Jehova Ki Mulimu wa Bulikani

“Ni ka iswala bulikani bo bunca ni ba ndu ya Isilaele ni ba ndu ya Juda.”—JEREMIA 31:31.

 1, 2. (a) Ki mukiti mañi wo Jesu n’a tomile busihu bwa la Nisani 14, 33 C.E.? (b) Ki bulikani bufi bo Jesu n’a amile ku bona ka ku swalisana ni lifu la hae?

BUSIHU bwa la Nisani 14, 33 C.E., Jesu n’a ezize mukiti wa Paseka ni baapositola ba hae b’a 12. Ka ku ziba kuli n’a ca ni bona lwa mafelelezo ni kuli n’a ka tuha a bulaiwa ki lila za hae, Jesu n’a itusisize yona nako yeo ku talusa litaba ze ñata za butokwa kwa balutiwa ba hae ba batuna.—Joani 13:1–17:26.

² Ne li ka yona nako yeo, hamulaho wa ku lundula Judasi Isikariota, fo Jesu n’a tomezi mukiti u nosi wa ka silimo wa bulapeli o’ laezwi Bakreste—Kupuzo ya lifu la hae. Ze ñozwi li bulela kuli: “Ba li ba sa ca, Jesu a nga buhobe, a lumba, a bu komauna, a bu fa balutiwa ba hae, a li: Mu nge, mu ce; se, ki mubili wa ka. A nga ni sinwiso, a itumela, mi a ba fa sona, a li: Mu nwele mwateñi kaufela. Kakuli se ki mali a ka, a’ sululelwa ba bañata, bakeñisa swalelo ya libi.” (Mateu 26:26-28) Balateleli ba Jesu ne ba na ni ku hupula lifu la hae ka mukwa o bunolo, ili o likute. Mi Jesu n’a amile kwa bulikani ka ku swalisana ni lifu la hae. Mwa taba ye mwa Luka, bu bizwa “bulikani bo bunca.”—Luka 22:20.

 3. Ki lipuzo mañi ze buzwa ka za bulikani bo bunca?

³ Bulikani bo bunca ki nto mañi? Haiba ki bulikani bo bunca, kana seo si talusa kuli ku na ni bulikani bwa kale? Kana ku na ni bulikani bo buñwi bo bu swalisani ni bo bunca? Zeo ki lipuzo za butokwa kakuli Jesu n’a bulezi kuli mali a bulikani n’a ka sululwa “bakeñisa swalelo ya libi.” Kaufel’a luna lu tokwa swalelo ye cwalo ka butuna.—Maroma 3:23.

Bulikani ni Abrahama

 4. Ki sepiso mañi ya kale ye lu tusa ku utwisisa bulikani bo bunca?

⁴ Kuli lu utwisise bulikani bo bunca, lu na ni ku kuta kwamulaho ibata iba lilimo z’e 2,000 pili nako ya bukombwa bwa Jesu bwa fa lifasi i si ka fita kale ili kwa nako yeo Tera ni lubasi lwa hae—ku kopanyeleza cwalo ni Abrame (Abrahama hamulaho) ni Sarai, musal’a Abrame (Sara hamulaho)—ne ba zamaile ku zwa kwa Ure ye ne fumile ya Makalade ku ya kwa Karani kwa mutulo wa Mesopotamia. Ne ba pilile teñi ko ku fitela lifu la Tera. Mi, ka taelo ya Jehova, Abrahama ya n’a na ni lilimo ze 75 za buhulu n’a silile nuka ya Eufrati ni ku ya kwa mboela-wiko kwa naha ya Kanana ili ku yo pila bupilo bwa mwa litende bwa ku tuta-tuta. (Genese 11:31–12:1, 4, 5; Likezo 7:2-5) Zeo ne li ezahezi ka 1943 B.C.E. Abrahama ha n’a sa li kwa Karani, Jehova n’a bulezi ku yena kuli: “Ni ka ku eza sicaba se situna, ni ku fuyole, ni hulise libizo la hao, mi ni wena u ka fa ba bañwi mbuyoti. Ni ka fuyola ba ba ku fuyola, ni kute ba ba ku kuta; mi mishobo kamukana ya lifasi i ka fiwa mbuyoti ka wena.” Hamulaho, Abrahama ha s’a silezi mwa Kanana, Jehova n’a ekelize ku bulela kuli: “Naha ye, ni ka i fa baikulu ba hao.”—Genese 12:2, 3, 7.

