwa hae, u ka wa.” (Liproverbia 11:28; Mateu 6:24; 1 Timotea 6:9) Maluwo a kwa mubili haiba a s’a zamaeleli hamohocwalo ni ku ipeya ku Jehova ko ku zwelela kwa pilu ka mutomo luli haki a’ butokwa.—Muekelesia 2:3-11, 18, 19; Luka 16:9.

Maluwo a’ Butokwa Hahulu

 4. Ki kabakalañi maluwo a kwa moya h’a li a butokwa hahulu ku fita lika ze ñata za kwa mubili?

⁴ Fahalimu a maluwo a kwa mubili, Bibele i bulela ka za maluwo a kwa moya. Ka ku utwahala luli wo ki mufuta o munde ni ku fita. (Mateu 6:19-21) Maluwo a kwa moya a tahisa swalisano ni Jehova ye kolwisa yeo ye kona ku ba ya kamita. (Muekelesia 7:12) Fahalimu a seo, batanga ba Mulimu ba ba fumile kwa moya ha ba siyali ba si ka fuyaulwa ka lika za kwa mubili ze tokwahala. Mwa lifasi le linca, bufumu bwa kwa moya bu ka swalisaniswa ni maluwo a kwa mubili. Batu ba ba sepahala ba ka ikola buiketo bwa kwa mubili bo bu s’a fumanwi ka kangisano ye t’ata kamba ku itombola buikangulo ni tabo, sina haili ona muinelo hañata kacenu. (Samu 72:16; Liproverbia 10:28; Isaya 25:6-8) Ba ka fumana kuli mwa muinelo kaufela ku “fuyolwa ki [Jehova, NW] ku fumisa mutu; ku ipilaeza mwa pilu ha ku tusi se siñwi.”—Liproverbia 10:22.

 5. Ki sepiso ifi ya na file Jesu ka ku ama kwa lika za kwa mubili?

⁵ Mane nihaiba kacenu bao ba b’a nga lika za kwa moya ka butuna ba ikutwa ku ba mwa muinelo wa ku tokwa pilaelo kwa neku la lika za kwa mubili. Ki niti, ba sebeleza ku lifa mitelo ya bona ni ku fepa mabasi a bona. Kamba mane ba bañwi ne ba kana ba sinyehelwa ki mibeleko mwa linako za ku wa kwa mayemo a lipisinisi. Kono haki ba ba tulwa ki miinelo ye cwalo yeo. Ka ku fapahana, ba lumela sepiso ya Jesu ha n’a bulezi kuli: “Mu si ke mwa bilaela, inze mu li: Lu ka cañi? kamba, Lu ka nwañi? kamba, Lu ka apalañi? Kakuli . . . Ndat’a mina ya kwa lihalimu u ziba kuli mwa li tokwa kamukana. Kono mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae, mi linto zeo kamukana mu ka li ekelezwa kwateñi.”—Mateu 6:31-33.

Bufumu Bwa Kwa Moya Kacenu

 6, 7. (a) A mu taluse likalulo ze ñwi za maluwo a kwa moya a batu ba Mulimu. (b) Ki bupolofita bufi bo bu sweli ku talelezwa kacenu, mi seo si zusa lipuzo mañi?

⁶ Kacwalo, batu ba Jehova ba ketile ku beya Mubuso mwa sibaka sa pili mwa bupilo bwa bona, mi ki ku fuyolwa hakalo k’o ba bile ni kona! Ba ikola ku kondisa ka butuna mwa musebezi wa bona wa ku tahisa balutiwa. (Isaya 60:22) Ba lutiwa ki Jehova, ba ikola ku tahiswa ko ku zwelapili kwa lika ze nde ze fiwa ka “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso.” (Mateu 24:45-47; Isaya 54:13) Ka ku ekeza, moya wa Jehova u fahalimu a bona, ku ba eza sizwale se si tabisa sa mwahal’a macaba.—Samu 133:1; Mareka 10:29, 30.

