Ki Kabakalañi Ha I Li Nako ya ku Eza Keto?

MWA lilimo za mwanda wa bu 16 B.C.E., Mulimu n’a ketile Maisilaele sina “buswa bwa hae mwahal’a macaba, . . . sicaba se si kenile.” (Exoda 19:5,6) Hañihañi ne ba latehezwi ki bukeni bwa bona, bukeni bwa bulapeli bwa bona, ku ituhelela ku silafazwa ki bulapeli bwa maswaniso ni miinelo ye masila ya macaba a n’a ba potolohile. Kacwalo ne ba iponahalize ku ba “batu ba milala ye andalalile.” (Deuteronoma 9:6, 13; 10:16; 1 Makorinte 10:7-11) Mwahal’a nako ye fitelela myanda ye milalu hamulaho wa lifu la Joshua, Jehova na tisize baatuli, baeteleli ba ba sepahala ba ne ba swanela ku etelela Maisilaele mwa ku kutela kwa bulapeli bwa niti. Nihakulicwalo, batu ne “ba sika tuhela se siñwi sa mikwa ya bona, ni sa mizamao ya bona ye tata.”—Baatuli 2:17-19.

Hasamulaho wa seo, Mulimu n’a tahisize malena ni bapolofita ba ba sepahala ku susueza batu ku kutela kwa bulapeli bwa niti. Mupolofita Azaria na susuelize Mulena Asa ni batu ba hae ku bata Jehova: “Ha mu ka mu bata mu ka mu fumana. Kono ha mu ka mu fulalela, u ka mi fulalela ni Yena.” Asa n’a kalisize ku cinca bulapeli mwa mubuso wa Juda. (2 Makolonika 15:1-16) Hasamulaho, Mulimu n’a bile ni ku fa sinca memo yeo ka mupolofita wa hae Joele. (Joele 2:12, 13) Hamulaho, Zefania ni yena na susuelize hahulu bayahi ba mwa Juda ku “[bata Jehova, NW ].” Josiasi mulena wa mwanana n’a ezize cwalo ka k’u nga muhato wa ku cinca ku zwisa bulapeli bwa maswaniso ni bumaswe.—Zefania 2:3; 2 Makolonika 34:3-7.

Ku si na taba ni linako ze cwalo za ku baka, muinelo wa batu kwa neku la bulapeli ne u nze u zwelapili ku ba but’ata hahulu ni ku fita. (Jeremia 2:13; 44:4, 5) Jeremia n’a nyazize muinelo wa bulapeli o n’o silafalizwe ki bulapeli bwa maswaniso, n’a u talusize sina o sa konwi ku cinciwa: “Kikuli Muetopia a ka fetula litalo la hae, kamba ngwe i fetule malimba a yona? Kabe ku cwalo, kabe ni mina ne mu ka kona ku eza ze nde, mina mu twaezi ku eza ze maswe.” (Jeremia 13:23) Ka lona libaka le, Mulimu na file mubuso wa Juda katulo ye tuna hahulu ni ku fita. Jerusalema ni tempele ya ona ne li shandauzwi ka 607 B.C.E., mi ba ne ba bandukile ne ba isizwe kwa Babilona sina batanga, k’o ne ba inzi ka lilimo ze 70.

Butelele bwa nako yeo ha se bu felile, Mulimu na bonahalize sishemo. N’a ezisize Mulena Sirusi ku lukulula Maisilaele, ili bomasiyaleti be ne ba kutile kwa Jerusalema ku yo yaha tempele sinca. Mwa sibaka sa ku ituta tuto ku zwelela ku sona seo kaufela, ne ba zwile kwa bulapeli bwa niti hape, ili ku ezisa Jehova Mulimu ku lukisa sinca memo ya hae: “A mu kutele ku Na, mi ni ka kutela ku mina.”—Malaki 3:7.