 5. Sepiso ya Jehova ku Abrahama i swalisana ni bupolofita bufi bwa kale?

⁵ Sepiso yeo ku Abrahama ne i swalisana ni ye ñwi ya lisepiso za Jehova. Kaniti, ne i ezize Abrahama ku ba ya zwile mubano mwa litaba ze ezahezi za butu, ili ya na ni swalisano ni talelezo ya bupolofita bwa pili bo bu kile bwa ñolwa. Adama ni Eva ha se ba ezize sibi mwa simu ya Edeni, Jehova n’a atuzi sibeli sa bona, mi ka nako ye swana, a bulela ku Satani, ya n’a pumile Eva, kuli: “Ni ka beya toyano mwahal’a mina, ni wena ni musali, ni mwahal’a peu ya hao ni peu ya musali; peu yeo i ka ku pyata toho, wena u i lume fa lisito.” (Genese 3:15) Bulikani bwa Jehova ni Abrahama ne bu bonisize kuli Peu ka yeo misebezi ya Satani ne i ka feliswa ne i ka zwelela mwa lusika lwa yena ndate lubasi y’o.

 6. (a) Sepiso ya Jehova ku Abrahama ne i ka talelezwa ka mañi? (b) Bulikani bwa Abrahama ki nto mañi?

⁶ Ka ku ba kuli sepiso ya Jehova ne i ama peu, Abrahama n’a tokwa mwana ili ka y’o Peu ne i ka taha. Kono yena ni Sara ne se ba cembalile mi ne ba sina mwana. Niteñi, kwa mafelelezo, Jehova n’a ba fuyauzi, ili ku zusulusa lupepo lwa bona ka makazo, mi Sara a pepela Abrahama mwana wa mushimani, Isaka, mi kacwalo ni ku bukeleza sepiso ya peu. (Genese 17:15-17; 21:1-7) Ha se ku fitile lilimo, hamulaho wa ku lika tumelo ya Abrahama—mane ku fita fa sipimo sa ku lika ku itatela kwa hae ku fana mwan’a hae ya lateha Isaka, sina sitabelo—Jehova n’a kutezi sepiso ya hae ku Abrahama: “Kwa ku fuyola, ni ka ku fuyola, mi kwa ku atisa, ni ka atisa lusika lwa hao, lu be sina linaleli za lihalimu, ni sina lishabati le li fa likamba la liwate; mi bana ba hao ba ka luwa minyako ya lila za bona. Macaba kamukana a lifasi a ka fiwa mbuyoti ka lusika lwa hao, kakuli u utwile linzwi la ka.” (Genese 22:15-18) Yona sepiso ye ye ekelizwe hañata i bizwanga bulikani bwa Abrahama, mi bulikani bwa kwa pili ne bu ka swalisaniswa hahulu ni bona bo.

 7. Peu ya Abrahama ne i kalile cwañi ku ekezeha, mi ki miinelo mañi ye n’e ba ezisize ku yo pila mwa Egepita?

⁷ Nako ha inze i ya, Isaka n’a bile ni mambile, ili Isau ni Jakobo. Jehova a keta Jakobo kuli a be yena kukululu wa Peu ye Sepisizwe. (Genese 28:10-15; Maroma 9:10-13) Jakobo n’a bile ni bana b’a 12. Ku si na kakanyo, ne se li nako ya kuli peu ya Abrahama i kale ku ekezeha. Bana ba Jakobo ha se ba hulile, buñata bwa bona ba na ni mabasi a bona, lukupwe ne lu ba hapelelize kaufela ku tutela kwa Egepita k’o, ka tukiso ya bumulimu, Josefa mwan’a Jakobo n’a lukisize nzila. (Genese 45:5-13; 46:26, 27) Hamulaho wa lilimonyana, lukupwe mwa Kanana lwa fela. Kono lubasi lwa Jakobo lwa ina mwa Egepita—pili sina baeñi kono hamulaho mwa butanga. Ne i tilo ba ka 1513 B.C.E., lilimo ze 430 ku zwa fa n’a silezi Abrahama nuka ya Eufrati, fo Mushe n’a zwiselize baikulu ba Jakobo mwa Egepita ni ku ba isa kwa tukuluho. (Exoda 1:8-14; 12:40, 41; Magalata 3:16, 17) Jehova cwale n’a ka isa mamelelo ye ipitezi kwa bulikani bwa hae ni Abrahama.—Exoda 2:24; 6:2-5.