⁷ Seo luli ki maluwo a kwa moya, ki nto yeo mali a s’a koni ku leka. Ki talelezo ye hoha mamelelo ya sepiso ya Jehova ye li: “A mu tise mwa ndu ya pulukelo, nto i li ñwi ku ze lishumi za ze mu luwile kaufela, lico li be teñi mwa Ndu ya ka, ku bulela [Jehova, NW] wa limpi; mu ni like ka seo, ku bulela [Jehova, NW] wa limpi, mi mu ka bona nji ni si ke na mi tibululela mahaulo a kwa lihalimu, na mi sululela mbuyoti, mane sibaka mo mu ka i amuhelela si taele.” (Malaki 3:10) Luna kacenu lu boni ku talelezwa kwa yona sepiso yeo. Ki kabakalañi, nihakulicwalo he, Jehova, yena Simbule sa bufumu kaufela, h’a kupa batanga ba hae ku tisa nto i liñwi ku ze lishumi, kamba nto ya bulishumi? Ki bomañi ba ba fumana tuso kwa nto ya bulishumi? Ka ku alaba lipuzo zeo, mu nahanisise libaka Jehova ha n’a bulezi manzwi ao ka Malaki mwa lilimo za mwanda wa buketalizoho B.C.E.

Lika Za Bulishumi ni Matabelo

 8. Ka ku ya ka bulikani bwa Mulao, maluwo a kwa mubili a Isilaele na ka itinga fa nto mañi?

⁸ Mwa nako ya ku pila kwa Malaki batu ba Mulimu ne ba s’a kondisi lika. Ki kabakalañi ha ne ku li cwalo? Ka libaka le liñwi ne li kabakala matabelo ni lika za bulishumi. Kwamulaho k’o, Isilaele n’a li mwatas’a bulikani bwa Mulao wa Mushe. Jehova ha n’a ezize bulikani b’o, n’a sepisize kuli haiba Isilaele na ka buluka kalulo ya hae ya bona, na ka ba fuyola kwa lika za kwa moya ni kwa mubili. Ka mo ku inezi fela, ku konda kwa mayemo a Isilaele ne ku itingile fa busepahali bwa bona.—Deuteronoma 28:1-19.

 9. Mwa mazazi a Isilaele wa kwaikale, ki kabakalañi Jehova ha na tokwa Isilaele ku lifa lika za bulishumi ni ku tisa matabelo?

⁹ Kalulo ya tamo ya Isilaele mwatas’a Mulao ne i li ya ku tisa matabelo kwa tempele ni ku lifa lika za bulishumi. A mañwi a matabelo ao ne a cisiwa kamukan’a ona fa aletare ya Jehova, hailif’o a mañwi ne a abiwa mwahal’a baprisita ni bao ba ne ba tahisa sitabelo, likalulo ze ipitezi ne li fiwa ku Jehova. (Livitike 1:3-9; 7:1-15) Ka ku ama kwa lika za bulishumi, Mushe na bulelezi Maisilaele kuli: “Mwa naha kaufela, nto i li ñwi ku ze lishumi, kwa lico ze kutulwa mwa masimu, ni kwa lico ze bewa ki likota, ki ya [Jehova, NW]; i beezwi [Jehova, NW].” (Livitike 27:30) Nto ya bulishumi ne i fiwa kwa babeleki ba Malivi ba kwa tabernakele mi hamulaho kwa tempele. Ka muinelo o swana, Malivi ba ne ba si baprisita ne ba ka fa kalulo ya bulishumi ya se ba amuhezi kwa buprisita bwa Aruni. (Numere 18:21-29) Ki kabakalañi Jehova ha n’a tokwa Isilaele ku lifa lika za bulishumi? Libaka la pili, ne ilikuli ba kone ku bonisa ka nzila ye bonahala buitebuho bwa bona kwa bunde bwa Jehova. Mi libaka la bubeli, ne ilikuli ba kone ku zwisa teñi nubu ya za ku babalela Malivi, ili bao cwale ne ba ka fa mamelelo ye tuna kwa buikalabelo bwa bona, ku kopanyeleza cwalo ni ku luta za Mulao. (2 Makolonika 17:7-9) Ka yona nzila yeo bulapeli bo bu kenile ne bu filwe kemelo hape, mi mañi ni mañi n’a fumani tuso ku bona.