Libaka Isilaele Ha na Hanilwe

Ki ufi o’ no li muinelo wa bulapeli bwa Maisilaele mwa nako ya Jesu? Baeteleli ba baipi ba bulapeli ne li “libofu ze zamaisa” ba ne ba luta “milao ya batu fela.” ‘Ne ba tula mulao wa Mulimu kabakala lizo za bona.’ Batu ne ba kuteka Mulimu “ka milomo,” kono lipilu za bona ne li inzi kwahule ni yena. (Mateu 15:3, 4, 8, 9, 14) Ka ku ba sina sicaba kana ne ba na ni ku amuhela tohonolo ye ñwi ya ku baka? Kutokwa. Jesu na bulezi kuli: “Mu ka amuhiwa mubuso wa Mulimu, mi u ka fiwa sicaba si sili se si ka beya lukau lwa ona.” N’a zwezipili ku bulela kuli: “Ndu ya mina,” tempele ye mwa Jerusalema, “i siyala ku mina ili matota.” (Mateu 21:43; 23:38) Mulatu wa bona ne li o’ mutuna hahulu. Ne ba hanile Jesu sina Mesiya mi ne ba mu bulaile, ne ba ketile Sesare wa Roma ya na ba hatelela sina mulen’a bona.—Mateu 27:25; Joani 19:15.

Maisilaele ne ba s’a lati ku utwisisa kuli nako yeo na sweli ku eza bukombwa ne li nako ya katulo. Kwa bayahi be ne ba sa sepahali ba mwa Jerusalema, Jesu na bulezi kuli: ‘Ha mu si ka ziba nako ye mu potezwi ka yona.’—Luka 19:44.

Ka Pentekonta ya 33 C.E., Mulimu n’a ezize sicaba se sinca, kamba batu, balutiwa ba ba tozizwe ka moya ba Mwan’a hae, Jesu Kreste, ba ne ba ka ketiwa ku zwelela mwa mishobo ni mwa macaba kaufela. (Likezo 10:34, 35; 15:14) Kana ne ku na ni sepo ya kuli muinelo wa Sijuda ne u kabe u fitile fa ku cinciwa? Masole ba Siroma ne ba file kalabo ka 70 C.E., ka ku wiseza Jerusalema fafasi. Mulimu na hanile ka ku tala muinelo wa bulapeli bo bu cwalo. —Luka 21:5, 6.

Bukwenuheli Bo Butuna bwa Krestendomu

Bakreste ba ba tozizwe ka moya ne ba ezize hape “mushobo o kenile, sicaba sa hae tota.” (1 Pitrosi 2:9; Magalata 6:16) Kono mane nihaiba liputeho za Bakreste ba kwa makalelo ne li si ka bukeleza bukeni bwa bulapeli bwa zona ka nako ye telele.

Mañolo na bulezi cimo ka za bukwenuheli bo butuna, kamba ku zwa mwa tumelo ya niti. Mufuka wa swanisezo wa nguli ya Jesu, f’o kikuli, bao ba ba ikeza ku ba Bakreste, ne u ka lika ku bulaya buloto bwa swanisezo, kamba Bakreste ba niti, bao ba ba ketilwe ka moya wa Mulimu. Nguli i patulula kuli ku hasanywa kwa Bukreste bwa buhata, ko ku susuezwa ki sila se situna sa Mulimu, Diabulosi, ne se ku li bukaufi hahulu ni ku kalisa, “batu ha ne ba sa lobezi.” Seo ne si ezahalile hasamulaho wa lifu la baapositola ba Jesu ba ne ba sepahala, mwahal’a nako ya ku ozela kwa moya ko ne ku latelezi. (Mateu 13:24-30, 36-43; 2 Matesalonika 2:6-8) Sina ha ku talusizwe cimo ki baapositola, buñata bwa batu ba ba ikeza Bakreste ne ba ikenyize mwahal’a mutapi. (Likezo 20:29, 30; 1 Timotea 4:1-3; 2 Timotea 2:16-18; 2 Pitrosi 2:1-3) Joani ne li yena muapositola wa mafelelezo ku shwa. I bata i ba mwa silimo sa 98 C.E., n’a ñozi kuli “nako ya mafelelezo,” kalulo ya maungulo a nako ya buapositola, ne se i kalisize kale.—1 Joani 2:18, 19.