‘Bulikani bwa Kale’

 8. Jehova ni bana ba Jakobo ne ba lumelelani ka zañi kwa Sinai, mi seo ne si ama cwañi bulikani bwa Abrahama?

⁸ Jakobo ni bana ba hae ha ne ba tutezi mwa Egepita, ne li fela lusika, kono bana ba bona ne ba zwile mwa Egepita ba li sikwata se situna sa mishobo ye miñata. (Exoda 1:5-7; 12:37, 38) Pili Jehova a si ka ba tisa kale mwa Kanana, n’a ba libisize kwa mboela kwa lilundu le li bizwa Horebe (kamba, Sinai) mwa Arabia. Teñi ko, n’a ezize bulikani ni bona. Bona b’o ne bu til’o bizwa ‘bulikani bwa kale’ ka ku swalisana ni “bulikani bo bunca.” (2 Makorinte 3:14) Ka bulikani bwa kale, Jehova n’a tomile ka swanisezo talelezo ya bulikani bwa hae ni Abrahama.

 9. (a) Ki lika mañi z’e ne zeo Jehova n’a sepisize ka bulikani bwa Abrahama? (b) Bulikani bwa Jehova ni Isilaele ne bu kwalulezi nzila kwa lika mañi ze ñwi, mi ili ka tumelelano mañi?

⁹ Jehova n’a taluselize Isilaele ze n’e amiwa ku bona bulikani bo: “Haiba mu ka utwa Linzwi la ka luli, mwa mamela bulikani bwa ka, mu ka ba buswa bwa ka tota mwahal’a macaba a mañwi kaufela; kakuli lifasi kaufela ki la ka. Ku Na, mu ka ba mubuso wa baprisita, ni sicaba se si kenile.” (Exoda 19:5, 6) Jehova n’a sepisize kuli peu ya Abrahama ne i ka (1) ba sicaba se situna, (2) fiwa ku tula lila za yona, (3) luwa naha ya Kanana, ni (4) ku ba yona nzila ya ku fuyola ka yona macaba. Cwale n’a zibahalize kuli bona ka sibili ne ba ka ba ni zona limbuyoti zeo ka ku ba batu ba hae tota, Isilaele, “mubuso wa baprisita, ni sicaba se si kenile,” ha ne ba ka utwa litaelo za hae. Kana Maisilaele ne ba lumezi ku eza bona bulikani bo? Ne ba alabile sina mutu a li muñwi: “Z’a bulezi kaufela [Jehova, NW] lu ka li eza.”—Exoda 19:8.

10. Jehova n’a kopanyize cwañi Maisilaele ku ba eza sicaba, mi ki lifi za n’a libelela ku bona?

¹⁰ Kacwalo, Jehova a kopanya Maisilaele ku ba eza sicaba. N’a ba file milao ya ku zamaisa bulapeli ni bupilo bwa nyangela. Hape n’a file tabernakele (hamulaho, tempele mwa Jerusalema) ni buprisita bwa ku eza sebelezo ye kenile mwa tabernakele. Ku buluka bulikani ne ku talusa ku utwa milao ya Jehova ni, sihulu, ku lapela yena fela. Wa pili kwa Milao ye Lishumi ili fo yona milao yeo ne i tomile ne li wa kuli: “Ki Na [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ya ku zwisize mwa naha ya Egepita, mwa ndu ya butanga. U si ke wa ba ni milimu i sili fapil’a ka.”—Exoda 20:2, 3.

Limbuyoti ka Bulikani bwa Mulao

11, 12. Lisepiso za mwa bulikani bwa kale ne li talelelizwe cwañi kwa neku la Isilaele?