10. Ki sika mañi se ne si ezahezi muta Isilaele na palezwi ku tisa lika za bulishumi ni matabelo?

¹⁰ Nihailikuli lika za bulishumi ni matabelo hamulaho ne li itusiswa ki Malivi, luli ne i li limpo ku Jehova mi kacwalo ne li na ni ku ba mwa muinelo o munde, ze swanelwa ki yena. (Livitike 22:21-25) Ki sika mañi se ne si ezahezi muta Maisilaele ne ba palezwi ku tisa lika za bulishumi kamba muta ne ba tisize matabelo a’ kendilwe? Ne ku si na koto ye ne i talusizwe mwa Mulao, kono ne ku na ni ze ne zwa mwateñi. Jehova n’a sa fi mbuyoti ya hae, mi Malivi, ka ku sa fumana tuso ya lika za kwa mubili, ba siya misebezi ya bona ya kwa tempele ilikuli ba kone ku y’o ipilisa. Kacwalo, Isilaele kaufela n’a ba mwa but’ata.

“Mu Tatube Linzila Za Mina”

11, 12. (a) Ki lifi ze ne zwile mwateñi muta Isilaele n’a ngile ku buluka Mulao ka likesha? (b) Ki musebezi mañi w’o Jehova na file Isilaele ha na ba zwisize mwa Babilona?

¹¹ Mwahal’a nako ya litaba za Isilaele, ba bañwi ne ba li mutala o munde mwa ku lika ku buluka Mulao, ku kopanyeleza cwalo ni za ku lifa lika za bulishumi. (2 Makolonika 31:2-16) Ka ku ba taelo ya ka nañungelele, niteñi, sicaba ne si ezize ka likesha. Ka ku kuta-kutela ne ba lobile bulikani ni Jehova, ku fitela kwa nalulelule a ba lumeleza ku hapiwa mi, ka 607 B.C.E., ni ku isiwa kwa Babilona.—2 Makolonika 36:15-21.

¹² Yeo ne i li kalimelo ye tuna, kono hamulaho wa lilimo ze 70 Jehova a kutisa sinca batu ba hae kwa naha ya habo bona. Buñata bwa bupolofita bwa za Paradaisi kwa Isaya ne bu ka ba ni talelezo ya bona ya makalelo hamulaho wa ku kuta k’o. (Isaya 35:1, 2; 52:1-9; 65:17-19) Niteñi, libaka le lituna Jehova ha n’a kutisize batu ba hae, ne i si ku t’o yaha paradaisi ya lifasi-mubu, kono ku t’o yaha sinca tempele ni ku kutisa sinca bulapeli bwa niti. (Ezira 1:2, 3) Isilaele ha na ka ipeya ku utwa Jehova, lituso za kwa mubili ne li ka ba teñi, mi ku fuy’olwa ki Jehova ne ku ka ba eza ba ba fumile kwa moya hamohocwalo ni kwa mubili. Ka ku swanela, ba sa fita fela mwa naha ya habo bona ka 537 B.C.E., Majuda ba yaha aletare mwa Jerusalema ni ku kalisa musebezi wa tempele. Niteñi, ne ba talimani ni twaniso ye tuna mi ba tuhela. (Ezira 4:1-4, 23) Ka seo, Isilaele n’a si ka ikola mbuyoti ya Jehova.

13, 14. (a) Ki sika mañi se ne si latelezi muta Isilaele na palezwi ku yaha sinca tempele? (b) Kwa nalulelule tempele ne i yahilwe cwañi, kono ki bufokoli bufi bo buñwi kwa neku la Isilaele bo bu bihilwe?