Ka ku nyatelwa kwa tumelelano ya bulapeli ni m’ata a bupolitiki ki Constantine mulena wa Roma, muinelo wa kwa moya, lituto, ni muzamao wa Krestendomu ne u fokozi hahulu ni ku fita. Buñata bwa boc’aziba ba litaba za kwamulaho ba lumela kuli “ku bub’ana kwa Keleke mwahal’a lilimo za mwanda wa bune,” ka mubonelo wa Sikreste, ne li “mafosisa a matuna.” ‘Krestendomu n’a latehezwi ki muzamao wa hae o’ pahami’ mi n’a amuhezi mikwa ye miñata ni lituto za mihupulo ya butu ze zwa kwa buhedeni, ze cwale ka “ku lapela Maria” ni ku lapela “bahalalehi” hamohocwalo ni muhupulo wa Silalu.

Hasamulaho wa ku bub’ana kwa hae kwa buhata, muinelo wa Krestendomu wa kala ku kutela mwatasi. Likatulo ni mitalusezo ya lituto ze ne bulelwa ki bo papa ni mikopano, lu sa buleli Litaelo za Koto, lindwa za mwahal’a Bakreste ni Mamozilemu, ni lindwa ze twi ze “kenile” za mwahal’a Makatolika ni Maprotesitanti, ne li tisize muinelo wa bulapeli o’ sa konwi ku kondolokiswa.

Mwa buka ya hae ye li: A World Lit Only by Fire, William Manchester u ñola kuli: “Bo papa ba lilimo za mwa mwanda wa bulishumi ka ye ketalizoho ni wa bulishumi ka ye silezi ne ba pila bupilo bo bu swana ni bwa malena ba Siroma. Ne li bona batu ba ne ba fumile hahulu ka ku fitisisa mwa lifasi, mi bona hamohocwalo ni baprisita ba bona ba bahulu ne ba zwezipili ku lekisa litulo ze kenile.” Mwahal’a nako ya bukwenuheli bo butuna, tukwata-nyana kamba batu ka buñwi ne ba bata ku kutisa Bukreste bwa niti, ka ku bonahaza miinelo ya buloto bwa swanisezo. Hañata ne ba ipumana mwa nyandiso y’e situhu. Buka ye swana i bulela kuli: “Ka linako ze ñwi ne ku bonahala kuli batu ba niti ba Sikreste, Maprotesitanti ni Makatolika hamoho, ne se ba fitile fa ku ba bomushwela-tumelo ka ku cisiwa mwa mulilo.” Ba bañwi, ba ba twi ki ba Muhato wa ku Cinca Lika, ba ba cwale ka Martin Luther ni John Calvin, ne ba konile ku tisa miinelo ya bulapeli bo bu tiile bo ne bu kauhani kwa Keleke ya Katolika kono ili bo ne bu sa abana mwa lituto za yona za makalelo. Ni bona hape ne ba ikenyize hahulu mwa litaba za bupolitiki.

Mwa kalulo ya Maprotesitanti, buikatazo ne bu ezizwe bwa ku tahisa se ba twi ki ku zusulusa bulapeli. Mwahal’a myanda ya bu 18 ni 19, sina ka mutala, buikatazo b’o ne bu tahisize musebezi o’ m’ata wa balumiwa ba mwa linaha li sili. Nihakulicwalo, balisana bona ka sibili ba itumelela kuli, kacenu muinelo wa kwa moya wa mutapi wa Maprotesitanti ha u tabisi ni hanyinyani. Muprotesitanti ya itutile tuto ya bulapeli Oscar Cullmann ona cwanoñu fa n’a lumezi kuli “mwahal’a likeleke zona ka sibili, ku na ni but’ata bwa tumelo.”