¹¹ Kana lisepiso ka bulikani bwa Mulao ne li talelelizwe kwa neku la Isilaele? Kana Isilaele n’a bile “sicaba se si kenile”? Ka ku ba ba ba simuluha ku Adama, Maisilaele ne li baezalibi. (Maroma 5:12) Niteñi, ka ku ba mwatas’a Mulao, matabelo n’a fiwa kabakala libi za bona. Ka ku ama kwa matabelo a n’a fiwa fa Lizazi la ku Lifa Milatu la ka silimo, Jehova n’a ize: “Ki lona lizazi le mu ka ezezwa sebelezo ya tifo, kuli mu keniswe; mu ka tapiswa libi za mina, kaufel’a mina, fapil’a [Jehova, NW].” (Livitike 16:30) Ha ne ba sepahala, kacwalo, Isilaele ne li sicaba se si kenile, se si keniselizwe sebelezo ya Jehova. Kono ona muinelo wa ku kena wo ne u itingile fa ku utwa kwa bona Mulao ni ku zwelapili ku fa matabelo.

¹² Kana Isilaele n’a bile “Mubuso wa baprisita”? Ku kala kwa makalelo, ne u li mubuso, Jehova a li Mulen’a ona wa lihalimu. (Isaya 33:22) Fahalimw’a seo, bulikani bwa Mulao ne bu kopanyeleza tukiso ya bubusi bwa butu, kuli hamulaho Jehova n’a yemelwa ki malena ba ne ba busa mwa Jerusalema. (Deuteronoma 17:14-18) Kono kana Isilaele ne li mubuso wa baprisita? Kihona, ne u na ni baprisita ba ne ba eza sebelezo ye kenile kwa tabernakele. Tabernakele (ye ne bile tempele hamulaho) ne li sona sibaka sa bulapeli bo bu kenile sa Maisilaele ni be ne ba si Maisilaele. Mi sicaba ne li sona nzila fela ka yeo niti ne i zibahazwa kwa mufuta wa mutu. (2 Makolonika 6:32, 33; Maroma 3:1, 2) Maisilaele ba ne ba sepahala kaufela, isi fela baprisita ba Malivi, ne ba li “lipaki” za Jehova. Isilaele ne li “mutang’a” Jehova, ya n’a bupezwi kuli a ‘mu lumbeke.’ (Isaya 43:10, 21) Bazwahule ba ba ishuwa ba bañata ne ba boni m’ata a Jehova kwa neku la batu ba hae mi ne ba hohezwi kwa bulapeli bo bu kenile. Ne ba bile baproselite. (Joshua 2:9-13) Kono ne li mushobo u li muñwi o ne u sebeza sina baprisita ba ba tozizwe.

Baproselite mwa Isilaele

13, 14. (a) Ki kabakalañi ha ku kona ku bulelwa kuli baproselite ne ba si na kalulo mwa bulikani bwa Mulao? (b) Baproselite ne ba tile cwañi mwatas’a bulikani bwa Mulao?

¹³ Mayemo a bona baproselite ba ba cwalo ne li afi? Jehova ha n’a ezize bulikani bwa hae, ne li fela ni Isilaele; ba bañwi, “silundwamanje sa batu ba mishobo ye kopani-kopani,” niha ne ba li teñi, ne ba si ka balelwa teñi. (Exoda 12:38; 19:3, 7, 8) Baeli ba bona ne ba si ka balwa muta tifo ya tiululo ya mweli wa Muisilaele ha ne i tomilwe. (Numere 3:44-51) Mashumi a lilimo hamulaho naha ya Kanana ha ne i abilwe mwahal’a mishobo ya Isilaele, ha ku na sibaka se ne si siyezwi balumeli ba ne ba si Maisilaele. (Genese 12:7; Joshua 13:1-14) Kabakalañi? Kakuli bulikani bwa Mulao ne bu si ka ezwa ni baproselite. Kono banna ba baproselite ne ba keni mwa mupato ka ku latelela Mulao. Ne ba latelela ketelelo ya ona, mi ne ba fumana tuso kwa litukiso za ona. Baproselite hamohocwalo ni Maisilaele ne ba bile mwatas’a bulikani bwa Mulao.—Exoda 12:48, 49; Numere 15:14-16; Maroma 3:19.