¹³ Ka silimo sa 520 B.C.E., Jehova n’a tahisize bapolofita bo Hagai ni Zakaria ku susueza Isilaele ku kutela kwa musebezi wa ku yaha tempele. Hagai n’a bonisize kuli sicaba ne si shebile hahulu kwa lika za kwa mubili mi na swalisanisize seo kwa ku tokwa cisehelo kwa bona kwa ndu ya Jehova. N’a bulezi kuli: “Mi cwale [Jehova, NW] wa limpi s’a bulela ki se, u li: Mu tatube linzila za mina. Mu calile hahulu, kono mu kutuzi hanyinyani; ku ca mwa ca, kono ha mu kuli; mwa nwa, kono ha mu fezi linyolwa. Mwa apala, kono ha mu futumalelwi; ya belekela mali, u a belekela ku a buluka mwa mukotana o na ni masuba. [Jehova, NW] wa limpi s’a bulela ki se, u li: A mu tatube linzila za mina ka tokomelo. Mu kambamele fa lilundu, mu tise likota, mu yahe Ndu; mi ni ka i wabelelwa, mane ni bubekwe ka yona.”—Hagai 1:5-8.

¹⁴ Ka ku susuezwa ki Hagai ni Zakaria, Maisilaele ba tatuba linzila za bona ka tokomelo, mi tempele ya yahiwa. Ha se ku fitile lilimo ze bat’o ba ze 60, niteñi, Nehemia na potezi Jerusalema mi a fumana kuli hape Isilaele na fitile fa ku keshebisa Mulao wa Jehova. A hakulula muinelo wo. Kono fa ku pota kwa hae kwa bubeli, n’a fumani kuli lika ne se li pongani hape. U biha kuli: “Na utwa hape kuli Malivi ne ba si ka fiwa za litukelo za bona, ni kuli Malivi ni baopeli ba ba eza sebelezo ne ba tobezi, mutu ni mutu, kwa mahae a bona.” (Nehemia 13:10) But’ata b’o ne bu tatuluzwi, mi “Majuda kaufela kihona ba kalisa ku tisa nto i li ñwi, i li ñwi, ku ze lishumi za buloto, ni za veine ye nca, ni za oli, mwa ndu ya sibulukelo.”—Nehemia 13:12.

Ku Putelela Jehova

15, 16. Ki ka mapalelwi afi ao Jehova, ka Malaki, a nyaza Isilaele?

¹⁵ Ka mo ku kona fela ku bela, ku polofita kwa Malaki ne ku ezizwe isali ona mwa kalulo ya ka nañungelele ya nako yeo, mi mupolofita y’o u lu bulelela hahulu ka za ku sa sepahala kwa Isilaele. N’a ñozi manzwi a Jehova ku Isilaele a’ li: “Haiba ki Na ndat’a mina, li kai likute le li ni swanela? Haiba ki Na mulen’a mina, i kai sabo ye mu ni saba ka yona? ku bulela [Jehova, NW] wa limpi, ku mina baprisita ba ba shwaula Libizo la ka.” Ki sifi se ne si fosahalile? Jehova n’a talusize kuli: “Ha mu tahisa nto ye shwile meto, ku i eza sitabelo, kikuli ha ku na mulatu? Kamba ha mu tisa nto ye toza, ye kula, kikuli ha ku na mulatu?”—Malaki 1:6-8.

¹⁶ Ka yona tolongosho ya swanisezo yeo, Malaki u bonisa kuli Maisilaele hailif’o ne ba tisa matabelo, muinelo wa ona o maswe ne u bonisa lishwau le lituna. Malaki hape na ñozi kuli: “Ku zwa kwa linako za bokuku a mina mu keluhile litaelo za ka, mi ha mu si ka li mamela. A mu kutele ku Na, mi ni ka kutela ku mina, ku bulela [Jehova, NW] wa limpi.” Maisilaele ne ba ikomokezi ka za seo luli ne ba na ni ku eza, kacwalo ne ba buzize kuli: “Lu ka kuta mwañi?” Jehova a alaba a li: “Kana mutu a ka putelela Mulimu? Bo mina mwa ni putelela.” Isilaele na ka putelela cwañi Jehova, yena Simbule sa bufumu kaufela? Jehova a alaba a li: “Ki mwa nto i li ñwi ku ze lishumi, ni mwa linubu.” (Malaki 3:7, 8) Ee, ka ku palelwa ku tisa kwa bona lika za bulishumi ni matabelo, Isilaele n’a putelela Jehova!