Mihato ya ku cinca lika ni mihato ya ku kwalela licinceho se i susuelizwe hape mwahal’a Keleke ya Katolika. Ku zwa mwa mwanda wa bu 11 ku ya ku wa bu 13, ka ku talimana ni ku ekezeha kwa buputeleli ni ku tupwikela mwa ku fuma kwa ba bahulu ba bulapeli, milao ya bulapeli ya ku ina bukwasha ye ne latelela hahulu ku ikonka kwa ka mulao kwa ku ina mwa bubotana ne i ezizwe. Kono milao ya ku ina bukwasha ne i kelyekilwe hahulu, ka ku ya ka boc’aziba, ne i zwisizwe ki ba litulo ze tuna ze swalisana ni likeleke. Cwale mwa lilimo za mwanda wa bu 16 ne ku bile ni Muhato wa ku Hanisa ku Cinciwa kwa Lika, o ne u susuelizwe ki Mukopano wa kwa Trent o ne u libisize twaniso ye tuna kwa Muhato wa ku Cinca Lika wa Maprotesitanti.

Mwa licika la pili la lilimo za mwanda wa bu 19, mwahal’a nako ya muhato wa ku kutisa sinca mayemo a keleke, Keleke ya Katolika ne i ipeile mwa mayemo a ku ba ni m’ata a tamaiso ni ku sa itatela ku cinca lika. Kacwalo, ha ku konwi ku bulelwa kuli, licinceho lifi kamba lifi za luli ne li ezizwe za ku kutisa bulapeli bwa niti. Ka ku fapahana, b’o ne li fela buikatazo bwa ku tiisa m’ata a ba bahulu ba bulapeli ha ku talimanwa ni cinceho ya za bulapeli bwa lifasi, bupolitiki, ni miinelo ya mipilelo.

Ona cwanoñu fa, mwa ma-1960, ne ku bonahalile kuli Keleke ya Katolika ne i bata ku kalisa muhato wa cinceho ye tuna ka mukopano wa ka nañungelele wa Vatican II. Nihakulicwalo, ku tuheliswa kwa ka sipundumukela kwa se ne si twi ki ku uncafazwa kwa mukopano ne ku ezizwe ki papa wa cwale ili ku tibela moya wa lilama ba mwa keleke ba ba bata ku eza zwelopili. Yona kalulo yeo, ili yeo ba bañwi ba biza kuli ki ku kutiswa sinca kwa Wojtyła, i talusizwe ki sikwata se siñwi sa Katolika sina “mufuta o’ munca wa Bu-Constantine.” Sina ha ku bonisizwe mwa magazini ya makande ya Jesuit La Civiltà Cattolica, sina bulapeli kaufela, Keleke ya Katolika, i talimani ni “but’ata bo butuna hahulu ni bwa lifasi kamukana: ki bo butuna hahulu kakuli bu ama mibisi tenyene ya tumelo ni bupilo bwa Sikreste; bu potolohile lifasi kamukana kakuli bu ama miinelo kaufela ya Sikreste.”

Bulapeli bwa Krestendomu ha bu si ka eza luli tukiso ya ku eza licinceho, mi ha bu koni ku eza seo, kabakala kuli Bukreste bwa niti ne bu k’a kutiswa fela ka nako ya ku “kutula,” ha ku kubukanywa buloto bwa swanisezo mwa puteho i liñwi ye kenile. (Mateu 13:30, 39) Mukoloko o mutelele wa lipulao ni likezo ze maswe ze ezizwe mwa libizo la bulapeli, ku si na taba kuli ba ipala ku ba Bakreste kamba kutokwa, u tahisa puzo ye li: Kana ki ko ku buniti luli ku libelela cinceho ya niti ku zwelela ku Krestendomu?

Cinceho Ha I Konahali?