¹⁴ Sina ka mutala, muproselite ha na ka bulaya mutu ka ku sa lela, n’a ka kona, sina Muisilaele, ku balehela kwa munzi wa masabelo. (Numere 35:15, 22-25; Joshua 20:9) Fa Lizazi la ku Lifela Milatu sitabelo ne si fiwa “bakeñisa Kopano kaufela ya bana ba Isilaele.” Ka ku ba kalulo ya puteho, Maproselite ne ba na ni kabelo mwa kezahalo mi ne ba tusiwa ki sitabelo. (Livitike 16:7-10, 15, 17, 29; Deuteronoma 23:7, 8) Baproselite ne ba na ni swalisano ye tiile ni Isilaele mwatas’a Mulao kuli ka Pentekonta ya 33 C.E. muta ‘sinotolo sa mubuso’ ne si itusisizwe kwa neku la Majuda, baproselite ni bona ne ba fumani tuso. Kabakala seo, “Nikola muproselite wa kwa Antioke,” n’a bile Mukreste mi n’a li mwahal’a “banna ba ba 7, ba ba sepahala” be ne ba ketilwe ku tokomela litokwahalo za puteho ya mwa Jerusalema.—Mateu 16:19; Likezo 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.

Jehova U Fuyola Peu ya Abrahama

15, 16. Bulikani bwa Jehova ni Abrahama ne bu talelelizwe cwañi mwatas’a bulikani bwa Mulao?

¹⁵ Lusika lwa Abrahama ha se lu lukisizwe ku ba sicaba mwatas’a Mulao, Jehova a ba fuyola ka ku ya ka sepiso ya hae ku ndate lubasi. Ka 1473 B.C.E., Joshua, ya n’a yolile Mushe a libisa Isilaele mwa Kanana. Ku aba kwa naha mwahal’a mishobo ko ne ku latelezi ne ku talelelize sepiso ya Jehova ya ku fa naha kwa peu ya Abrahama. Isilaele ha n’a sepahala, Jehova n’a talelelize sepiso ya hae ya ku ba fa tulo fahalimw’a lila za bona. Seo ne si bile cwalo mwa nako ya puso ya Mulena Davida. Ha ku to fitwa mwa nako ya Salumoni mwan’a Davida, kalulo ya bulalu ya bulikani bwa Abrahama ne i talelelizwe. “Majuda ni Maisilaele ne ba li ba bañata sina mushabati o fa likamba la liwate, ba ca, ba nwa, inze ba wabezwi.”—1 Malena 4:20.

¹⁶ Kono macaba a lifasi n’a ka fiwa cwañi mbuyoti ka Isilaele, peu ya Abrahama? Sina ha se ku bulezwi, Isilaele ne li sicaba sa Jehova se si ketilwe, muyemeli wa hae mwahal’a macaba. Nakonyana Maisilaele ba si ka kena kale mwa Kanana, Mushe n’a ize: “Mina macaba, a mu wabelwe ni sicaba sa hae.” (Deuteronoma 32:43) Bazwahule ba bañata ne b’a ngile muhato. “Silundwamanje” se ne se si latelezi kale Isilaele ku zwa mwa Egepita, ne si iponezi m’ata a Jehova mwa lihalaupa, mi ne si utwile memo ya Mushe ya ku taba. (Exoda 12:37, 38) Hamulaho, Ruti wa Mumoabi n’a nyezwi ku Boazi wa Muisilaele mi n’a til’o ba kukululu wa Mesiya. (Ruti 4:13-22) Jonadabi wa Mukeni ni lusika lwa hae ni Ebedi-meleki wa Muetopia ne ba ikauhanyize ka ku tiyela likuka ze lukile, Maisilaele ka sipepo ba bañata ha ne ba si ka sepahala. (2 Malena 10:15-17; Jeremia 35:1-19; 38:7-13) Mwatas’a Mubuso wa Peresia, bazwahule ba bañata ne ba bile baproselite mi ne ba bile ni Isilaele mwa ku lwanisa lila za hae.—Estere 8:17, NW, litaluso za kwatasi.