17. Lika za bulishumi ni matabelo ne li peta mulelo mañi mwa Isilaele, mi ki sepiso mañi y’a fa Jehova ka ku ama kwa lika za bulishumi?

¹⁷ Yona taba yeo ya muinelo wa kwaikale i bonisa butokwa bwa lika za bulishumi ni matabelo mwa Isilaele. Ne li li poniso ya buitebuho kwa neku la mufani. Mi ne li tusize mwa ku fa kemelo kwa bulapeli bwa niti ka lika za kwa mubili. Kacwalo, Jehova na zwezipili ku susueza Isilaele kuli: “A mu tise mwa ndu ya pulukelo, nto i li ñwi ku ze lishumi, . . . kaufela.” Ka ku bonisa se ne si ka latelela ha ne ba ka eza cwalo, Jehova na sepisize kuli: ‘Ni ka mi sululela mbuyoti, mane sibaka mo mu ka i amuhelela si taele.’ (Malaki 3:10) Mbuyoti ya Jehova ne i ka ba eza ba ba fumile.

Ku Atulwa ki “Mulena wa Niti”

18. (a) Jehova u fa temuso ka za ku taha kwa bomañi? (b) Ku taha kwa tempele ne ku bile teñi l’ili, mi ki mañi ya na amilwe, mi se ne si zwile mwateñi ku Isilaele ne i li sifi?

¹⁸ Jehova na file hape temuso ka Malaki kuli na ka taha ku t’o atula batu ba hae. “A mu bone! Ni luma numwana wa ka, mi u lukela ku lukisa nzila fapil’a ka. Mi kapili-pili kwa tempele ya Hae ku ka taha Mulena wa niti, ili y’o mu sweli ku bata mina batu, mi ili y’o ya li numwana wa bulikani bo mu tabela. A mu bone! Kaniti luli u ka taha.” (Malaki 3:1, NW) Ku taha kwa tempele ko ne ku sepisizwe ne ku ezahezi l’ili? Kwa Mateu 11:10, Jesu na amile kwa bupolofita bwa Malaki bwa za numwana ya na ka lukisa nzila mi n’a bu sebelisize ku Joani Mukolobezi. (Malaki 4:5; Mateu 11:14) Kacwalo ka 29 C.E., nako ya katulo ne i fitile! Numwana wa bubeli ne i li mañi, yena numwana wa bulikani ya na ka taha ni Jehova, “Mulena wa niti,” kwa tempele? Jesu yena ka sibili, fa likezahalo ze peli na tile kwa tempele mwa Jerusalema ni ku ikenisa ka mukwa o iponelwa hande, ka ku lundula ba ba cinca mali bao ba ba sa sepahali. (Mareka 11:15-17; Joani 2:14-17) Ka ku ama ku yona nako ya katulo yeo ya mwa lilimo za mwanda wa pili, Jehova ka ku polofita u buza kuli: “Ki mañi ya ka inela lizazi la ku taha kwa hae? Ki mañi ya ka yema h’a taha?” (Malaki 3:2) Ka buniti fela, Isilaele na si ka yema. Ne ba tatubilwe, ba fumanwa kuli b’a fokola, mi ka 33 C.E., ne ba hanilwe kwa ku ba sina sicaba se si ketilwe sa Jehova.—Mateu 23:37-39.