Buka ya Sinulo i bulela ka za lihule le lituna la musali le li na ni libizo le li li kunutu “Babilona yo Mutuna.” (Sinulo 17:1, 5) Ka myanda-nda ya lilimo babali ba Bibele ba likile ku talusa kunutu ye ya swanisezo. Buñata ne ba sa tabiswi ki ku fuma ni buputeleli bwa ba bahulu ba bulapeli. Ba bañwi ne ba hupula kuli Babilona yo Mutuna na yemela ba litulo ze tuna za ba ba swalisana ni likeleke. Ba bañwi ku bona ne li Jan Hus, muprisita wa Katolika ili wa kwa Bohemia ya n’a cisizwe mwa mulilo inge a pila ka 1415, ni Aonio Paleario, wa mwa Italy ya na iyakatitwe hahulu ka za litaba za butu ya n’a tamelezwi ni ku cisiwa mwa mulilo ka 1570. Bubeli bwa bona ne ba likile ka t’ata kono ne ba palezwi ku cinca Keleke ya Katolika ka sepo ya kuli ne i ka kutela kwa “muinelo wa makalelo wa ku kutekeha.”

Ka ku fapana, likauhanyo 17 ni 18 za Sinulo li bonisa kuli Babilona yo Mutuna u yemela kopano ya lifasi kamukana ya bulapeli bwa buhata.a Yena “lihule le lituna” wa likalulo ze fapana-fapana y’o ha koni ku cinca kakuli “libi za hae li kolohani ku y’o fita kwa lihalimu.” Ka buniti fela, mwa lilimo za mwanda wo wa bu 20, i bata i’ ba bulapeli kaufela, isiñi fela bwa Krestendomu, bu abana buikalabelo fa lindwa ze sweli ku zwelapili ku sulula mali a mañata ni fa ku tokwa muzamao o munde ko kutuna ko ku amile mufuta wa mutu. Ka libaka leo, Mulimu sa atulezi “Babilona” sinyeho.—Sinulo 18:5, 8.

Cwale Ki Nako ya Kuli “Mu Zwe ku Yena”

Talelezo ya bupolofita bwa Bibele i sinula kuli lizazi la luna li lumelelana ni “ku fela kwa lifasi” le le li maswe. (Mateu 24:3) Mutu kaufela ya tabela luli ku lapela Mulimu h’a koni ku latelela mihupulo ni liketo za hae. U lukela ‘ku bata Muñ’a Bupilo h’a sa fumanwa,’ ee, ona cwale, kakuli “ñalelwa ye tuna” ye ne i bulezwi-cimo ki Jesu i fakaufi. (Isaya 55:6; Mateu 24:21) Sina ka mo ne ku bezi kwa batu ba Isilaele, Mulimu h’a na ku tuhelela muinelo wa ku silafala kwa bulapeli ka libaka fela la kuli bu itumbaeta ka za ku tanda nako ye telele. Mwa sibaka sa ku lika ku lukisa sisepe se si na ni ku tiba, bao kaufela ba ba itakaleza ku lumelelwa ki Mulimu ni ku piliswa ba lukela ku kuteka taelo ye kwa Sinulo 18:4 ka ku sa liyeha: “A mu zwe ku [Babilona yo Mutuna] mina sicaba sa ka, kuli mu si ke mwa ba ni taba ni libi za hae, mi mwa amuhela kwa likoto za hae.”

Kono ‘ku zwa’ ka ku liba kai? Ki kakai ko kuñwi ko ku fumanwa puluso? Kana ha ku na kozi ya ku bata mapilelo mwa sibaka se si fosahalile? Bulapeli bu nosi fela bo bu na ni tumelezo ya Mulimu bu konwa ku zibiwa cwañi? Likalabo fela ze sepahala li konwa ku fumanwa mwa Linzwi la Mulimu. (2 Timotea 3:16, 17) Lipaki za Jehova ba mi mema ku tatubisisa Bibele ka butungi luli. Mu ka kona ku utwisisa bao Mulimu a ketile sina ‘sicaba se si sumekezwi Libizo la hae’ bao a ka sileleza mwa lizazi la buhali bwa hae.—Likezo 15:14; Zefania 2:3; Sinulo 16:14-16.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Haiba sisepe sa bulapeli bwa mina s’a tiba, mu ye kwa sisepe se si yangwela sa Bukreste bwa niti