Bulikani bo Bunca bwa Tokwahala

17. (a) Ki kabakalañi Jehova ha n’a hanile Mubuso wa Isilaele wa kwa mboela ni wa kwa mutulo? (b) Kiñi se ne si tisize ku hanwa kwa mafelelezo kwa Majuda?

¹⁷ Niteñi, kuli si fumane talelezo ye tezi ya sepiso ya Mulimu, sicaba sa Mulimu se si ketilwe ne si na ni ku sepahala. Ne si si ka sepahala. Ki niti, ne ku na ni Maisilaele be ne ba na ni tumelo ye tiile luli. (Maheberu 11:32–12:1) Nihakulicwalo, ka linako ze ñata sicaba ne si lapezi milimu ya badimona, ka sepo ya ku fumana bufumu. (Jeremia 34:8-16; 44:15-18) Batu ka butu ne ba itusisa ka mafosisa Mulao kamba ne ba sa u lateleli. (Nehemia 5:1-5; Isaya 59:2-8; Malaki 1:12-14) Hamulaho wa lifu la Salumoni, Isilaele n’a aluhani ku ba mubuso wa kwa mutulo ni wa kwa mboela. Mubuso wa kwa mutulo ha ne u ipanguzi, Jehova n’a zibahalize kuli: “Kakuli u hanile zibo, ni Na ni ka ku hana cwalo, mi ni ka ku tulula kwa buprisita bwa ka.” (Hosea 4:6) Mubuso wa kwa mboela ni ona ne u filwe koto ye tuna kabakala ku sa buluka bulikani. (Jeremia 5:29-31) Majuda ha ne ba hanile Jesu ku ba Mesiya, Jehova ni yena n’a ba hanile. (Likezo 3:13-15; Maroma 9:31–10:4) Kwa mafelelezo, Jehova n’a ezize tukiso ye nca ya ku taleleza ka ku tala bulikani bwa Abrahama.—Maroma 3:20.

18, 19. Ki tukiso mañi ye nca yeo Jehova n’a ezize ili kuli bulikani bwa Abrahama bu talelezwe ka ku tala?

¹⁸ Yona tukiso ye nca yeo ne li bulikani bo bunca. Jehova n’a bulezi seo cimo ha n’a ize: “A mu bone! Mazazi a taha ao ni ka iswala bulikani bo bunca ni ba ndu ya Isilaele ni ba ndu ya Juda. . . . Ki bo bulikani bo ni ka iswala ni ba ndu ya Isilaele, mazazi ao h’a sa felile, ku bulela [Jehova, NW]; ni ka ñola mulao wa ka mwa lifuba za bona, ni u ñole mwa lipilu za bona. Ni ka ba Mulimu wa bona, bona i be sicaba sa ka.”—Jeremia 31:31-33.

¹⁹ Bo ki bona bulikani bo bunca bo Jesu n’a amile ku bona ka la Nisani 14, 33 C.E. Ka yona nako yeo, n’a zibahalize kuli bulikani bo ne bu sepisizwe ne bu li fakaufi ni ku tamiwa mwahal’a balutiwa ba hae ni Jehova, Jesu a li muyemeli. (1 Makorinte 11:25; 1 Timotea 2:5; Maheberu 12:24) Ka bona bulikani bo bunca bo, sepiso ya Jehova ku Abrahama ne i ka ba ni talelezo ye kanya ili ya kamita, sina ha lu ka bona mwa taba ye tatama.

Kana Mwa Kona ku Talusa?

◻ Jehova n’a sepisizeñi mwa bulikani bwa Abrahama?

◻ Kwa neku la Isilaele wa nama, Jehova n’a talelelize cwañi bulikani bwa Abrahama?

◻ Maproselite ne ba fumani cwañi tuso kwa bulikani bwa kale?

◻ Ki kabakalañi ha ne ku tokwahala bulikani bo bunca?

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Ka bulikani bwa Mulao, Jehova n’a tomile talelezo ya ka swanisezo ya bulikani bwa Abrahama