19. Bomasiyaleti ne ba kutile ka nzila ifi ku Jehova mwa lilimo za mwanda wa pili, mi ne ba amuhezi mbuyoti mañi?

¹⁹ Nihakulicwalo, Malaki n’a ñozi hape kuli: “[Jehova] u ka ina inz’a shengunukisa ni ku kenisa silivera; u ka kenisa bana ba Livi, a ba kenise mo ku kenisezwa gauda ni silivera; mi ba ka tahiseza [Jehova, NW] matabelo ka mukwa o lukela.” (Malaki 3:3) Ka ku swalisana ni seo, niha buñata bwa bao ba ne ba ipapata ku sebeleza Jehova mwa lilimo za mwanda wa pili ne ba hanilwe, ba bañwi ne ba kenisizwe mi ne ba tile ku Jehova, ba nze ba fa matabelo a amuheleha. Ki bomañi bona bao? Ki bao ba ne b’a ngile muhato ka cisehelo ku Jesu, numwana wa bulikani. Fa Pentekonta ya 33 C.E., ba ba eza 120 bao ba ne ba ikalabezi ne ba kopani mwa muzuzu wa kwa halimu mwa Jerusalema. Ha se ba tiisizwe ka moya o kenile, ba kalisa ku tahisa limpo za matabelo ka mukwa o lukile, mi kapili-pili lipalo za bona za ekezeha. Hañi-hañi, ba hasanela mwa naha kaufela ya mubuso wa Roma. (Likezo 2:41; 4:4; 5:14) Kacwalo, bomasiyaleti ba kutela ku Jehova.—Malaki 3:7.

20. Muta Jerusalema ni tempele ne li sinyizwe, ki sika mañi se ne si ezahezi ku Isilaele yo munca wa Mulimu?

²⁰ Bomasiyaleti bao ba Isilaele, ba ne ba fitile fa ku kopanyeleza cwalo ni Bamacaba ne ba kenyizwe, ka mubulelelo o muñwi, mwa muinelo tota wa Isilaele, ne ba bile “Isilaele [yo munca] wa Mulimu,” sicaba se si ezizwe ka Bakreste ba ba tozizwe ka moya. (Magalata 6:16; Maroma 11:17) Ka 70 C.E., “lizazi . . . le li cisa sina mulilo wa ondo” ne li tile fahalimu a Isilaele wa kwa nama muta Jerusalema ni tempele ya ona ne li sinyizwe ki limpi za Roma. (Malaki 4:1; Luka 19:41-44) Ki sika mañi se ne si ezahezi ku Isilaele wa kwa moya wa Mulimu? Jehova a “ba shwela makeke sina mutu h’a shwela mwan’a hae makeke ya mu sebeleza.” (Malaki 3:17) Puteho ya Sikreste ye tozizwe ne i utwile temuso ya bupolofita bwa Jesu. (Mateu 24:15, 16) Ne ba punyuhile, mi mbuyoti ya Jehova ya zwelapili ku ba fumisa kwa moya.

21. Ki lipuzo mañi ze siyala ka za Malaki 3:1 ni 10?

²¹ Jehova n’a bub’anisizwe hakalo! Nihakulicwalo, Malaki 3:1 i sweli ku talelezwa cwañi kacenu? Mi Mukreste u swanela k’u nga cwañi muhato kwa susuezo ye kwa Malaki 3:10 mwa ku tisa lika kaufela za bulishumi mwa ndu ya pulukelo? Seo si ka buhisanwa mwa taba ye tatama.

Kana Mwa Kona ku Talusa?

◻ Ka mutomo luli, ki mañi Simbule sa bufumu kaufela?

◻ Ki kabakalañi maluwo a kwa moya ha li a mande hahulu ku fita bufumu bwa kwa mubili?

◻ Lika za bulishumi ni matabelo ne li peta mulelo mañi mwa Isilaele?

◻ Jehova, “Mulena wa niti,” na tile l’ili kwa tempele ku t’o atula Isilaele, mi ki sifi se si zwile mwateñi?

◻ Ki bomañi ba ne ba kutile ku Jehova hasamulaho ha sa tile kwa tempele ya hae mwa lilimo za mwanda wa pili C.E.?

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Numwana ya bulikani, Jesu, ka ku yemela Jehova, n’a tile kwa tempele ku t’o fa katulo mwa lilimo za mwanda wa pili C.E.